1 9.6 THIẾT KẾ BỘ ĐIỀU ÁP XOAY CHIỀU 9.6.1 Trình tự thiết kế Khi thiết kế một bộ điều áp xoay chiều nên tiến hành theo trình tự sau: 1. Phân tích chế độ làm việc của tải, tìm hiểu các căn cứ thiết kế. 2. Lựa chọn sơ đồ. 3. Tính toán thông số mạch động lực 4. Thiết kế mạch điều khiển a-Thiết kế mạch nguyên lý b-Tính chọn linh kiện Căn cứ thiết kế Các yếu tố sau có ảnh hưởng nhiều nhất tới việc thiết kế một bộ điều áp xoay chiều. Khi thiết kế cần xét: - Đặc điểm của tải : +Công suất tải +Điện áp và dòng điện bằng hay khác điện áp nguồn lưới. +Chế độ làm việc: dài hạn, ngắn hạ n hay ngắn hạn lặp lại +Dải điều khiển công suất +Nguồn cấp - Điều kiện môi trường làm việc +Nhiệt độ +Độ ẩm +Các điều kiện khác - Khả năng cung cấp linh kiện - Khả năng về tài chính - Trình độ và khả năng người thiết kế, vận hành. Việc thiết kế một bộ điều áp xoay chiều một pha và ba pha có một số đặc điểm, cách làm hơi khác nhau, vì vậy cần phân biệt rõ hai loại điều áp này. 2 U 1 Z f U 2 i Z a U 2 b TBB§ U 2 U 1 C U 1 i 9.6.2 Thiết kế bộ điều áp một pha. 1. Lựa chọn sơ đồ a-Chọn sơ đồ mạch động lực Mạch động lực bộ điều áp xoay chiều nói chung có một số sơ đồ kinh điển. Trên hình 9. 26 a là điều áp xoay chiều điều khiển bằng cách mắc nối tiếp với tải một điện kháng hay điện trở phụ (t ổng trở phụ ) biến thiên. Sơ đồ mạch điều chỉnh này đơn giản dễ thực hiện. Tuy nhiên điều chỉnh kinh điển này hiện nay ít được dùng, do hiệu suất thấp (nếu Z f là điện trở ) hay cosϕ thấp (nếu Z f là điện cảm ). Người ta có thể dùng biến áp tự ngẫu để điều chỉnh điện áp xoay chiều U 2 như trên hình 9.26 b. Điều chỉnh bằng biến áp tự ngẫu có ưu điểm là có thể điều chỉnh điện áp U 2 từ 0 đến trị số bất kỳ, lớn hay nhỏ hơn điện áp vào. Nếu cần điện áp ra có điều chỉnh, mà vùng điều chỉnh có thể lớn hơn điện áp vào, thì phương án phải dùng biến áp là tất yếu. Tuy nhiên sử dụng biến áp tự ngẫu để điều chỉnh khó thực hiện khi dòng tải lớn, đặc biệt là không điều chỉnh liên t ục được, do chổi than khó chế tạo để có thể chỉ tiếp xúc trên một vòng dây của biến áp. Hai giải pháp điều áp xoay chiều trên hình 9.26 a,b có chung ưu điểm là điện áp hình sin, đơn giản. Có chung nhược điểm là quán tính điều chỉnh chậm và không điều chỉnh liên tục khi dòng tải lớn. Sử dụng sơ đồ bán dẫn để điều chỉnh xoay chiều, có thể khắc phụ c được những nhược điểm vừa nêu. Các sơ đồ bán dẫn điều áp xoay chiều trên hình 9.1 được sử dụng. Lựa chọn sơ đồ nào trong các sơ đồ trên tuỳ thuộc dòng điện, điện áp tải và khả năng cung cấp các linh kiện bán dẫn. Có một số gợi ý khi lựa chọn các sơ đồ hình 9.1 như sau: Hình 9.26 Các phương án điều áp một pha 3 U U T¶i t b U U T¶i t a Sơ đồ kinh điển hình 9.1.a thường được sử dụng nhiều hơn, do có thể điều khiển được với mọi dòng tải. Hiện nay Tiristo được chế tạo có dòng điện đến 7000A, thì việc điều khiển xoay chiều đến hàng chục nghìn ampe theo sơ đồ này là hoàn toàn đáp ứng được. Sơ đồ kinh điển đã được dùng khá lâu rồi (từ những năm 60 của thế k ỷ trước) nên nó trở nên quá quen thuộc đối với nhiều tác giả. Tuy nhiên việc điều khiển hai Tiristo song song ngược đôi khi có chất lượng điều khiển không tốt lắm, đặc biệt là khi cần điều khiển đối xứng điện áp, nhất là khi cung cấp cho tải, mà tải đòi hỏi thành phần điện áp đối xứng, chẳng hạn như biến áp hay động cơ xoay chi ều. Khả năng mất đối xứng điện áp khi điều khiển là do linh kiện mạch điều khiển Tiristo gây nên sai số. Điện áp tải thu được gây mất đối xứng như so sánh trên hình 9.27. Hình 9.27 Hình dạng đường cong điện áp điều khiển a-Mong muốn b-Không mong muốn Điện áp và dòng điện không đối xứng như hình 9.27.b cung cấp cho tải, sẽ làm cho tải có thành ph ần dòng điện một chiều, các cuộn dây bị bão hoà, phát nóng và bị cháy. Vì vậy việc định kỳ kiểm tra, hiệu chỉnh lại mạch là việc nên thường xuyên làm đối với sơ đồ mạch này. Tuy vậy đối với dòng điện tải lớn thì đây là sơ đồ tối ưu hơn cả cho việc lựa chọn. Để khắc phục nhược điểm vừa nêu về việ c ghép hai Tiristo song song ngược, Triac ra đời và có thể mắc theo sơ đồ hình 9.1.b. Sơ đồ này có ưu điểm là, các đường cong điện áp ra gần như mong muốn như hình 9.27.a, nó còn có ưu điểm hơn về việc lắp ráp. Ở đây chỉ có một van bán dẫn. Sơ đồ U U T¶i t b U U T¶i t a α α1 α2 α 4 U 1 U 2 Z mạch này hiện nay được sử dụng khá phổ biến trong công nghiệp. Tuy nhiên Triac hiện nay được chế tạo với dòng điện không lớn (I < 400A), nên với những dòng điện tải lớn cần phải ghép song song các Triac, lúc đó sẽ phức tạp hơn về lắp ráp và điều khiển song song. Những tải có dòng điện trên 400A thì sơ đồ hình 9.1 b ít dùng. Một trong những yếu tố làm cho Triac chưa áp đảo được Tiristo trong đ iều áp xoay chiều hiện nay (của năm 2003 này) là về chất lượng. Hiện nay chất lượng Triac chưa thật cao lắm, do đó việc sử dụng còn làm cho người ta lo ngại, trong tương lai gần chắc chắn việc sử dụng Triac sẽ rộng rãi hơn. Sơ đồ hình 9.1.c có hai Tiristo và hai điốt có thể được dùng chỉ để nối các cực điều khiển đơn giản, trong trường hợp này có thể được dùng khi điện áp nguồn cấp lớn, cần phân bổ điện áp trên các van, đơn thuần như việc mắc nối tiếp các van. Sơ đồ hình 9.1.d trước đây thường được dùng, khi cần điều khiển đối xứng điện áp trên tải, vì ở đây chỉ có một Tiristo một mạch điều khiển nên việc điều khiển đối xứng điệ n áp dễ dàng hơn. Số lượng Tiristo ít hơn có thể sẽ có ưu điểm hơn khi van điều khiển còn hiếm. Tuy nhiên việc điều khiển theo sơ đồ này dẫn đến tổn hao trên các van bán dẫn lớn, làm hiệu suất của hệ thống điều khiển thấp. Ngoài ra việc tổn hao năng lượng nhiệt lớn làm cho hệ thống làm mát khó khăn hơn. Đa số các trường h ợp điều áp xoay chiều, điện áp tải điều khiển trong vùng thấp hơn điện áp nguồn, các van bán dẫn được nối trực tiếp tới nguồn. Trong trường hợp này điện áp tải thường được điều khiển trong dải từ 0 đến điện áp nguồn cấp. Một số loại tải có điện áp tối đa khác với thông số điện áp nguồn cấp. Trong trường hợp đó biến áp để phối hợp thông số điện áp nguồn cấp với thông số điện áp tối đa của tải theo sơ đồ 9.28 cần được đưa vào. Hình 9.28 Điêù áp xoay chiều với điện áp tải lớn hơn điện áp nguồn cấp 5 ~ T D i r U r i t Biến áp được sử dụng trên hình 9.28 có thể là biến áp tự ngẫu hoặc biến áp cách ly. Biến áp cách ly thường nên chọn hơn, bởi vì biến áp cách ly còn có thêm chức năng bảo vệ xung điện áp từ lưới. Khi tải không có nhu cầu cao về điều khiển đối xứng, nhất là khi điều khiển các điện trở lò sấy hay đèn sợi đốt, người ta có thể sử dụng sơ đồ điều khiển không đối xứng một điốt một Tiristo như hình 9.29 ở đây chúng ta chỉ điều khiển một nửa chu kỳ điện áp còn nửa chu kỳ không điều khiển. Trường hợp này có thể điều khiển từ 1/4 công suất trở lên. Tuy nhiên nếu công suất tải lớn sẽ gây mất đối xứng nguồn c ấp làm xấu đi chất lượng nguồn. 2. Tính chọn thông số mạch động lực và bảo vệ. Mạch động lực và bảo vệ của sơ đồ điều áp xoay chiều hiện nay thường gặp là hai sơ đồ trên hình 9.30. Hình 9.29 Điều áp xoay chiều không đối xứng a) sơ đồ ; b) đường cong điện áp và dòng điện. a. b. AT U 1 T 1 R C T 2 Z T AT U 1 R C T Z T 6 Thông số các van bán dẫn T 1 ,T 2 ,T và các Aptomat bảo vệ dòng điện AT được lựa chọn thông qua thông số dòng điện tải. Tính toán thông số để lựa chọn van. Dòng điện quyết định chế độ làm việc của van bán dẫn cần chọn và dòng điện bảo vệ của Aptomat là dòng điện cực đại của tải. Dòng điện cực đại của tải được tính khi góc mở van nhỏ nhất. Thường góc m ở van nhỏ nhất là chế độ làm việc khi α=0, lúc này tải có dòng điện hình sin chạy qua. Dòng điện tải có thể được tính : I Tải = ϕ cos.U P Trong đó: P – Công suất định mức của tải. U - Điện áp định mức. cosϕ - Hệ số công suất của tải. Hoặc I Tải = 22 TT XR U + Khi thông số đã cho là điện áp U, điện trở tải R T và điện cảm X T . Từ các trị số I T ta tính được dòng điện làm việc hiệu dụng chạy qua các van bán dẫn. Trong sơ đồ hình 9.30.a dòng điện chạy qua các Tiristo I T1 , I T2 được tính. I T1 =I T2 = 2 Tau I Ở sơ đồ hình 9.30.b dòng điện chạy qua Triac bằng dòng điện tải. I Triac =I Tải Hình 9.30 Các sơ đồ điều áp xoay chiều điển hình bằng linh kiện bán dẫn a) bằng Tiristo, b) bằng Triac. a. b. 7 Điện áp làm việc của các van cần chọn theo biên độ điện áp nguồn xoay chiều. U LV = 2 .U 1 Van bán dẫn được chọn căn cứ vào các thông số dòng điện và điện áp vừa mới tính được từ các biểu thức trên. Cách chọn van bán dẫn Trước tiên chọn chế độ làm mát cho van bán dẫn. Căn cứ chế độ làm mát mà chọn van, tham khảo cách làm mát này trong phần chọn van bán dẫn của chương 8. Sau khi chọn xong chế độ làm mát van, tính trị số định mức của van cần chọn. Tra bảng thông số van chọ n được van cần thiết. Tính chọn Aptomat AT và bảo vệ xung điện áp do chuyển mạch van RC cũng được thực hiện như dã giới thiệu ở chương 8. Trường hợp điện áp nguồn cấp không trùng điện áp tối đa của tải, chúng ta cần có một biến áp để phối hợp điện áp cho hợp lý, công suất biến áp ở đây được tính theo công suât tải. Biến áp đượ c tính như dã giới thiệu ở chương 8. 3- Thiết kế mạch điều khiển Về nguyên lý, trong mạch điều áp xoay chiều, van bán dẫn được mắc vào lưới điện xoay chiều hoàn toàn giống như chỉnh lưu. Trường hợp mạch động lực được chọn là hai Tiristo mắc song song ngược như sơ đồ hình 9.1a, chúng ta cần có hai xung điều khiển trong mỗi chu kỳ. Mạch đ iều khiển có thể sử dụng sơ đồ hoàn toàn giống điều khiển chỉnh lưu một pha cả chu kỳ, với mỗi Tiristo một mạch điều khiển độc lập. Khi sử dụng sơ đồ mạch điều khiển chỉnh lưu cho điều áp xoay chiều, có thể xuất hiện khả năng là: hai Tiristo điều khiển không đối xứng, do các linh ki ện của hai mạch điều khiển không hoàn toàn giống hệt nhau. Đối với những tải cần điều khiển đối xứng, đòi hỏi hai Tiristo mở đối xứng, lúc này cần các kênh điều khiển Tiristo có góc mở càng ít khác nhau càng tốt. Mong muốn là chúng hoàn toàn giống nhau. Nhưng sự giống nhau này chỉ có thể đạt đến một chừng mực nào đó. Nguyên lý điều khiển Tiristo ở đây như trong đ iều khiển chỉnh lưu, nghĩa là ở mỗi nửa chu kỳ điện áp, cần tạo điện áp tựa trùng pha điện áp nguồn cấp như hinh 9.31. Trong điều khiển chỉnh lưu mỗi kênh điều khiển một nửa chu kỳ, điện áp tựa xuất hiện gián đoạn. Mỗi nửa chu kỳ có một điện áp tựa đồng pha 8 U T U rc t 1 X ®k U T¶i t t t t t 2 t 3 t 4 t 5 t 6 t 7 t 8 điện áp dương anốt của Tiristo. Điều áp xoay chiều cần có điện áp tựa liên tiếp cả hai nửa chu kỳ. Khi so sánh điện áp tựa với điện áp điều khiển, ở mỗi nửa chu kỳ đều có điện áp tựa bằng điện áp điều khiển trong vùng biến thiên tuyến tính của điện áp tựa ( tại các điểm t 1 , t 2 , t 3 , t 4 , ). Kết quả là chúng ta chúng ta có các xung điều khiển X đk liên tiếp ở mỗi nửa chu kỳ. Nguyên lý điều khiển như trên hình 9.31 sẽ hợp lý khi mạch động lực là Triac ở hình 9.1.b. Để thực hiện ý tưởng điều khiển như nguyên lý hình 9.31 chúng ta cũng cần các khâu điều khiển như đã giới thiệu trong chỉnh lưu. Sự khác nhau giữa điều khiển chỉnh lưu với điều áp xoay chiều là trong điều áp xoay Hình 9.31 Nguyên lý điều khiển điều áp xoay chiều. 9 t U A U B U C t t U 1 chiều cần tạo điện áp tựa liên tiếp ở hai nửa chu kỳ. Để làm được việc này, đầu vào đồng pha đưa tới một điện áp chỉnh lưu ví dụ như hình 9.32. Nguyên lý hoạt động của sơ đồ hình 9.32 như sau: Điện áp chỉnh lưu U A được so sánh với điện áp U 1 lấy trên biến trở VR 1 hình 9.32. Tại thời điểm U A =U 1 thì đổi dấu điện áp ra của khuếch đại thuật toán A 1 . Kết quả là chúng ta có chuỗi xung chữ nhật không đối xứng U B . Ở đây có độ rộng xung âm γ của U B , phần dương U B tích phân qua A 2 thành điện áp tựa. Trong vùng γ làm mất xung điều khiển, do không có điện áp tựa. Theo nguyên tắc này càng giảm nhỏ góc γ càng tốt, mà góc γ do U 1 quyết định. Vì vậy có thể giảm U 1 để có góc γ một vài độ, sai số một vài độ là hoàn toàn cho phép. U v U ®f1 U ®f2 D 1 D 2 VR 1 R 1 R 2 U 1 A 1 + - B R 4 R 5 D 3 Tr 1 C C A 2 - + A Hình 9.32 Sơ đồ đồng pha tạo điện áp tựa liên tiếp hai nửa chu kỳ γ 10 Mạch điều khiển Triac Mạch điều khiển một bộ điều áp xoay chiều một pha với mạch điều khiển là Triac điều khiển sợi đốt có thể được vẽ như hình 9.34. Hình 9.33 Nguyên lý tạo điện áp tựa trong điều áp xoay chiều [...]... động cơ điện không đồng bộ Khi mở máy động cơ không đồng bộ dòng điện lớn từ 5 - 7 lần dòng định mức Khi chọn van bán dẫn dòng điện quá độ này được xét thế nào? Khi dòng điện quá độ này xảy ra trong khoảng thời gian ngắn, cỡ vài giây, quán tính nhiệt chưa đủ quá nhiệt cho van lúc đó chúng ta chỉ cần kiểm tra IQĐ < IX (dòng điện xung của van bán dẫn) Được phép bỏ qua quán tính nhiệt của van bán dẫn là... điểm là sơ đồ giống hệt ba mạch điều áp một pha điều khiển dịch pha theo điện áp lưới, do đó điện áp trên các van bán dẫn nhỏ hơn vì điện áp đặt vào van bán dẫn là điện áp pha Nhược điểm của sơ đồ là trên dây trung tính có tồn tại dòng điện điều hoà bậc 25 cao, khi góc mở các van khác 0 có dòng tải gián đoạn và loại sơ đồ nối này chỉ thích hợp với loại tải ba pha có bốn đầu dây ra Các sơ đồ không trung... điện duy trì, do đó van bán dẫn không tự giữ dòng điện Kết quả là không có dòng điện, hay Tiristo không mở Hiện tượng này thường thấy khi ở đầu và cuối chu kì điện áp hình 9.39 a, c lúc đó điện áp tức thời đặt vào Van bán dẫn nhỏ Khi kết thúc xung điều khiển, dòng điện còn nhỏ hơn dòng điện duy trì nên van bán dẫn khoá luôn Chỉ khi nào điện áp tại thời điểm mở van đủ lớn, dòng điện cuối chu kì xung điều... số dòng điện để chọn van bán dẫn được tính là dòng điện lớn nhất trong quá trình làm việc.Trong điều khiển xung pha, dòng điện lớn nhất khi góc mở van bán dẫn nhỏ nhất Góc mở nhỏ nhất 28 của van bán dẫn thường nhận trị số α=0 khi dòng điện tải là dòng điện hình sin Đối với các tải ba pha, thông số thường cho: công suất định mức Pđm, điện áp định mức Uđm , hệ số công suất cosϕ, hiệu suất η Dòng điện hiệu... điện cảm lớn có thể không hoạt động hoàn toàn Nguyên nhân của các hiện tượng này như sau : -Nguyên nhân thứ nhất là do khi có điện cảm dòng điện chậm pha sau điện áp như hình 9.38 A1 T1 A1 A2 T1 A2 UT U1 T2 i a U2 i T2 b Hình 9.38-Sơ đồ đường cong dòng điện và điện áp xoay chiều khi tải điện cảm 16 a) Sơ đồ động lực; b) Đường cong điện áp và dòng điện Khi điện áp nguồn U1 đã đổi dấu, mà cuộn dây điện. .. kiện bán dẫn Cũng như các thiết bị bán dẫn khác, ở đây bảo vệ van bán dẫn cũng cần có các loại bảo vệ như Hình 9-50 Các loại bảo vệ thông dụng, bao gồm bảo vệ ngắn mạch bằng Aptomat AT, dòng điện định mức của Aptomat được chọn bằng (1,1 - 1,3) lần dòng điện định mức của tải, dòng điện ngắn mạch của Aptomát được chỉnh lớn hơn dòng điện quá độ của tải IQĐ nhưng nhỏ hơn dòng điện xung của van bán dẫn Ixv... nhiều phút, thì dòng điện van có thể phải chọn theo dòng điện quá độ, nếu thời gian quá độ nhỏ không đến hàng phút thì dòng điện được lựa chọn bằng cách thay đổi Ki ở một mức độ nhất định nào đó là đủ B Tính chọn van theo điện áp : Với các sơ đồ điều áp ba pha không trung tính, điện áp của van bán dẫn nên chọn theo điện áp dây của lưới Do đó điện áp làm việc cực đại Ulv của van bán dẫn được tính: U lv... van bán dẫn khi tải đấu Y (Hình 9.46 b, 9.47 b) I HD = Pdm 3U f cos ϕη Trong đó: Uf là điện áp pha Khi tải đấu tam giác: I HD = P 3U d cos ϕη Trong đó: Ud là điện áp dây của lưới Dòng điện tính được là dòng điện để chọn Triac Nếu sơ đồ chọn là các sơ đồ Triac Ivlv=IHD Nếu sơ đồ chọn là các sơ đồ ghép Tiristo song song ngược thì dòng điện để chọn Tiristo I vlv = 1 I HD 2 Trong đó: Ivlv - dòng điện làm... động cơ Thiết kế sơ đồ mạch động lực của bộ điều áp xoay chiều ba pha chúng ta phải thực hiện hàng loạt các bài toán tổng hợp Ngay cả ở chế độ xác lập thì dòng điện và điện áp trên các van bán dẫn cũng chỉ là chế độ gần với xác lập Trong phần thiết kế này chúng ta chỉ xét bộ điều áp làm việc ở chế độ xác lập Khi lựa chọn các van bán dẫn cho sơ đồ điều áp ba pha theo dòng điện và điện áp, tổn hao công... Sau khi lựa chọn xong sơ đồ động lực từ phần giới thiệu 9.3 và hướng dẫn tóm tắt trong 9.6.3 ta có được sơ đồ cần chọn Các sơ đồ thông dụng hiện nay trong thực tế thường gặp là các sơ đồ Hình 9.46 b, c hay Hình 9.47 b, c Trong phần này chúng ta dựa vào các sơ đồ trên làm cơ sở cho các ví dụ 2 Tính chọn van bán dẫn A Tính chọn van theo dòng điện Trong điều áp xoay chiều dòng điện chạy qua tải thường . sau điện áp như hình 9.38. Hình 9.38-Sơ đồ đường cong dòng điện và điện áp xoay chiều khi tải điện cảm. a) Sơ đồ động lực; b) Đường cong điện áp và dòng điện. . dòng điện tải. Tính toán thông số để lựa chọn van. Dòng điện quyết định chế độ làm việc của van bán dẫn cần chọn và dòng điện bảo vệ của Aptomat là dòng điện