Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh Li cm ơn Khố luận hồn thành bảo giúp đỡ tận tình giáo Th.s Nguyễn Thị Ngọc Lan Em xin gửi tới cô lời cảm ơn chân thành Em xin trân trọng cảm ơn thầy, cô tổ môn Văn học Việt Nam, thầy, cô khoa Ngữ Văn - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội tạo điều kiện giúp đỡ em trình làm luận văn Sinh viên: Nguyễn Thị Hạnh Kho¸ luËn tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh Li cam oan Tụi xin cam đoan cơng trình nghiên cứu riêng tơi Các số liệu khố luận trung thực Khố luận chưa cơng bố cơng trình Nếu lời cam đoan sai tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm Sinh viên: Nguyễn Thị Hạnh Kho¸ ln tèt nghiƯp SV: Nguyễn Thị Hạnh MC LC TRANG Li cm n Lời cam đoan Mục lục Phần mở đầu Lý chọn đề tài Mục đích nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu 5 Lịch sử vấn đề Chương Giới thuyết chung 12 1.1 Khái niệm thần thoại 12 1.2 Điều kiện nảy sinh 15 1.3 Phân loại 19 Chương Thần – nhân vật trung tâm thần thoại suy nguyên 21 2.1 Khái niệm thần 21 2.2 Cơ sở hình thành hình tượng nhân vật thần thần 22 thoại 2.2.1 Xuất phát từ tôn sùng tự nhiên dân gian 22 2.2.2 Xuất phát từ khát vọng khám phá tự nhiên dân gian 25 2.3 Đặc điểm bật hình tượng nhân vật thần 28 2.3.1 Đặc điểm ngoại hình 28 2.3.2 Đặc điểm chức 34 2.3.3 Đặc điểm hành trạng 39 Kết luận 44 Danh mục tài liệu tham khảo 46 Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh PHN M ĐẦU LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1 Thần thoại hình thức nghệ thuật người, cho dù “nghệ thuật vơ ý thức” Thần thoại dân tộc “chính hình thức nhận thức giới mang tính đặc trưng người thời cổ” [13;17] Gắn với niềm tin, thần thoại sản phẩm q trình nhận thức cịn mơ hồ người xưa hình dung ngoại giới Tất người khao khát lý giải, tìm hiểu, khám phá, cho thấy nhu cầu vơ đáng vơ thiết họ Song thực tế, đứng trước giới tự nhiên to lớn bí ẩn, người hồn toàn bất lực tất nhiên hiểu biết non nớt ấu trĩ người không đủ làm họ thoả mãn họ khao khát “Họ thường gán nhận thức thực tế sai lạc cho vị thần tô vẽ thêm cho nhân vật thần câu chuyện hấp dẫn” [13;25] Chính tìm hiểu thần thoại khơng thể bỏ qua hình tượng nhân vật thần – kiểu nhân vật đặc sắc truyện cổ dân gian nói chung thần thoại nói riêng Đề cập đến hình tượng nhân vật có số ý kiến nhà nghiên cứu rải rác tạp chí, giáo trình chuyên ngành Song mong muốn tìm hiểu sâu sắc toàn diện vẻ đẹp, độc đáo hình tượng thần, chúng tơi lựa chọn đề tài: “Hình tượng nhân vật thần thần thoại suy nguyên” 1.2 Mặt khác khảo sát thực tế nhận thấy thần thoại thể loại đưa vào giảng dạy chương trình văn THPT bên cạnh số thể loại như: truyện cổ tích, truyền thuyết, ca dao…Vì với tư cách giáo viên dạy văn tương lai, qua việc nghiên cứu đề tài, trang bị kiến thức cần thiết để đảm đương công việc dạy học sau ny Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị H¹nh MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU: Người viết thực đề tài với mục đích sau: - Khám phá độc đáo hình tượng nhân vật thần – nội dung hay kho tàng thần thoại Việt Nam - Phát số thủ pháp nghệ thuật góp phần tạo nên thành cơng việc xây dựng hình tượng nhân vật thần thần thoại suy nguyên PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1 Tư liệu: - Khảo sát 30 truyện kho tàng thần thoại Việt Nam - Ngoài để tiện cho việc nghiên cứu, chúng tơi có sử dụng tư liệu thần thoại Hy Lạp 3.2 Nội dung: - Chúng từ vấn đề chung để thấy thần thoại, thần hình tượng nhân vật trung tâm quan trọng nhất, đặc sắc - Đồng thời q trình nghiên cứu chúng tơi đặc biệt quan tâm tới thủ pháp nghệ thuật dân gian sử dụng việc khắc hoạ hình tượng nhân vật thần PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Do đặc điểm, yêu cầu mục đích đề tài sử dụng: - Phương pháp khảo sát, thống kê, phân loại - Phương pháp phân tích – bình giảng - Phương pháp so sánh, đối chiếu - Phương pháp tổng hợp LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Người nguyên thuỷ tạo thần thoại bắt đầu biết nhận thức ngoại giới, nghĩa tồn khách quan bên ngồi mình, tư trừu tượng biết phân biệt với ngoại giới Ngoại giới hay Kho¸ ln tèt nghiƯp SV: Ngun Thị Hạnh khỏch th i vi ngi nguyờn thu trước hết giới tự nhiên, thiên nhiên người tồn tại, lại, sinh sống với núi, rừng, sông, suối, cây, lá, hoa, trái…là bầu trời lồng lộng cao, tượng tự nhiên mưa gió, bão, lũ, lụt, sấm gầm sét nổ, vần xoay chuyển dịch tinh thể Giới tự nhiên bí hiểm tợn độc ác với người lại nhà lớn, người mẹ hiền thân thiết nuôi dưỡng người Con người đồng vật thể tự nhiên với thân quan niệm tự nhiên có chất đem sống gán cho vật chất vô tri, cho thảo mộc động vật Các sinh vật, sinh thể tự nhiên mang tính cách người Ăngghen viết: “Sự nhân cách hoá lực lượng tự nhiên làm nảy sinh vị thần đầu tiên” “trong thời đại nguyên thuỷ, tôn giáo sinh từ khái niệm sai lầm, nguyên thuỷ người trạng thái tự nhiên họ tự nhiên bên ngồi xung quanh họ” [10;210] Như thần thoại nguyên thuỷ ý niệm tự nhiên người, vị thần biểu tượng giới tự nhiên, thần thiên nhiên, thần vũ trụ Con người muốn tìm hiểu giải thích tự nhiên vật linh luận đời tạo nên vơ số thần Tuy có nhiều cơng trình nghiên cứu thần thoại mức độ quan tâm họ tới thần thoại chưa đầy đủ sâu sắc Đặc biệt đề tài “hình tượng nhân vật thần thần thoại suy ngun” chưa có cơng trình nghiên cứu chuyên biệt bàn bạc, mở rộng vấn đề Hình tượng nhân vật thần đề cập cách sơ lược rải rác sách giáo trình, sách nghiên cứu tham khảo văn học dân gian 5.1 Năm 1974, Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam nhà xuất Khoa học xã hội, tác giả Cao Huy Đỉnh bàn lịch sử dân tộc ta buổi đầu dựng nước trang 23 tác giả có viết: “Thời cổ có thần Kho¸ ln tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh thoi V nh mi dân tộc khác, tổ tiên ta hư cấu nhiều truyện để giải thích nguồn gốc vật ca ngợi lực lượng tự nhiên biển, núi, nước, đất, cỏ cây, chim mng, gió, bão, mưa, sấm, sét, lửa, mặt trời, mặt trăng…Loại thần thoại thấm sâu vào sinh hoạt tinh thần người Lạc Việt tồn dai dẳng sau với vũ trụ quan cổ truyền người nông dân lao động, nhiều hình thức văn nghệ khác nhau” Ý kiến cho thấy tác giả Cao Huy Đỉnh quan tâm đến mục đích thần thoại, đặc biệt thần thoại suy nguyên Những lực lượng tự nhiên biển, núi, nước, đất, cỏ cây, chim muông…đã thần thoại nói đến thơng qua vị thần Tuy nhiên vị thần miêu tả ngoại hình, chức năng, hành trạng tác giả lại chưa bàn tới Tìm hiểu vấn đề có ý nghĩa quan trọng thần linh hồn, cốt tuỷ, da thịt để làm nên thần thoại 5.2 Năm 1990, Văn học dân gian tập tác giả Hoàng Tiến Tựu bàn nội dung, ý nghĩa thần thoại Việt trang 13 tác giả cho rằng: “Tuy thần thoại Việt khơng cịn giữ đầy đủ hệ thống cốt cách nguyên thuỷ nó, xét phương diện nội dung số thần thoại Việt cịn lại phản ánh xã hội, tư tưởng, tâm hồn Việt Nam mà thể vấn đề thường có thần thoại nhiều dân tộc (như vấn đề nguồn gốc vũ trụ, nguyên nhân tượng tự nhiên, nguồn gốc loài động vật, thực vật loài người, nguyên nhân sống, chết, nguồn gốc dân tộc, nguồn gốc nghề…) Ở phận thần thoại suy nguyên, nhằm giải thích tượng giới tự nhiên, nhìn chung hình ảnh người chưa xuất rõ nét, qua qua hiểu phần trình độ hiểu biết, sức tưởng tượng, ước mơ khát vọng cách Kho¸ luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh cm ngh ca hệ người Việt bắt đầu thực việc khám phá lý giải giới” Tác giả Hồng Tiến Tựu quan tâm đến mục đích ý nghĩa thần thoại thần thoại suy nguyên Quả thật người đọc tìm hiểu thần thoại biết đời sống xa xưa dân tộc Việt Nam Nhưng để hiểu biết thần thoại suy nguyên phải hiểu vị thần Thần Trụ Trời, Thần Mưa, Thần Gió, Thần Biển…Vậy vị thần lên qua trí tưởng tưởng dân gian nào? Điều chưa tác giả bàn đến Tìm hiểu đề tài chúng tơi mong muốn làm cụ thể hố điều cịn băn khoăn 5.3 Năm 1991, tác giả Trần Gia Linh Giáo trình văn học dân gian trường Đại học sư phạm Hà Nội bàn thời kỳ nảy sinh thần thoại trang tác giả cho rằng: “Sự thật người Việt thời kỳ đầu chế độ cộng sản nguyên thuỷ sống phiêu bạt, vô định nên chưa nhận thức “chết”, chưa có quan niệm linh hồn sau chết Trong đầu óc người Việt viễn cổ người vật lẫn lộn Về sau, xã hội thị tộc, sống định cư giúp cho người nhận thức chết từ nảy sinh quan niệm “linh hồn” tư tưởng vạn vật có linh hồn biến hoá thành đa thần luận việc thờ cúng vật tổ biến thành việc thờ cúng tổ tiên Người nguyên thuỷ Vịêt Nam sống sống bình đẳng nên họ quan niệm thành viên giới cõi thần bình đẳng Thần thần thoại tượng tự nhiên hình tượng hố anh hùng lao động có cơng với thị tộc, thị tộc thần thánh hoá mà tạo nên Mưa, gió, sấm, sét…được thần thánh hố thành truyện thần Mưa, thần Gió, thần Sấm, thần Sét Nhân vật thần thường có hình dạng dị hình lại chất phác, hồn nhiên, bình đẳng, thể sống người chưa phân chia giai cấp” Kho¸ luËn tèt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh Vi quan im vt toàn diện, tác giả Trần Gia Linh cho hiểu biết khái quát, đơn giản thần thoại hình tượng thần thần thoại suy nguyên Để giúp người đọc hiểu vẻ đẹp thần rõ tài dân gian miêu tả thần hoành tráng từ ngoại hình, chức đến hành trạng 5.4 Năm 1995, Phân tích tác phẩm văn học dân gian tác giả Đỗ Bình Trị bàn định hướng tìm hiểu nội dung thần thoại trang 76 tác giả cho rằng: “Những mẩu chuyện tích “thần” cổ đại luôn chứa đựng hiểu biết thực tế ngoại giới kinh nghiệm thực tế tích luỹ sinh tồn cộng đồng người thời cổ” trang 77 tác giả cho “Thần thoại diễn tả hình thức khái quát hoá nghệ thuật rộng lớn, ước mơ ban đầu tổ tiên muốn chế ngự sức mạnh tự nhiên” Tiếp tác giả trích dẫn ý kiến M.Gorki: “Ở phía vươn lên trí tưởng tượng cổ đại dễ dàng tìm thấy động lực nó, mà động lực ước vọng loài người muốn làm cho lao động nhẹ nhàng hơn” Cũng phần trang 78 tác giả cho rằng: “Thần thoại phản ánh nhận thức non nớt, sai lệch, đầy đủ tính chất hư ảo người thời cổ giới thân người đồng thời thể bất lực họ trước vật, tượng mà họ hiểu nổi” Đọc ý kiến tác giả ta biết thần thoại sản phẩm xã hội nguyên thuỷ Thần thoại người xưa không nghệ thuật mà tất tri thức giới phản ánh đó: Khoa học, triết học, tơn giáo, văn học, nghệ thuật…dẫu “nghệ thuật vơ ý thức” Tuy nhiên nghệ thuật người xưa thể qua hình tượng thần tác giả chưa bàn tới Kho¸ ln tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh 5.5 Nm 1997, Giáo trình văn học dân gian Việt Nam tác giả Đinh Gia Khánh bàn hình tượng thần trang 273 tác giả cho rằng: “bên cạnh vật tổ, lực lượng thiên nhiên mà người ta khơng hiểu được, khơng chi phối được, thần, nghĩa có sức mạnh vượt ngồi khn khổ bình thường, ngồi tưởng tượng người Thần đem lại may mắn, mà đem lại nỗi rủi ro cho người Thần thiện ác, có dịu hiền thường uy nghiêm lại giận chí thích trả thù Con người ta lường công việc thần, lại chống lại thần, mà có cách quy phục, sùng bái Tơn giáo ngun thuỷ mà phát sinh Thần thoại phản ánh nhận thức người xưa giới Nhận thưc có phần xác có phần sai lệch Vì vậy, bên cạnh yếu tố vật, yếu tố thực, thần thoại mang yếu tố tơn giáo ngun thuỷ… Đó mặt tiêu cực thần thoại, không vạch ra” Như vậy, tác giả Đinh Gia Khánh cho thấy: vị thần mang đặc điểm tính cách người Tuy nhiên tác giả chưa cụ thể hố phần “nhân tính” vị thần thể Thần thân lực lượng tự nhiên Và người xưa hiểu thiên nhiên có hiền hồ, có lại Khơng giải thích đựơc điều họ gán cho lực lượng siêu nhiên thần đời Tuy nhiên vị thần miêu tả tác giả chưa bàn tới Đó điều để ngỏ để chúng tơi tìm hiểu đề tài 5.6 Năm 2004 Từ điển thuật ngữ văn học nhà xuất giáo dục, tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi bàn thể loại thần thoại trang 298 cho rằng: “Thần thoại thể loại truyện đời phát triển sớm lịch sử truyện kể dân gian dân tộc Đó toàn truyện hoang đường, tưởng tượng vị thần 10 Kho¸ ln tèt nghiƯp SV: Nguyễn Thị Hạnh bỳa, thn Ma hỳt nc bin đến căng phình bụng để đem phun khắp nơi nói lên trí tưởng tượng chất phác sinh động nhân dân M.Gorki nói: Người xưa rút kiện thực tế phần cốt yếu kiện ấy, thể hình tượng thực Nhưng phần cốt yếu rút thực tế, lấy trí tưởng tượng thêm vào phần “nên có” “có thể có” hình tượng trọn vẹn hơn, lãng mạn lãng mạn nguồn gốc thần thoại 2.3.2 Đặc điểm chức Trong giới “thần” thần thoại, vị “thần” khác chức Nhân vật thần thần thoại thường nhân vật chức “Nhân vật chức – nhân vật có đặc điểm, phẩm chất cố định, khơng thay đổi, từ đầu đến cuối, khơng có đời sống nội tâm, tồn hoạt động nhằm thực số chức truyện việc phản ánh đời sống Nhân vật đồng với vai trị mà đóng tác phẩm” [3;228] Mỗi vị “thần” trơng coi việc tự nhiên xã hội người Họ thể rõ chức phân cơng nhân vật làm lợi hay gây hại Họ làm một vài nhiệm vụ định sẵn Trong số có vị thần không xuất thân từ cõi người không chủ trì vật, tượng tự nhiên cụ thể Trong thần thoại Việt Nam xuất số thần có chức sáng tạo trời đất Ải Lậc Cậc (Thái) lấy cánh đồng Mường Thanh làm ruộng mạ, cánh đồng Mường Lò, Mường Tấc làm ruộng cấy Ải đồ xôi Mường Thanh, ba ông đầu rau ba núi chụm đầu Ải Đăng Đen Ải Lực vật ba đêm ba ngày khiến cho núi rừng xô dạt, chồng chất lên ngày 36 Kho¸ ln tèt nghiƯp SV: Nguyễn Thị Hạnh Thn Aiiờ ca ngi ấờ c tưởng tượng: Đầu tròn thần bầu trời, trán thần nhăn mây bay lượn, thở thần thành khơng khí, hai tay thần hai trụ phân chia đất trời Trong thần Bàn Cổ người Dao vũ trụ sinh từ hỗn mang Đầu ngài trời, chân ngài đất, người trái tim vua cha, mắt trái thần mặt trời, mắt phải mặt trăng Có trời đất nay, người xưa cịn quan niệm xuất đôi thần nam nữ làm công việc kiến tạo vũ trụ Đó ơng Đực – mụ Cái, ơng Đùng - bà Đà, Nữ Oa – Tứ Tượng, ông Lộc Cộc – bà Tồ Cô Hàng loạt vị thần đời đảm nhiệm công việc khác để đặt gian Thế giới thần truyện ơng Chống Trời giới chưa có giai cấp Cá nhân góp sức khai thiên lập địa: Nhất ơng đếm cát/ Nhì ơng tát bể/ Ba ông kể sao/ Bồn ông đào sông/ Năm ông trồng cây/ Sáu ông xây rú Thần trụ trời đời có chức phản ánh rõ quan niệm người Việt cổ nguồn gốc trình hình thành vũ trụ Tuy chưa thể giải thích bên cạnh yếu tố hoang đường, ảo tưởng câu chuyện chứa đựng yếu tố vật hồn nhiên, thô sơ đáng trân trọng Thần trụ trời câu chuyện thần thoại lý giải nguyên nhân có trời đất họ (người thời cổ) thấy Sự tưởng tượng bắt nguồn từ quan sát chân trời, chỗ “Trời Đất” giáp Chức thần trụ trời phân đôi Trời Đất cách đội Trời lên ÁtLát người bị Dớt bắt chịu hình phạt đỡ vòm trời thần thoại Hy Lạp đắp cột chống Trời Do thần phải có hình dáng tả (thần khổng lồ, to lớn, chân dài) Một số thần xuất với chức điều tiết tự nhiên Thần Biển Việt Nam thở hít vào làm nước triều lên xuống, thần cựa thành giơng 37 Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh bóo Khác với Việt Nam, Hi Lạp dựng lên hình tượng vị thần đồ sộ Thần trị biển Pơdêiđơng Thần ln ln lên đỉnh Olimpia để họp Người ta sợ đinh ba có tay thần.Trong thần Biển Việt Nam lại sáng tác để giải thích tượng thủy triều lên xuống, tượng giơng bão ngồi biển khơi.Chức thần phù hợp với ngoại hình to lớn khơng thể kể xiết thần Thần Gió mang gió khắp nơi mang lại lành cho gian Con người cảm kích điều Những gió làm mùa hè mát hơn, mùa thu dịu dàng hơn, mùa xuân lành Đó điều tốt lành mà gió mang lại Thần Thuỷ triều có chức điều tiết nước Đối với người hạn hán lũ lụt tai hoạ khủng khiếp thường xuyên đe doạ mùa màng đời sống người Việt từ thời cổ đại Truyện “Cóc kiện Trời” đời có chức nhằm giải thích khắc phục nạn hạn hán Thần Núi thần Nước cai quản hai địa vực khác lại hay xung đột trận đánh thần núi Tản Viên Thuỷ Tinh Thế giới thần Núi dãy núi cịn chức thần Nước cai quản sơng, biển, ao, hồ làm vua loài thuỷ tộc Trong thần Mưa thường theo lệnh vua Ngọc Hồng phân phát nước khắp nơi Nhờ mà gian có nước để sinh sống Một số thần khác có chức sáng tạo lồi người Ngọc Hồng người sinh mn lồi, thấu hiểu lẽ, chi phối việc vừa người cai quản, điều hành vũ trụ, vừa trọng tài, “vua” mn lồi Trời bậc quyền phép vô song cao, làm tất cả: Trái đất, núi non, sông biển, mưa, nắng, sinh tất cả: Lồi người, mn vật, cỏ Trời cha đẻ mn lồi, xét đến mn việc, thưởng phạt khơng bỏ Trong thần Dớt Hy Lạp – Vị thần tối cao lại có chức cai quản tồn vũ trụ 38 Kho¸ ln tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh Ngi thi c cho Ngọc Hoàng dùng chất tinh tuý để nặn loài người người giao nhiệm vụ cao mười hai Bà Mụ Câu chuyện mười hai Bà Mụ lí giải xuất loài người trái đất người lại thơng minh lồi vật khác Người xưa cho người ta chết thành người lại, mười hai Bà Mụ có nhiệm vụ nắn lại thể cho người lệnh đầu thai làm người Cho nên đến tận ngày người Việt Nam cho người đời phải qua tay mười hai nữ thần chăm nom nắn mặt mũi chân tay, dạy cho cười, nói cịn đỏ hỏn Con người cịn lồi vật đâu mà có.? Câu chuyện “Tu bổ giống vật” giải thích nguồn gốc lồi vật Người xưa chưa thấy vật hoàn thiện phát triển bên lồi vật khơng phải thiên thần xuống “tu bổ” Nhưng qua câu chuyện ta thấy loài vật sinh khơng phải hồn chỉnh mà phải tu bổ thêm cho ngày hồn thiện: “Hãy chịu khó giữ gìn chút Bao muốn dùng (chân tu bổ) đặt ướm chân xuống đất trước xem có vững khơng đậu Sau gãy lại thay thứ khác cho” (Tu bổ giống vật) Vì người sáng tạo từ chất tinh t người khơn lồi động vật khác Truyện thần Đất bị đánh phản ánh thực tế: Người xưa mơ hồ thấy bất cơng xã hội: “Xưa có anh chàng suốt năm làm ăn đầu tắt mặt tối mà cực khổ hoàn cực khổ Anh ta bất bình thấy xung quanh người giầu có sung sướng Anh ta chí tìm ơng Trời để hỏi cho nhẽ ” Hình tượng nhân vật thần xây dựng với biểu nội tâm phong phú Họ đa cảm, yêu thương, biết căm 39 Kho¸ luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh ghột song ch có điều họ chưa có diễn biến tâm lý phức tạp Vợ chồng ơng Trời có lúc mắng lúc trời vừa mưa vừa nắng Trời giận gian giận loài người lầm lỗi lúc ông giáng xuống thiên tai, bão tạp, lụt lôi, hạn hán Rồi thần Nước lấy chàng đánh cá Tuy sống kham khổ nàng công chúa vua Thuỷ cháng đánh cá yêu thương Trong thần thoại khái quát hoá trở thành nét nghệ thuật đặc trưng Các vị thần xây dựng để làm công việc định sẵn Thần Mưa làm mưa, thần Gió làm gió, thần Biển thở hít vào làm nước thuỷ triều lên xuống, thần cựa thành giông bão, thần Mặt Trời chiếu ánh sáng ban ngày, thần Nước dâng nước lên hay rút nước thần xuất cần thiết, để thực vai trị sau lại biến Thần nhân vật quan tâm đến tâm lý hay tính cách thần biểu vô tư hay hữu ý qua chức mà khơng bộc lộ suy nghĩ sâu sắc Đặc điểm thần thần thoại phản ánh trình độ tư đặc trưng tư người thời cổ Thần vốn thân tự nhiên to lớn kỳ vĩ chế tác theo hình dạng người sống người Ngay thần Biển kể rùa khổng lồ nằm im đáy biển thần thở hít vào, mệt mỏi trở người Thần Lửa mô tả bà già Cũng người hay giận thần có cáu Trong số hạ thần có thằng Bợ quen thói ác Nó bị thần bắt đày xuống địa ngục Như rõ ràng người đồ chiếu vào hình ảnh thần Thần thoại đời sớm phản ánh nhận thức giới ngây thơ, ấu trĩ người Các vị thần “ngày bay cao lên trời” Con người chưa chế ngự chinh phục giới tự nhiên tư tưởng thần 40 Kho¸ ln tèt nghiƯp SV: Nguyễn Thị Hạnh linh bt ngun t quan nim thần thoại tơn giáo ngun thuỷ cịn tồn chi phối sống họ 2.3.3 Đặc điểm hành trạng Hành trạng – Hiểu cách đơn giản việc làm thần Hình tượng nhân vật thần chinh phục, cải tạo tự nhiên khúc ca mà hợp ca ca ngợi công việc gian khổ kỳ vĩ người thời cổ đại Hình tượng “thần” lao động hình mẫu lý tưởng mà người xưa gửi gắm vào khát vọng, mơ ước cháy bỏng kinh nghiệm thực tế lao động sản xuất Tất nhiên, thực tế, người xưa lao động điều kiện vất vả công cụ thô sơ Thần Trụ Trời, phải làm công việc vất vả đội trời lên, đắp cột chống Trời tạo núi đồi, biển để có Trời Đất phân đơi, để có trời đất cho lồi người sinh sống, để có cõi gian Khi Trời Đất phân định rạch rịi phải có người cai quản cõi Và ông Trời, thần Đất, thần Nước, Diêm Vương đời Ơng Trời sinh mn lồi Trời có mắt, thấy tất cả, biết hết xảy gian Người ta tin Trời ăn công Nếu trời bậc tối cao tầng cao thần Đất bậc tối cao tầng thấp Thần sinh hoạt mặt đất lại biết hết công việc nơi trần Trong bảy ngày cuối năm thần Đất vắng mặt hạ giới lên chầu Ngọc Hồng khơng dám động vào đất thần Đến ba mươi thần xuống trần.Thần có oai quyền lớn.Thần chừng phạt kẻ phạm tội Là đẻ tinh thần người xưa, hình tượng thần xây dựng đơn giản, chưa có tính cách rõ ràng Song khơng hành động mà sống tinh thần bên nhân vật cịn q giản đơn mang tính chức nhiều Nhưng điều hợp quy luật thần thoại sinh ra, “bắt nguồn từ tâm hồn hồn nhiên, ngây thơ, chất phát” 41 Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh Cõu chuyn thần Biển đơn giản, tính cách thần không miêu tả cụ thể Thần có cơng việc hàng ngày lặp lặp lại cách tẻ nhạt Công việc thần hơ hấp Khi thần thở nước biển dâng lên, thần hít vào nước biển thấp xuống, làm thành tượng thuỷ triều Lúc biển động, có sóng cao núi mà người miền biển gọi sóng thần lúc thần Biển thở mạnh hay hít nhiều Trên lịch sử lao động cần cù lịch sử đấu tranh kiên dũng người xưa, tư họ hình thành phát triển ngày hoàn thiện Con người thấy dù Ngọc Hoàng có ý tốt đến khơng có bàn tay lao động họ ý tốt khơng thể thành thực Chính nhờ có lao động (đào đất, đá, đội trời lên cao) Thần Trụ Trời xây dựng vũ trụ Có lao động, có bền bỉ gánh đất, gánh cát đắp núi cao thần Tứ Tượng “mắt xanh” Nữ Oa “soi đến dấu bèo”…Vì Nữ Oa mà Thần Tứ Tượng miệt mài gánh đất đắp núi Phương pháp gánh phương pháp phổ biến hành trạng thần Tứ Tượng có đơi thúng vĩ đại, chứa hàng nghìn đồi đất Thần làm việc Một chuyến thần gánh, thúng đứt dây làm đất đổ xuống thành chín đồi lớn Hình tượng Tứ Tượng xây núi gây cho ta cảm giác choáng ngợp trước kỳ vĩ thể họ Sự có mặt vị thần ngẫu nhiên tựa có mặt trời đất vậy, trời đất có lúc cịn hỗn độn, nhập nhằng, chưa phân chia rõ rệt Thần Sét đời gắn với việc xử xét kẻ ác nơi trần Mỗi lần xử án, thần thường đánh trống đeo bên làm thành tiếng sấm (cho nên người ta gọi thần Sét ông Sấm) thần từ trời nhảy xuống tận nơi, trỏ cờ vào đầu tội nhân, bổ búa vào đầu Có thần bỏ lưỡi búa 42 Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh ú li bận việc phải nhiều nơi Thần thường ngủ mùa đông, vào khoảng tháng hai, tháng ba thức dậy làm việc Trong di sản văn hoá dân gian nhân loại có nhiều hệ thống thần thoại Có lẽ người đời nhắc đến nhiều thần thoại Hy Lạp Bởi lẽ, từ trước Công nguyên, thần thoại Hy Lạp thể chữ viết Trải qua thời cổ đại, thời văn hoá Phực hưng, nhiều nghệ sỹ tiếng giới lấy đề tài sáng tác từ thần thoại Hy Lạp Đến thần thoại Hy Lạp đặc biệt ý toàn cầu Nếu thần thoại Việt Nam xây dựng hệ thống thần mang tính chức năng, có đặc điểm ngoại hình hành trạng thần thoại Hy Lạp lại dựng thành gia phả “họ nhà thần” Thần thoại Hy Lạp kể rằng: vũ trụ khai sinh, có vị thần Khx linh hồn vực thẳm, mịt mờ, hỗn độn Từ Khaôx có Gaia (nữ thần Đất mẹ) “Có ngực mệnh mơng” Khx cịn sinh bốn người nữa: Êrép (tối tăm vĩnh cửu), Nix (đêm tối), Tartar (địa ngục), Erôx (tình u) Trong số năm người Khx có cặp hôn phối “anh em ruột” Êrép – Nix đẻ thần Ánh sáng, Bất diệt, sau Gaia đẻ Uranox (thần Bầu trời), đẻ núi cao, đẻ biển rộng Đất mẹ Gaia lại kết hôn với bầu trời Uranox Cặp hôn phối mẹ – sinh hàng loạt người khổng lồ có sức mạnh tài Trải qua năm đời, lồi người sinh sơi nảy nở vị thần xuất Chỉ truyện thần thoại nguồn gốc loài người Hy Lạp ta thấy rõ mối liên hệ nội hàm logich chặt chẽ Ở thần thoại Việt Nam nét nguyên thuỷ địa hằn sâu mầu sắc nét đa dạng phong phú tiếp nhận hài hoà đặc trưng thần thoại Việt Nam Đối với người xưa trời đất có hình thù cụ thể: “Trời tròn sâu bát úp, đất phẳng mâm vuông, chỗ tiếp giáp với trời đất chân trời” Người ta cho muốn phân chia trời đất khơng 43 Kho¸ ln tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh th khụng dựng ct để nâng trời lên cao làm nhà khơng có cột, khơng làm mảnh đất phẳng Vì trời có hình lịng chảo, đất phẳng vng vắn Cứ xét cho kỹ thần khác người mức độ to lớn thể xác mà Thần Tứ Tượng muốn đắp núi cao để vừa lịng Nữ Oa phải sử dụng sẵn có tự nhiên đất, đá tức tồn bên ngồi ý chí thần làm nên chuyện Thử hỏi khơng có đất, đá sẵn có tự nhiên liệu Tứ Tượng “kiên trì” đắp hết núi đến núi khác để Nữ Oa phải cảm động định lòng lấy Tứ Tượng không (Truyện hai thần Đực - Cái) Những tượng núi, sông, biển, đồi…đều chỗ đất đá đào sâu hay đắp cao mà thành sinh từ “hư vô” nào, dựa theo mục đích ý chí siêu nhiên Chúng có thuộc tính chất vật chất, hình thức cụ thể vật chất muôn màu, muôn vẻ Và vật, tượng vũ trụ sản vật cải biến vật chất lao động Trong thần thoại người cổ đại cho nhân vật hành động chất phác, tự nhiên, cơng việc họ kỳ vĩ đơn giản diễn biến tâm lý nhân vật vô hồn nhiên, ngây thơ, “thô" sơ Tuy nhiên phải khẳng định hình tượng thần thoại kỳ vĩ, bay bổng, giầu tính thẩm mỹ Nó giúp cho người đời sau hiểu biết thời kỳ lịch sử “một không trở lại” – thời kỳ khởi nguyên sáng, đẹp đẽ Thời kỳ người sống bình đẳng, hồn nhiên, dân chủ, hồ hợp có quan hệ thân thiết với tự nhiên Hình tượng nhân vật thần trở thành hình tượng nghệ thuật mang vẻ đẹp tuyệt vời mà nghệ thuật thời đại sau khơng thể bắt chước 44 Kho¸ ln tèt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh Thn thoi chng t úc lơgíc kết hợp với quan sát tỷ mỉ, cụ thể người xưa Thơng thường niên khoẻ lẽ phải nhanh người già Ấy mà ngược lại khiêng kiệu cho Mặt Trời, niên chậm có khoẻ lại ham chơi mà la cà dọc đường để nhiều Tốp cụ già khiêng kiệu ln ln lo làm trịn phận sự, chăm vào công việc nên cô Mặt Trời thường vòng nhanh (Nữ thần Mặt Trăng Mặt Trời) Cường Bạo biết lấy nước mùng tơi quệt vào chuối rải mái nhà để làm cho thần Sét trượt chân ngã Cường Bạo biết kết bè để thần Nước khơng làm (truyện Cường Bạo đại vương) Trong thần thoại cường điệu hoá nét nghệ thuật độc đáo Thực nhìn thấy mắt trời? Vậy mà trời thần thoại lại miêu tả có mắt thấy tất cả, biết gian Trời tối linh, tối thiêng với người xưa Nhưng trời có vợ, vợ chồng trời có lúc cãi Rõ ràng người phản chiếu hình ảnh vào việc miêu tả trời Nét nhân cách hố làm cho hình tượng thần trở nên đậm đà thần thoại Việt dấu ấn sinh hoạt xã hội mờ nhạt khơng phải khơng có Người Việt có truyện Rét Nàng Bân giải thích tượng rét muộn tình cảm chăm sóc cần mẫn người vợ chồng Tình cảm làm cảm động thiên nhiên, khiến cha Trời phải cho rét lại để chồng nàng thử áo Sức khoẻ tài thần thần thánh hố sức mạnh tài người, người mơ ước cháy bỏng chinh phục tự nhiên, cải tạo vũ trụ Vẻ đẹp kỳ vĩ khoáng đạt thần tạo lãng mạn độc đáo thần thoại dân tộc Đọc thần thoại ta nhớ hành trạng phi thường: Ải Lậc Cậc nấu xôi, lấy ba trái núi làm đầu rau; thần gánh tro bón ruộng, bên quang trái núi tro Thần Rơ Xí ngồi nghỉ ăn trầu, lấy chân khoả xuống mặt đất làm thành vùng đồng rộng mênh mơng Ơng bà Chày (Hơ mông) dùng đôi tay khổng lồ kéo trời, đất Thần Tầm Thênh đứng dậy vươn vai đội trời lên cao ngày 45 Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh Hnh trạng thần tương xứng với thân hình kỳ vĩ, to lớn chức mà dân gian trao cho thần 46 Kho¸ ln tèt nghiƯp SV: Nguyễn Thị Hạnh KT LUN Kho tng thn thoại Việt Nam cịn bảo tồn khơng phong phú Cơng tác sưu tầm phải cịn tiếp tục Tuy nhiên tác phẩm có tay nói tư liệu quý giá, phản ánh ước mơ giải phóng người khỏi chi phối tự nhiên; chinh phục tự nhiên làm giàu cho người Thần thoại phản ánh hướng lên đặt móng cho truyền thống nhân đạo chủ nghĩa văn học Thần thoại sáng tác ánh sáng ý thức sáng tạo nghệ thuật mà xuất phát từ niềm tin người vào tồn đấng siêu nhiên thần thánh Nhưng trí tưởng tượng phóng khoáng, hồn nhiên thơ mộng người thời nguyên thuỷ chắp cánh cho hình tượng thần, làm cho họ trở nên đẹp đẽ, trở thành mẫu mực nghệ thuật khơng sánh Hình tượng nhân vật thần người Việt phản ánh truyền thống vô quý báu đúc kết trình lịch sử dân tộc Việt Nam Đó đức tính cần cù, nhẫn nại lao động, lịng dũng cảm, vơ tư, tự nguyện chiến đấu Những nét truyền thống tốt đẹp hệ tất yếu đất nước, điển hình từ điều kiện tự nhiên đến hoàn cảnh xã hội Nhưng khó phủ nhận giá trị chung – phản ánh thời kỳ lịch sử “một khơng trở lại” xã hội lồi người truyện cổ mà hình tượng nhân vật thần gương trung thành lưu giữ Sự có mặt hình tượng thần ngẫu nhiên có mặt trời đất vậy, trời đất lúc cịn hỗn độn, cịn nhập nhằng, chưa phân chia rõ rệt Tư ấu trĩ lúc cho phép người ta giải thích vật thô sơ vật sinh từ thần – “thiên địa vạn vật thần” họ coi trọng thần Tuy thần xây dựng từ ngoại hình, chức năng, hành trạng ý niệm tự nhiên người phủ nhn nhng 47 Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị H¹nh sáng tạo độc đáo dân gian Thần thoại với tư cách hình thức văn hố tinh thần lồi người tự nhiên hình thức xã hội tái tạo lại hình tượng nghệ thuật vơ ý thức trí tưởng tượng dân gian Thần thoại sản phẩm xã hội cộng sản nguyên thuỷ Thần thoại mang nhiều tính chất hoang đường người gửi gắm vào lịng khao khát tìm hiểu vũ trụ, vươn lên lao động đấu tranh, chắp cánh cho tâm hồn người bay bổng với ước mơ cao đẹp Đọc câu chuyện thần thoại ta bắt gặp hình ảnh vị thần khoẻ khoắn, mạnh mẽ, đầy uy lực Hình tượng thần thần thoại sáng tạo nghệ thuật vô ý thức, phản ánh cách chân thực nhận thức giới người xưa Thông qua hàng loạt hình tượng thần, ta hiểu quan niệm thực tế quan niệm thẩm mỹ họ Sự độc đáo việc khắc hoạ hình tượng nhân vật thần đánh dấu bước quan trọng phát triển tư người cổ đại Thần thoại sáng tạo ánh sáng trí tưởng tượng hư cấu Những người sáng tạo thần thoại khơng có ý thức sáng tạo nghệ thuật sáng tạo thể loại khác văn học dân gian Chính họ tưởng tượng thần thánh, ngày tô điểm cho vị thần thánh lịng tin ngây thơ họ Họ quay ngưỡng mộ vị thần tin tưởng thần thực tồn chi phối đời sống người Họ xây dựng lên hình tượng thần khống đạt, đẹp đẽ Ra đời lúc xã hội nguyên thuỷ chưa có phân biệt đẳng cấp nặng nề, khơng khí dân chủ, bình đẳng tràn ngập khắp nơi nơi, người nguyên thuỷ xây dựng nên hình tượng thần thần thoại vừa lớn lao, kỳ vĩ, vừa phóng khống mạnh mẽ, trở thành hình tượng nghệ thuật mang vẻ đẹp tuyệt vời lịch sử phát triển văn học nước nhà Như với nét đặc sắc nội dung nghệ thuật xây dựng, hình tượng nhân vật thần thần thoại suy nguyên trở thành mẫu mực nghệ thuật thời cổ Đó thành công mà người nghệ sỹ dân gian ó 48 Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị Hạnh đạt – thần thoại nói chung thần thoại suy nguyên nói riêng mãi người đời biết đến di sản vô giá dõn tc 49 Khoá luận tốt nghiệp SV: Nguyễn Thị H¹nh TÀI LIỆU THAM KHẢO Cao Huy Đỉnh (1974), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội E.M Mêletinxki (1964), Lý luận văn học tập 2, Nxb Khoa học Matxcơva Lê Bá Hán, …(2004), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục Đỗ Đức Hiểu, ….(1982) Từ điển văn học tập 2, Nxb Khoa học xã hội Đinh Gia Khánh (1997), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Giáo dục Phúc Khánh (1961), Thử tìm hiểu yếu tố tư tưởng triết học thần thoại Việt Nam, Nxb Sự thật Trần Gia Linh (1991), Văn học dân gian, Giáo trình Đại học Sư phạm Hà Nội Mac - Angghen (1952), Về văn học nghệ thuật, Nxb Sự thật Bùi Mạnh Nhị (1999), Văn học dân gian cơng trình nghiên cứu, Nxb Giáo dục 10 Ph Angghen (1957), Về văn học nghệ thuật, Nxb Sự thật 11 Đỗ Bình Trị (1995), Phân tích tác phẩm văn học dân gian, Nxb Giáo dục 12 Hoàng Tiến Tựu (1991), Văn học dân gian, Nxb Giáo dục 13 Phạm Thu Yến,… (2005), Văn học dân gian, Nxb Đại học Sư phạm 14 Nhiều tác giả (1994), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Giáo dục 50 ... (thần thoại lịch sử) đời muộn thể khát vọng người Nhân vật trung tâm thần thoại suy nguyên hình tượng vị thần Thần thần thoại chế tác theo hình dạng người sống người Mục đích thần thoại suy nguyên. .. mạn lãng mạn nguồn gốc thần thoại 2.3.2 Đặc điểm chức Trong giới ? ?thần? ?? thần thoại, vị ? ?thần? ?? khác chức Nhân vật thần thần thoại thường nhân vật chức ? ?Nhân vật chức – nhân vật có đặc điểm, phẩm... niệm thần thoại 12 1.2 Điều kiện nảy sinh 15 1.3 Phân loại 19 Chương Thần – nhân vật trung tâm thần thoại suy nguyên 21 2.1 Khái niệm thần 21 2.2 Cơ sở hình thành hình tượng nhân vật thần thần