Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội MỞ ĐẦU Lí chọn đề tài Nguyễn Khắc Trường nhà văn quân đội, bước vào làng văn từ năm tuổi 20, người đọc biết đến ông với bút danh Thao Trường- tên quân đội Đó đầu năm 70, từ người lính kĩ thuật binh chủng Phòng khơng - Khơng qn, Thao Trường trở thành phóng viên mặt trận viết cho tờ in báo binh chủng này, ơng viết đều cho tạp chí Văn nghệ quân đội Ông thuộc số nhà văn trưởng thành từ kháng chiến chống Mĩ cứu nước, nhiều năm Thao Trường tác giả bút kí, truyện ngắn viết chiến tranh, hậu phương quân đội nông thôn Năm 1986, ông trao giải thi bút kí tuần báo Văn nghệ Đài Tiếng nói Việt Nam phối hợp tổ chức Sau tạp chí văn nghệ giới thiệu ơng học trường Viết văn Nguyễn Du (khoá 1) năm 1983 Ở độ tuổi 44, tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma hồn thành tác giả có độ chín định cảm nhận đời sống nghề văn Đề tài vấn đề sách đặt không thật mới, tranh chấp quyền lực ruộng đất nông thôn, đấu tranh thiện ác, điều tác giả quan tâm sống nơng thơn thời kì đổi mới, ý thức dòng họ, gia tộc gây trở ngại cho nghiệp xây dựng xã hội - xã hội dân chủ, cần đấu tranh cách kiên định liệt Tiểu thuyết trao giải A hội nhà văn Việt Nam năm 1991 (cùng với hai tiểu thuyết Bến không chồng Dương Hướng Nỗi buồn chiến tranh Bảo Ninh) Mảnh đất người nhiều ma từ xuất giới nghiên cứu phê bình bạn đọc quan tâm ý, dịch nhiều thứ tiếng nước ngoài, đặc biệt chuyển thể thành kịch phim “Đất người” năm 2001 Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội Mảnh đất người nhiều ma để lại dư âm lòng bạn đọc ấn tượng tác phẩm hay, giàu giá trị không ý nghĩa nội dung tư tưởng mà đặc sắc nghệ thuật Một mảnh đất nhỏ mà không phân biệt rõ đâu ma, đâu người, đống hỗn tạp biểu cụ thể xã hội chuyển thời khắc giao thời cũ Khi xuất diễn đàn Văn học năm đổi mới, có nhiều ý kiến đặt từ giới nghiên cứu cơng chúng bạn đọc vấn đề : có nên đổi tên nhan đề sách cho phù hợp với nội dung hay không, đâu người, đâu ma, đâu nhân vật tích cực, tiêu cực, vấn đề phức tạp, chưa có thống Với ý nghĩa đó, chúng tơi định chọn đề tài khố luận Thế giới nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường với mong muốn lí giải thành công tác phẩm hai phương diện nội dung nghệ thuật Lịch sử vấn đề Nhân vật vấn đề cốt lõi tác phẩm văn chương Thế giới nhân vật nhìn nhận phạm trù mĩ học, thâu tóm khả có q trình sáng tạo nghệ thuật Tồn với tư cách chỉnh thể nghệ thuật, giới nhân vật bao hàm nhiều vấn đề, nhiều khả vận động theo quy luật nội định Soi chiếu vào sáng tác từ góc độ chỉnh thể sở giới nhân vật, ta có hội nắm bắt đối tượng nghiên cứu tính đa diện, đa tầng Bởi cơng trình nghiên cứu nhân vật giới nhân vật giới nghiên cứu phê bình đào xới cách kĩ lưỡng Là tác phẩm xuất sắc đạt giải cao Hội nhà văn Việt Nam, tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma nhận quan tâm, đánh giá Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội nhà nghiên cứu, phê bình Có thể kể đến cơng trình nghiên cứu, viết sau: Bài “Nguyễn Khắc Trường và…”, Trần Đăng Khoa sáng tạo dựng nên đối thoại người ma, khéo léo ưu điểm hạn chế tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Theo Trần Đăng Khoa, điều đáng ghi nhận tiểu thuyết nhà văn có vốn sống, am hiểu sâu sắc đời sống nông thôn, nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật ngơn ngữ Một nhược điểm dễ nhận thấy kết cấu truyện lỏng lẻo, bố trí xuất nhân vật có phần gượng ép Trong viết “Thế giới kì ảo Mảnh đất người nhiều ma từ nhìn văn hoá” Lê Nguyên Cẩn đưa lời nhận định “cái tạo giá trị tác phẩm nội dung thực gắn với thời kì khó khăn đất nước mà giời kì ảo mà Nguyễn Khắc Trường dụng công xây dựng với yếu tố kì ảo đặc trưng, mơ típ chết liền với mơtíp ma hồn” Đặc biệt viết tác giả rõ giới kì ảo nhìn nhận ba góc độ: mối tình kì ảo, nhân vật kì ảo, nhân vật ma quái dị dạng tạo lơi từ phía người đọc Tuy đề cập tới khía cạnh tác phẩm từ góc nhìn văn hố viết dẫn, gợi ý quan trọng để triển khai đề tài khoá luận Trong thảo luận tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma, GS Trần Đình Sử có đánh giá khách quan phương diện nội dung nghệ thuật sách sau “ sách có sức lơi từ đầu đến cuối, nhà văn đề xuất tượng xã hội nghiêm trọng đáng quan tâm sống ý thức dòng họ, gia tộc gây trở ngại cho nghiệp xây dựng xã hội mới, xã hội công dân nông thôn (…) Đọc Nguyễn Khắc Trường, thấy anh sung sức, giàu vốn sống, đặc biệt ngôn ngữ phong phú, sinh động, thành ngữ, tục ngữ, ngôn ngữ Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội “bộ đội” sử dụng linh hoạt làm cho lời trần thuật tươi tắn có duyên Đồng thời GS mặt hạn chế tồn sách: Xung đột mâu thuẫn chưa liệt, cách xử lý, lối trần thuật thiên hài, bi chưa khám phá tận đáy”[16;12] Nhận xét nghệ thuật Mảnh đất người nhiều ma, Nguyễn Đăng Mạnh cho “đây truyện hấp dẫn nhờ nghệ thuật kể chuyện Sự dẫn dắt tình tiết, tổ chức tình tạo nhiều bất ngờ Các nút truyện thắt vào, cởi ra, lại thắt vào, cởi ra, người đọc khó đốn trước Nhiều đoạn có khơng khí nơng thơn với phong tục tưởng cổ xưa mà té hôm Tác giả tạo nhiều nhân vật khơng thật sâu sắc có nét cá tính gây ấn tượng đậm nét người đọc, đặc biệt nhân vật ma quái, dị dạng người bị ma chê, quỷ ám anh em lão Hàm, chị Bé, bà Son [16;18] Trong báo Giáo dục thời đại, ngày 27/5/1991 tác giả Ngọc Anh đưa lời nhận định cho tiểu thuyết “Nguyễn Khắc Trường tỏ vững vàng, từ việc dựng truyện, xây dựng nhân vật, đến sử dụng ngôn ngữ Trong tác phẩm anh, việc nối tiếp việc kia, bi kịch kéo theo bi kịch khác, nhiều kiện rối rắm phức tạp, tác giả nhìn vào chất việc, giải thấu đáo việc phải xảy (…) phải công nhận tác giả Nguyễn Khắc Trường am hiểu sâu nơng thơn có vốn ngơn ngữ phong phú” Những ý kiến thảo luận đánh giá nhà nghiên cứu, phê bình Hà Minh Đức, Phong Lê, Trung Trung Đỉnh,…, báo Văn nghệ ngày 25/1/1991 cho tác phẩm hay đề tài nơng thơn thời kì đổi mới, để lại dấu ấn đậm nét văn đàn nhà văn qn đội Ngồi có viết Lê Thanh Nghị tạp chí Tác phẩm tháng 8/1991, Nguyễn Hữu Sơn báo Người Hà Nội, Hồng Diệu - tạp chí Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội văn nghệ quân đội,…, ghi nhận giá trị nội dung nghệ thật tác phẩm, bên cạnh số điểm non tay kết cấu Nhìn chung cơng trình nghiên cứu, viết khẳng định việc xây dựng giới nhân vật đa dạng, phức tạp phương diện thành công tác phẩm Tuy nhiên tác giả đưa nhận định khái quát mà chưa dành quan tâm thoả đáng cho tìm hiểu giới nhân vật tiểu thuyết Chính khoảng trống gợi ý cho chúng tơi lựa chọn đề tài để tìm hiểu Đối tượng Phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Khóa luận tập trung nghiên cứu vấn đề: Thế giới nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường 3.2 Phạm vi nghiên cứu Đề tài khóa luận lấy tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma làm phạm vi nghiên cứu Mục đích nghiên cứu Chúng tơi chọn đề tài nghiên cứu: Thế giới nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường nhằm mục đích sau: Nắm vững hiểu biết lí luận nhân vật, giới nhân vật văn học, biện pháp nghệ thuật thể hiện… Vận dụng kiến thức lí luận vào tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường để làm bật giá trị nội dung đặc sắc nghệ thuật tác phẩm Phương pháp nghiên cứu Trên sở đối tuợng phạm vị nghiên cứu nêu kết hợp vận dụng số phuơng pháp nghiên cứu sau: Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội 5.1 Phương pháp thống kê 5.2 Phương pháp phân tích tổng hợp 5.3 Phương pháp nghiên cứu lịch sử 5.4 Phương pháp phân loại thống kê 5.5 Phương pháp so sánh hệ thống Đóng góp khố luận Về mặt lí luận, với khố luận người viết làm bật nét đặc sắc giới nhân vật nghệ thuật xây dựng nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường Đồng thời khoá luận khẳng định thêm đắn, tin cậy đường nghiên cứu văn học Về mặt thực tiễn nghiên cứu đề tài này, chúng tơi muốn tìm hiểu đóng góp Nguyễn Khắc Trường nghệ thuật tự văn học Việt Nam Thơng qua góp phần khẳng định tài vị trí Nguyễn Khắc Trường văn học thời kì đổi Đồng thời giúp nguời đọc có kiến giải sâu sắc nhà văn Bố cục khoá luận Ngoài phần mở đầu, phần kết luận phần thư mục tham khảo, khoá luận đuợc triển khai thành ba chương sau: Chương 1: Cơ sở lí luận Chương 2: Thế giới nhân vật Mảnh đất nguời nhiều ma Nguyễn Khắc Trường Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1 Quan niệm nhân vật 1.1.1 Khái niệm nhân vật giới nhân vật 1.1.1.1 Khái niệm nhân vật Về mặt thuật ngữ: Hiểu theo nghĩa rộng,“Nhân vật” khái niệm khơng dùng văn chương mà nhiều lĩnh vực khác Theo Từ điển tiếng Việt nhân vật khái niệm hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất, Nhân vật đối tượng (thường người) miêu tả, thể tác phẩm văn học Thứ hai, người có vai trò định xã hội [12;881] Tức thuật ngữ “nhân vật” dùng phổ biến nhiều mặt, đời sống xã hội, đời sống nghệ thuật lẫn đời sống sinh hoạt hàng ngày… Nhưng phạm vi nghiên cứu khố luận, chúng tơi đề cập tới khái niệm nhân vật theo nghĩa thứ mà Từ điển tiếng Việt định nghĩa vừa trích dẫn trên, tức nhân vật tác phẩm văn chương Với ý nghĩa khái niệm nhân vật, ta trở lại xuất xứ thuật ngữ Trong tiếng Hy Lạp cổ, “nhân vật” ( gọi với tên persona) lúc đầu mang ý nghĩa mặt nạ diễn viên sân khấu Theo thời gian, sử dụng thuật ngữ với tần số nhiều nhất, thường xuyên để đối tượng mà văn học miêu tả thể Đến Lí luận văn học, Phương Lựu định nghĩa kĩ khái niệm nhân vật văn học: Nói đến nhân vật văn học nói đến người miêu tả, thể tác phẩm phương tiện văn học Đó nhân Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội vật có tên Tấm, Cám, Thạch Sanh… nhân vật không tên thằng bán Tơ, Mụ Truyện Kiều Nguyễn Du,…, vật truyện cổ tích, đồng thoại, thần thoại, bao gồm quái vật lẫn thần linh, ma quỷ, vật mang nội dung, ý nghĩa người (…) Khái niệm nhân vật có sử dụng cách ẩn dụ, không người cụ thể mà tượng bật tác phẩm Nhân vật văn học tượng nghệ thuật ước lệ, có dấu hiệu để ta nhận biết [10;277-278] Trong Lí luận văn học, GS Hà Minh Đức lại định nghĩa sau: Nhân vật văn học tượng nghệ thuật mang tính ước lệ, khơng phải chụp đầy đủ chi tiết biểu người mà thể người qua đặc điểm điển hình tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách…và cần ý thêm điều: Thực khái niệm nhân vật thường quan niệm với phạm vi rộng lớn nhiều, khơng người, người có tên khơng tên, khắc hoạ sâu đậm xuất thoáng qua tác phẩm, mà vật, lồi vật khác nhiều mang bóng dáng, tính cách người… Cũng có khơng phải người, vật cụ thể, mà tượng người liên quan tới người, thể bật tác phẩm [6; 102] Khái niệm nhân vật văn học định nghĩa Từ điển thuật ngữ Văn học, nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi với nội dung giống với định nghĩa lí luận văn học nêu: Nhân vật văn học người cụ thể miêu tả tác phẩm văn học Nhân vật văn học có tên riêng (Tấm Cám, Chị Dậu, Anh Pha) khơng có tên riêng Khái niệm nhân vật văn học có sử dụng ẩn dụ, không người cụ thể cả, mà tượng Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội bật tác phẩm (…) Nhân vật văn học đơn vị đầy tính ước lệ, khơng thể đồng với người có thật đời sống [7;235] Nói tóm lại, nhà văn, nhà nghiên cứu, nhà lí luận văn học cách hay cách khác định nghĩa nhân vật văn học gặp nội hàm thiếu khái niệm này: Thứ nhất, phải đối tượng mà văn học miêu tả, thể phương tiện văn học Thứ hai, người vật, đồ vật, vật, tượng mang linh hồn người, hình ảnh ẩn dụ người Thứ ba, đối tượng mang tính ước lệ có cách điệu so với đời sống thực khúc xạ qua lăng kính chủ quan người nghệ sĩ tài Đối với nhân vật văn học tính cách coi đặc điểm quan nhất, nội dung nhân vật văn học [10;280] Đôtôiepki khẳng định: “ Đối với nhà văn, toàn vấn đề tính cách” Tính cách với ý nghĩa lớn nên trước số giáo trình văn học Nga gọi tính cách nhân vật Ở cần hiểu tính cách phẩm chất xã hội lịch sử người thể qua đặc điểm cá nhân gắn liền với phẩm chất tâm sinh lí họ, tính cách nhân vật nhân vật thể với chất lượng tư tưởng nghệ thuật cao hơn, chưa đạt đến mức độ điển hình [2;105] tính cách tự bao hàm thuộc tính có nét cụ thể, độc đáo người cá biệt lại mang nét chung, tiêu biểu cho nhiều người khác mức độ định đồng thời có q trình phát triển hợp với logíc khách quan đời sống Như vậy, nhân vật có hạt nhân tính cách Trong tác phẩm văn chương, có nhân vật khắc hoạ tính cách nhiều hay có nhân vật khơng khắc hoạ tính cách 1.1.1.2 Khái niệm giới nhân vật Nguyễn Thị Thủy K32A Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội “Thế giới” khái niệm thuộc phạm trù triết học Theo Từ điển Triết học, giới hiểu: Theo nghĩa rộng: Thế giới toàn thực khách quan (tất tồn bên độc lập với ý thức người) Thế giới nguồn gốc nhận thức [13;1083] Theo nghĩa hẹp: Thế giới dùng để đối tượng vũ trụ học, nghĩa toàn giới vật chất thiên văn học nghiên cứu Người ta chia giới vật chất thành hai lĩnh vực khơng có ranh giới tuyệt đối: Thế giới vĩ mô giới vi mô [13;1083] Như nói: Thế giới phạm vi, vũ trụ rộng lớn tồn xung quanh người tồn độc lập với ý thức người Vậy giới nhân vật gì? Khái niệm giới nhân vật phạm trù rộng Thế giới nhân vật tổng thể hệ thống nhân vật xây dựng theo quan niệm nhà văn chịu chi phối tư tưởng tác giả Thế giới mang tính chỉnh thể sáng tác nghệ thuật nhà văn, có tổ chức sống riêng, phụ thuộc vào ý thức sáng tạo nghệ sĩ Nằm giới nghệ thuật, giới nhân vật sản phẩm tinh thần, kết trí tưởng tượng sáng tạo nhà văn xuất tác phẩm văn học, sáng tác nghệ thuật Đó mơ hình nghệ thuật, có cấu trúc riêng, có quy luật riêng, thể đặc điểm người, tâm lí, khơng gian, thời gian,…, gắn liền với quan niệm định chúng tác giả Thế giới nhân vật cảm nhận cách trọn vẹn, toàn diện sâu sắc chủ thể sáng tạo toàn nhân vật xuất tác phẩm, mối quan hệ, môi trường hoạt động họ, ý nghĩ tư tưởng, tình cảm họ cách đối nhân xử thế, giao lưu với xã hội, với gia đình… Thế giới nhân vật bao quát sâu rộng hình tượng nhân vật Con người văn học chẳng Nguyễn Thị Thủy K32A 10 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội người” Lời nói nhân vật xé toạc lớp vỏ khách sáo bên ngôn từ để sâu vào bóc trần chất vấn đề Thứ hai, triết lí tồn dạng trữ tình ngoại đề tác giả, có tác dụng lí giải thái độ hay nêu lên nhận xét khái quát nhiều mối liên hệ đời sống Trong kể đời lão Quyềnh hồi trai trẻ, Nguyễn Khắc Trường viết “Mới hay giống sinh vật dám chết tình chọn tư hiên ngang đến rùng rợn Cũng sông nước, có cá sấu bị lẻ đơi, tìm nơi có cành mọc mặt nước nhảy ngược từ nước lên, táp đuôi ngoắc cứng vào cành Cứ treo thẳng đứng dấu chấm trời nước thế”.[14;12] Như xuất biện pháp trữ tình ngoại đề tiếu thuyết với biện pháp nghệ thuật khác tạo nên chỉnh thể thống nhất, có tác dụng xốy sâu vào nội dung thông báo bộc lộ đặc điểm, cá tính cá nhân nhân vật truyện 3.1.3 Biện pháp kể Trong tác phẩm tự sự, kể biện pháp chủ đạo - kể hình thức trần thuật dẫn dắt kiện biến cố theo trình tự định làm cho tác phẩm trở thành dòng chảy kiện, chi tiết, hành động, biến cố Khi kể nhà văn hình thành sợi dây vơ hình để xun suốt chuỗi sâu kiện xảy với nhân vật tác phẩm Nếu biện pháp tả tạo khơng gian nghệ thuật biện pháp kể lại tạo thời gian nghệ thuật cho tác phẩm biện pháp chủ yếu tác phẩm tự Với điểm nhìn trần thuật, bao quát cốt truyện cách tồn diện, Nguyễn Khắc Trường đóng vai trò người kể chuyện, thực khắc hoạ tính cách nhân vật theo hai hướng trực tiếp gián tiếp Chẳng hạn kể đời lão Quyềnh khờ khạo, ngốc nghếch, tác giả trở dòng thời gian khứ Quyềnh cậu niên khoẻ mạnh, bị ma nữ làm hại trở nên ngốc nghếch, Nguyễn Thị Thủy K32A 41 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội không lấy vợ Lớn lên Quyềnh làm thuê cho kẻ khác cuối Quyềnh chết ăn no làm việc nặng, kết thúc chuỗi dài bi kịch người bị xã hội lãng qn Cũng có lời kể mình, tác giả khéo léo kết hợp hai hình thức kể chuyện: Tác giả kể nhân vật kể để tạo điều kiện cho nhân vật đồng Qua lời ông Trịnh Bá Hồnh đời kị nhà ơng Hàm đến xóm Giếng Chùa sinh cơ, lập nghiệp, có ơn nghĩa với hổ bị thương nên hổ phù trợ cho dòng họ Trịnh Bá làm ăn tới Nhưng mối thù hai dòng họ Trịnh Bá - Vũ Đình nên thần hoạ ơng ba mươi dòng họ bị xé đâm thủng mắt, mối thù truyền kiếp đến tận đời cháu ông Phúc Hàm phải báo thù Với lối kể tạo hút li kì cho diễn biến câu chuyện lí giải nguyên nhân sâu xa dẫn tới xung đột truyện Trong câu chuyện tác giả kể lại đời bà Son có xen lẫn giọng điệu cảm thơng chia sẻ ngậm ngùi, cảm thơng dành cho người phụ nữ tài sắc bạc mệnh, bà nạn nhân hủ tục lạc hậu nảy sinh văn hố nơng nghiệp người dân, bị tước đoạt tình u chân hạnh phúc nhân gia đình Bà bị đẩy vào bi kịch thảm thương đụng độ tranh giành quyền lực lực thù địch Và cuối bà trẫm xuống sơng để giải đời Có thể thấy đa dạng biện pháp kể phương diện thành công tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma, tạo nên khoảng cách vừa đủ tác phẩm bạn đọc, giúp tăng thêm màu sắc cá thể, soi chiếu thực nhiều chiều 3.1.4 Biện pháp tạo xung đột kịch tính Đây biện pháp mà người nghệ sĩ đặt nhân vật vào tình xung đột mang kịch tính Xung đột thể mâu Nguyễn Thị Thủy K32A 42 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội thuẫn hai hay nhiều nhân vật với Mâu thuẫn mang tính triết học, ln đẩy lên đòi hỏi phải có biện pháp giải Biện pháp nghệ thuật sử dụng triệt để mâu thuẫn làm nguyên tắc xây dựng mối quan hệ tương tác nhân vật Trong tác phẩm sử dụng biện pháp này, tác giả thường tạo dựng tình huống, hồn cảnh điển hình cao độ có mâu thuẫn Đó trạng thái tình cảm cao độ, nghịch cảnh trái ngang, tình éo le trớ trêu hay hiểu lầm dẫn đến mâu thuẫn Quá trình : Khác biệt- mâu thuẫn - xung đột - giải toả mạch vận động Phẩm chất, nhân cách nhân vật bộc lộ qua cách giải mâu thuẫn, có nghĩa tính quy luật chiều hường đường đời thể rõ ràng Có nhiều cách giải xung đột khác nhau: Lời nói, hành động, cử chỉ… Trong Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường tạo dựng lên mối xung đột chằng chéo, có lúc mạnh mẽ, liệt, có lúc lại âm thầm, dai dẳng, dường người nơi xóm Giếng Chùa bị sâu vào ẩu đả, tranh giành lực, giành ruộng đất, trả thù dòng họ Tiêu biểu xung đột hai dòng họ lớn Trịnh Bá - Vũ Đình Vì quyền lợi thân, họ sẵn sàng đào mồ mả, tận dụng sống thân xác cha (Vũ Đình Phúc – Vũ Đình Đại) chị dâu ( Trịnh Bá Thủ bà Son) để lường gạt, kiếm chác Bên cạnh mâu thuẫn hai dòng họ trên, ta thấy xuất mâu thuẫn khác truyện hiểu lầm Đào Tùng, mâu thuẫn bà Son ông Hàm, mâu thuẫn Đảng uỷ xã - nhân dân xóm Giếng Chùa…những mâu thuẫn khơng mang tính liệt, gay cấn mà góp phần bổ sung thêm hỗn độn phức tạp Mảnh đất người nhiều ma Xung đột, mâu thuẫn nhân vật truyện góp phần để nhân vật tự bộc lộ cá tính chất sâu xa cách dễ dàng, vừa Nguyễn Thị Thủy K32A 43 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội đem lại cho bạn đọc cảm giác trực tiếp chứng kiến khoảnh khắc giàu tính xã hội thẩm mĩ đời sống Như để khắc hoạ giới nhhân vật phong phú, phức tạp Mảnh đất người nhiều ma, Nguyễn Khắc Trường huy động nhiều biện pháp thể hiện, tiêu biểu biện pháp tả, kể, tạo xung đột kịch tính…tuy mức độ thể biện pháp nhân vật có đậm đặc khác nhằm mục đích làm tái giới nhân vật Nguyễn Khắc Trường chân thực, sống động người thực đời, khơng bề mặt hình thức mà lí giải sâu sắc đời sống nội tâm nhân vật cách tồn diện 3.2 Ngơn ngữ nhân vật Ngơn ngữ nhân vật lời nói nhân vật tác phẩm thuộc loại hình tự kịch Ngơn ngữ nhân vật phương tiện quan trọng nhà văn sử dụng nhằm thể sống tính cách nhân vật Trong tác phẩm, nhà văn cá thể hóa ngơn ngữ nhân vật nhiều cách: nhấn mạnh cách đặt câu, ghép từ, lời phát âm đặc biệt nhân vật, cho nhân vật lặp lại từ, câu mà nhân vật thích nói… Dù tồn dạng nào, nhân vật thể cách nào, ngôn ngữ nhân vật phải đảm bảo kết hợp tính cá thể hóa tính khái qt hóa Nghĩa nhân vật có ngơn ngữ mang đặc điểm riêng, có lời ăn, tiếng nói riêng Mặt khác ngơn ngữ lại phản ánh đặc điểm ngôn ngữ tầng lớp định gần gũi với nghề nghiệp, tâm lí giai cấp, trình độ văn hóa… Ngơn ngữ nhân vật phạm trù lịch sử Trong Văn học Trung đại ý niệm cá nhân chưa phát triển, chưa có cá thể hóa sâu sắc chưa phân biệt với ngôn ngữ tác giả Ở chủ nghĩa thực, ngôn ngữ nhân vật coi đối tượng miêu tả, cá tính hóa trở thành yêu Nguyễn Thị Thủy K32A 44 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội cầu thẩm mĩ Ngôn ngữ nhân vật thể qua đối thoại độc thoại Trong phạm vi khóa luận, chúng tơi trình bày ngơn ngữ nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma với tư cách tượng nghệ thuật đặc sắc 3.2.1 Ngôn ngữ đối thoại Trong tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma, ngôn ngữ đối thoại nhân vật Nguyễn Khắc Trường sử dụng thành công Nhà văn để nhân vật đối đáp, trò chuyện với cách tự nhiên Qua làm bật cá tính, quan niệm sống đặc điểm khác nhân vật tính cách, lối sống, lứa tuổi Ở loại nhân vật, kiểu nhân vật có cách biểu ngôn ngữ không giống Loại nhân vật tiêu cực: Lời nói lạnh lùng, ghê rợn, đầy mưu mơ, doạ nạt lời ơng Hàm nói với bà Son: - Cơ ăn nằm với lần rồi? hả?hả? [14;81] Lời bà Son cam chịu, nhẫn nhục đầy đau thương: - Anh n lặng tơi xin nguyện làm hầu hạ cho anh suốt đời [14;82] Để diễn tả ngốc nghếch, khờ khạo đến thảm hại lão Quyềnh bên cạnh đanh chua, chỏng lỏn đau đớn chị Bé trước chết đứa con, nhà văn sử dụng ngữ phù hợp với tính cách nhân vật: - Con chị à? - Thì tơi bảo chết Chứ tơi khơng chết mà tơi bảo chết à? Ơng có điên khơng đấy? [14;39] Để nói tham lam, bạc bẽo, hết tính người lão Quàng trước chết người anh ruột, vô trách nhiệm lão Ich, tác giả sử dụng cách nói mơ hồ, thiếu hiểu biết: Nguyễn Thị Thủy K32A 45 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội - Có ma đồi ông Bụt lại bắt bác Ma nhớ mặt bác - Thôi chết, rồi, em quên Sáng bác bảo ma đến chơi nhà bác ấy…[14;51] Như vậy, qua vài đối thoại truyện, tác giả sử dụng ngôn ngữ đối thoai nhân vật công cụ đắc lực vào việc làm rõ chất, cá tính, tâm lí nhân vật với ưu tư hệ lụy người Ngôn ngữ đối thoại góp phần lí giải chiều hướng đường đời nhân vật 3.2.2 Ngôn ngữ độc thoại Thông qua ngôn ngữ độc thoại nhân vật, độc giả cảm nhận tiếng nói thầm, ý nghĩ sâu kín bên nhân vật, thấy nỗi niềm trăn trở nhân vật Khi nhân vật độc thoại nội tâm giây phút lắng đọng nhìn vào chiều sâu tâm hồn nhân vật biết họ nghĩ gì, nhà văn muốn nói Trong tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma ta bắt gặp lời độc thoại nội tâm Thủ Phúc bên linh cữu cụ Cố, suy nghĩ đầy mưu mô, hiểm ác: -Phúc “Tôi biết anh muốn nói lời chúc mừng kia” -Thủ: “Dù lúc ơng cần có mặt tơi Đời mà “tạm thời phải thế” [14;47] Lời bà Son “ Bà đưa tay ôm lấy má, nước mắt chảy giàn giụa Bà lặng lẽ ngồi khóc Bà hiểu….tình bắt buộc từ chối” [14;175] Lời an ủi Tùng với thân bị Đào hiểu lầm từ chối tình cảm “ Rồi qua, đâu vào đấy, anh buồn nẫu người, thấy mà gặp nhiều trắc trở thế…” [13;149] Nguyễn Thị Thủy K32A 46 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội Qua ngôn ngữ độc thoại nội tâm nhân vật ta thấy rõ diễn biến tâm lí phong phú, đa dạng người, đưa nhân vật trở gần gũi người thực ngồi đời Như thơng qua việc xem xét phương diện nghệ thuật tác phẩm việc thể Thế giới nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường, dường nhân vật tiểu thuyết gần gũi người thực ngồi đời với đầy đủ góc khuất mà ta dễ dàng nhận thấy Những nhân vật ma quái hóa giải không? Phần ma hay phần người cuối chiến thắng? Nguyễn Khắc Trường tạo cách kết thúc mở đầy bất ngờ đầy tin tưởng Hy vọng hệ trẻ làm nên điều kì diệu, họ người hòa giải hận thù, ma tiềm tàng người để xây dựng sống tốt đẹp Nguyễn Thị Thủy K32A 47 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội KẾT LUẬN Một tác phẩm văn học tác phẩm có sáng tạo nội dung đặc sắc hình thức, nói Tago “Có thể vượt qua giới lớn lao lồi người khơng phải cách tự xóa mà cách mở rộng sắc mình” Và tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma, nhà văn quân đội Nguyễn Khắc Trường khẳng định tài chỗ đứng văn đàn Việt Nam năm đổi Qua việc tìm hiểu đề tài nghiên cứu Thế giới nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường” chúng tơi đưa kết luận sau: Văn học phản ánh đời sống hình tượng nghệ thuật, khơng phải chép, mơ thực đơn giản, nguyên mẫu mà hư cấu tài tình người nghệ sĩ Vận dụng sở lí thuyết lí luận văn học, tiến hành sâu vào khái niệm đề tài như: Quan niệm nhân vật giới nhân vật; kiểu nhân vật văn học Đồng thời xét tới nghệ thuật xây dựng nhân vật chỉnh thể hình thức tác phẩm văn học mối quan hệ với nội dung, coi sở lí luận làm chỗ dựa tin cậy để chúng tơi tiến hành đề tài khóa luận Từ sở lí thuyết trên, chúng tơi trực tiếp tiến hành khảo sát Thế giới nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma, lí giải kiểu nhân vật xuất truyện dựa tiêu chí định: Kiểu nhân vật tha hóa; nhân vật bi kịch; nhân vật tự ý thức; ranh giới phân chia mang tính tương đối Đồng thời khảo sát nghệ thuật xây dựng tiểu thuyết qua số biện pháp nghệ thuật Nguyễn Thị Thủy K32A 48 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội tiêu biểu : Biện pháp miêu tả; biện pháp kể; biện pháp tạo xung đột kịch tính; biện pháp bàn luận triết lí; ngơn ngữ nghệ thuật… nhằm giúp cho người đọc nhìn nhận nhân vật Mảnh đất người nhiều ma cụ thể người thực ngồi đời với đầy đủ hình dạng góc khuất bên họ, giới nhân vật trở nên gần gũi, sinh động Cùng với hai tiểu thuyết đời năm 90 Bến không chồng Dương Hướng Nỗi buồn chiến tranh Bảo Ninh, Mảnh đất người nhiều ma đóng góp cho Văn xi Việt Nam viết đề tài nơng thơn khía cạnh mới, vấn đề nhức nhối cần giải triệt để bước đường đổi đất nước Đó ý thức dòng họ, tranh chấp quyền lực, đói nghèo tha hóa nhân cách, hủ tục lạc hậu trì trệ ….đang dần bào mòn người, phần ma lấn át phần người Cuốn tiểu thuyết hạn chế, song đọc độc giả khơng thể phủ nhận vốn sống, vốn hiểu biết nông thôn tác giả, đặc biệt vốn ngôn ngữ nhà binh mỹ từ đại đặc sắc Với thời gian nghiên cứu có hạn hiểu biết thân tác giả, đề tài nghiên cứu khóa luận đề cập tới khía cạnh tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma giới nhân vật, nhằm giúp người đọc lí giải sâu sắc giá trị nội dung nghệ thuật sách đặt ra, đồng thời khẳng định vị rí tài nhà văn Nguyễn Khắc Trường văn xuôi Việt Nam đại, nói,“Văn đàn 90 khơng n tĩnh” Chúng tơi mong chia sẻ đóng góp ý kiến thầy bạn cho đề tài nghiên cứu khóa luận tơi hồn thiện Nguyễn Thị Thủy K32A 49 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội TÀI LIỆU THAM KHẢO Tạ Duy Anh (2000), Nghệ thuật viết truyện ngắn kí, Nxb Thanh niên, H Lại Nguyên Ân (1999), 150 Thuật ngữ văn học Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội Lê Nguyên Cẩn, Văn học Việt Nam sau 1975 - Những vấn đề nghiên cứu giảng dạy Nguyễn Minh Châu (1994), Trang giấy trước đèn, Nxb Khoa học xã hội, H Trần Thanh Đạm (1971), Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể (viết chung), Nxb Gíao dục, H Hà Minh Đức ( chủ biên) (1993), Lí luận văn học, Nxb, H Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (2006), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Gíao dục, H Phùng Minh Hiến (2002), Tác phẩm văn chương, sinh thể nghệ thuật, Nxb Hội nhà văn, H Nguyễn Thị Thủy K32A 50 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội Nguyễn Văn Long - Lã Nhâm Thìn (đồng chủ biên) (2006), Văn học việt Nam sau 1975 - Những vấn đề nghiên cứu giảng dạy, Nxb Gíao dục, H 10 Phương Lựu ( chủ biên) (2004), Lí luận văn học, Nxb Gíao dục,H 11 M.B.Khrapchenco (1978), Cá tính sáng tạo nhà văn phát triển văn học ( sách dịch) (2007), Nxb Tác phẩm mới, H 12 Hoàng Phê ( chủ biên) (2007), Từ điển tiếng việt, Nxb Đà Nẵng - Hà Nội 13 Cung Kim Tiến (biên soạn) (2002), Từ điển Triết học, Nxb Văn hóa – Thơng tin, H 14 Nguyễn Khắc Trường (2006ma,), Mảnh đất người nhiều ma, Nxb Hội văn hóa, H 15 Bùi Thanh Tuyền (2006), Sự hồi sinh yếu tố kì ảo văn xi đương đại Việt Nam 16 Thảo luận tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma, báo Văn nghệ số 25 thang 1/1991 Nguyễn Thị Thủy K32A 51 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội MỤC LỤC TRANG MỞ ĐẦU Lí chọn đề tài……………………………………………………1 Lịch sử vấn đề………………………………………………………2 Đối tượng, phạm vi nghiên cứu…………………………………… Mục đích nghiên cứu……………………………………………… 5 Phuơng pháp nghiên cứu……………………………………………6 Đóng góp khóa luận…………………………………………….6 Bố cục khóa luận……………………………………………… NỘI DUNG Chương 1: Cơ sở lí luận………………………………………………….7 1.1 Quan niệm nhân vật……………………………………………… 1.1.1 Khái niệm nhân vật giới nhân vật……………………… 1.1.1.1 Khái niệm nhân vật…………………………………………….8 1.1.1.2 Khái niệmvề giới nhân vật…………………………………….9 1.1.2 Vai trò nhân vật văn học……………………………………… 11 1.1.3 Các loại nhân vật văn học bản………………………………… 12 1.2 Nhân vật văn học tiểu thuyết thời kì đổi mới………………… 14 Chương 2: Thế giới nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường 2.1 Nhân vật kì ảo…………………………………………………………18 2.2 Nhân vật tha hóa……………………………………………………….21 2.2.1 Nhân vật tha hóa hồn cảnh………………………………………21 2.2.2 Nhân vật tự tha hóa………………………………………………… 25 2.3 Nhân vật bi kịch……………………………………………………… 28 2.4 Nhân vật tự ý thức…………………………………………………… 31 Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật tiểu thuyết Mảnh Nguyễn Thị Thủy K32A 52 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường 3.1 Các biện pháp thể nghệ thuật………………………………….34 3.1.1 Biện pháp tả………………………………………………………34 3.1.2 Biện pháp bàn luận triết lí……………………………………….40 3.1.3 Biện pháp kể…………………………………………………… 41 3.1.4 Biện pháp tạo xung đột kịch tính……………………………… 42 3.2 Ngôn ngữ nhân vật…………………………………………………44 3.2.1 Ngôn ngữ đối thoại………………………………………………45 3.2.2 Ngôn ngữ độc thoại………………………………………………46 Kết luận 48 Tài liệu tham khảo Nguyễn Thị Thủy K32A 53 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội LỜI CẢM ƠN Trong q trình thực khóa luận, nhận giúp đỡ, bảo thầy cô khoa Ngữ văn, đặc biệt hướng dẫn tận tình giáo Nguyễn Thị Kiều Anh Tơi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy cô, đặc biệt cô giáo hướng dẫn trực tiếp giúp đỡ tơi hồn thành đề tài khóa luận Hà Nội, tháng 05 năm 2010 Tác giả khóa luận Nguyễn Thị Thủy Nguyễn Thị Thủy K32A 54 Khoa Ngữ văn Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm Hà Nội LỜI CAM ĐOAN Đề tài khóa luận tốt nghiệp: “Thế giới nhân vật Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường” hồn thành hướng dẫn Nguyễn Thị Kiều Anh, xin cam đoan: Đây kết nghiên cứu, tìm tòi riêng tác giả Đề tài không trùng với kết tác giả khác Nếu sai tơi xin chịu hồn toàn trách nhiệm Hà nội tháng năm 2010 Tác giả khóa luận Nguyễn Thị Thủy Nguyễn Thị Thủy K32A 55 Khoa Ngữ văn ... lí luận Chương 2: Thế giới nhân vật Mảnh đất nguời nhiều ma Nguyễn Khắc Trường Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường Nguyễn Thị Thủy K32A... 2: THẾGIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT MẢNH ĐẤT LẮM NGƯỜI NHIỀU MA CỦA NGUYỄN KHẮC TRƯỜNG Nhan đề sách Mảnh đất người nhiều ma từ xuất làng văn thời kì đổi gây ý đặc biệt từ phía người đọc giới. .. trung nghiên cứu vấn đề: Thế giới nhân vật tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma Nguyễn Khắc Trường 3.2 Phạm vi nghiên cứu Đề tài khóa luận lấy tiểu thuyết Mảnh đất người nhiều ma làm phạm vi nghiên