MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Trong cộng đồng dân tộc Việt Nam, dân tộc mường có quan hệ mật thiết với dân tộc anh em khác Văn hóa Mường văn hóa địa, phong phú đa dạng giàu sắc độc đáo thể qua nếp nhà, trang phục truyền thống với trình dựng nước giữ nước, người Mường xây dựng nên văn hóa tộc người đặc sắc, đóng góp vào văn hóa đa dạng Đến có nhiều cơng trình nghiên cứu văn hóa Mường , nhiên cơng trình chưa nghiên cứu cách thấu đáo nhóm địa phương Trong số có nhóm mường Thanh Hóa Mặc dù có nhiều điểm tương đồng , song q trình tục cư, quy mơ, mức độ giao tiếp văn hóa với nước dân tộc láng giềng mà có nhiều điểm khác biệt Người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa trường hợp Chính tìm hiểu người Mường Xuân Phú , đặc biệt ẩm thực ngày Tết Nguyên Đán cần đòi hỏi khoa học thực tiễn Đối với người Mường, tết Nguyên Đán tết quan trọng nhất, to năm Bởi ăn làm cầu kì đặc sắc để dâng cúng lên tổ tiên thần thánh Điều phản ánh truyền thống đặc trưng cư dân Mường Vì tìm hiểu ẩm thực người Mường nói chung người Mường xã Xn Phú nói riêng khơng để hiểu biết đặc điểm ăn mà thơng qua để hiểu tín ngưỡng, văn hóa người Mường Không , nghiên cứu đồ ăn uống, hút truyền thống góp phần xác định tiềm , nguồn lực phát triển du lịch, văn hóa Bởi nghiên cứu ẩm thực ngày tết Nguyên Đán người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa nhu cầu thực tiễn Từ lí em chọn đề tài “Ẩm thực ngày tết người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa” làm đề tài tiểu luận Lịch sử nghiên cứu Cho đến nay, việc nghiên cứu người Mường trở thành vấn đề nghiên cứu khơng nhà nghiên cứu, nhà khoa học đề cập đến số cơng trình nghiên cứu sau: Từ xưa, ăn uống đề cập cơng trình nghiên cứu Dân tộc học nước Về ẩm thực truyền thống ngày tết dân tộc người Mường Việt Nam đề cập cơng trình Từ Chi với Văn hóa Mường, Văn hóa ẩm thực dân gian Mường Thanh Hóa; Nguyễn Thị Thanh Nga (chủ biên) với Người Mường Tân Lạc, Thanh Hóa… Tuy vậy, việc nghiên cứu ẩm thực ngày tết cổ truyền người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa chưa phải quan tâm mức Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu vấn đề tự nhiên, xã hội liên quan đến ẩm thực ngày tết cổ truyền người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Nâng cao hiểu biết ẩm thực ngày tết người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xn, tỉnh Thanh Hóa Tìm hiểu ẩm thực ngày tết cổ truyền người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa biến đổi giai đoạn Đề xuất giải pháp nhằm bảo tồn phát huy giá trị ẩm thực ngày tết cổ truyện người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Đối tượng phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu tiêu luận ẩm thực ngày tết Nguyên Đán cổ truyền người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Bên cạnh tiểu luận đề cập đến số yếu tố liên quan đến người Mường văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần, yếu tố ảnh hưởng đến ẩm thực người Mường đời sống thường ngày ngày tết Nguyên Đán 4.2 Phạm vi nghiên cứu - Không gian: xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa - Thời gian: Từ năm 2000 trở lại Phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận chung dựa Chủ nghĩa Mác-Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh Đó đặt nội dung nghiên cứu bối cảnh môi trường tự nhiên, kinh tế , xã hội văn hóa tộc người mà cụ thể dân tộc Mường vùng, đặt ẩm thực Mường hệ thống với nhiều thành tố có mối quan hệ tác động qua lại , đặt xu vận động phát triển Phương pháp sử dụng nghiên cứu điền dã thực địa,với kĩ thuật chủ yếu :quan sát, vấn, hỏi chuyện, chụp ảnh, ghi âm Bên cạnh đó, tác giả sử dụng phương pháp thống kê, tổng hợp để thu thập tài liệu có địa phương nơi nghiên cứu nội dung liên quan tới đề tài, báo cáo số liệu thống kê Ngồi tham khảo tài liệu từ cơng trình, tạp chí chun nghành cơng bố ẩm thực , đặc biệt ẩm thực Mường Để bổ sung tư liệu, tác giả nghiên cứu tài liệu thứ cấp, tham khảo sách, tạp chí chuyên ngành, trọng thực Bố cục tiểu luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, nội dung tiểu luận trình bày chương: Chương 1: Tổng quan người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Chương 2: Ẩm thực ngày tết người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Chương 3: Một số giải pháp nhằm bảo tồn phát huy giá trị ẩm thực ngày tết người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tình Thanh Hóa Chương TỔNG QUAN VỀ NGƯỜI MƯỜNG XÃ XUÂN PHÚ, HUYỆN THỌ XUÂN, TỈNH THANH HÓA 1.1 Điều kiện tự nhiên xã Xuân Phú 1.1.1 Vị trí địa lý Xã Xn Phú có vị trí quan trọng huyện Thọ Xuân, cách trung tâm huyện 15km phía Tây Bắc, dọc theo tuyến đường Hồ Chí Minh.Có vị trí giao lưu thuận lợi, với tổng diện tích đất tự nhiên 3180,92 xã có địa giới hành tiếp giáp với khu vực khác sau: Phía Bắc giáp thị trấn Lam Sơn Phía Đơng giáp thị trấn Sao Vàng Phía Nam giáp thị trấn Khe Hạ, huyện Thường Xuân Phía Tây giáp xã Luận Thành, huyện Thường Xuân Xã Xuân Phú gồm 13 thôn: Bàn Lai, Cửa Trát, Đồng Cốc, Hố Dăm, Đá Dựng, Đồng Tro, Thôn 12, Đồng Luồng, Thôn đội 3, Làng Bài, Làng Sung, Ba Ngọc, Làng Pheo Với vị trí địa lý vậy, xã Xuân Phú có nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển kinh tế-xã hội làng khu vực lân cận 1.1.2 Điều kiện tự nhiên - Địa hình: Xn Phú xã có địa hình đồi núi thấp, xen kẽ đồng ruộng có hai dạng địa hình địa hình đồi núi thấp địa hình đồng ruộng xen chân núi Địa hình đồi núi thấp thuận lợi cho phát triển lâm nghiệp, địa hình đồng ruộng phát triển trồng lương thực thực phẩm, phát triển chăn nuôi gia súc, gia cầm Với điều kiện tự nhiên thuận lợi phát triển kinh tế nông nghiệp lúa nước, trồng lâm nghiệp, chăn nuôi đồng thời phát triển giao thông liên xã giao lưu trao đổi bn bán vùng -Khí hậu: Trên nhiệt chung huyện, xã có khí hậu lạnh mùa đơng, nóng ẩm mưa nhiều vào mùa hè, tạo đa dạng trồng vật nuôi, ảnh hưởng đến phong tục tập quán nơi - Đất đai: Xã Xn Phú có diện tích đất tự nhiên 3180,92 đất nơng nghiệp chiếm 2,662,88 đất lâm nghiệp 128,22 đất chưa sử dụng 58,47 - Sơng ngòi: Trong địa bàn xã có nhiều suối lớn nhỏ, bắt nguồn từ vách núi, đồi chảy xuống, kênh mương nằm rải rác…Ngồi ra, xã có hồ lớn hồ Cửa Trát hồ Chùa Hang cung cấp nước cho đời sống sinh hoạt sản xuất người dân - Rừng: Xã có diện tích rừng lớn, có hệ động thực vật đa dạng, phong phú có giá trị kinh tế cao, phát triển ngành khai thác chế biến lâm sản… Nguồn gốc dân cư Cũng người Mường nhiều địa phương khác, tộc danh người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xn nhà nước thức cơng nhận Mường Trong thực tế họ gọi Mon, Mọi, Mual, Mường Xuân Phú, … Ở Việt Nam người Mường sống nhiều Thanh Hóa, Thanh Hóa, Phú Thọ…Hiện tổng số dân tộc Mường Việt Nam 1.268.963 (2009), Thanh Hóa 328.744 (1999) chiếm 9,5% dân số tỉnh Thanh Hóa Tổ tiên người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa cư trú quê hương họ từ lâu đời Theo tài liệu công bố, tổ tiên họ có mặt Thọ Xuân, từ giai đoạn Đồ đá mới, chủ nhân văn hóa Thanh Hóa Hiện nay, người Mường cư trú khắp xóm, xã Xuân Phú, họ cư trú xen kẽ người Thái, người Kinh (Việt) từ lâu đời Đây tiền đề cho giao tiếp văn hóa người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa diễn mạnh mẽ, sâu sắc 1.3 Tập quán mưu sinh Với đặc điểm cư trú thung lũng ven núi nên người Mường xã Xuân Phú lấy trồng trọt lúa ruộng nước ruộng bậc thang làm hoạt đông kinh tế chủ đạo Từ xa xưa người Mường Xuân Phú biết phát nương làm rẫy bên cạnh ruộng nước Kỹ thuật canh tác lúa nương họ phát triển, người Mường có kinh nghiệm quý báu việc chọn đất làm nương rẫy; họ thường chọn những mảng rừng có giang , nứa mọc dày, trồng mùn màu mỡ hay vạt đất đen ven đồi Ngoài việc trồng lúa nước, lúa nương, người Mường xã Xuân Phú trồng thêm loại hoa màu lương thực khác nương Hoạt động trồng trọt quan trọng người Mường đây, việc trồng trọt đáp ứng nhu cầu lương thực mà hàng hóa trao đổi mua bán Vì có nhiều nghi lễ , tục lệ nông nghiệp như: lễ cầu mùa, lễ mừng cơm kèm theo kiêng kị mang tính chất ling thiêng Người Mường đánh giá tộc người có tài chăn nuôi với nhiều động vật khác chủ yếu ni trâu bò, (chăn ni theo kiểu thả rơng) Ngồi việc cung cấp sức kéo trâu bò nguồn cung cấp thực phẩm ngày hội trọng đại cộng đồng gia đình.Đối với người Mường , trâu bò có vị trí đặc biệt đời sống thường ngày họ chúng tài sản, nghiệp, phản ánh tiềm lực kinh tế nhà với khác Bên cạnh người Mường ni lợn, gà để lấy thịt, trứng Chúng người Mường nuôi thả thành bầy Ngồi người Mường biết tận dụng ao, hồ, sơng ngòi để ni thả cá Trong nghề thủ cơng truyền thống người Mường đan lát dệt vải hai nghề phổ biến Người Mường đặc biệt khéo tay việc đan lát vật dụng dùng gia đình từ nguyên liệu tự nhiên tre, nứa, giang mây như: rổ, rá, thúng, nia, giỏ Nghề dệt vải phổ biến Trong gia đình người Mường có khung cửi dùng để dệt vải bông, phục vụ may mặc cho thành viên Công việc trông dệt vải chủ yếu nữ giới đảm nhiệm Nguyên liệu dùng để dệt vải ngồi bơng, có tơ tằm, Bên cạnh nghề mộc tương đối phát triển.Hầu làng người Mường có đội mộc riêng để phục vụ xây dựng nhà cửa, đình miếu Chợ người Mường Xn Phú có via trò quan trọng , không nơi gặp gỡ người mà quan trọng nơi trao đổi buôn bán Các mặt hàng phong phú đa dạng từ lương thực, thực phẩm ngày, nông cụ để sản xuất Những sản phẩm người Mường thu từ rừng không đủ dùng gia đình mà dùng để trao đổi như: măng, mộc nhĩ, nấm Người Mường trao đổi sản phẩm khai thác từ rừng đổi lấy vật dụng dùng gia đình : muối , dầu thắp, bát đĩa, xoong nồi Hoạt động buôn bán ngày len lỏi vào tận Mường xa xã Xuân Phú, bước tạo nên mối quan hệ giữ miền xuôi miền ngược, người Mường dân tộc khác góp phần vào giao lưu văn hóa – kinh tế tộc người gần gũi 1.4.1 Đặc điểm văn hóa vật chất 1.4.1.1 Nhà cửa Trước người Mường xã Xuân Phú nhà sàn Nhà sàn họ nhìn bên ngồi khơng khác nhà sàn người Tày, người Thái, nhỏ bé xây cất đơn giản, mộc mạc Nhà họ làm gỗ, tre, nữa, lớp cỏ tranh hay cỏ Ngôi nhà cổ xưa thường chôn cột xuống đất, chân cột kê táng Thiết kế nhà truyền thống họ theo kiểu kèo, liên kết chủ yêu buộc, gá Những nhà cổ họ thường nhỏ thấp, vách làm phên nứa, mái chảy xuống gần hết cửa sổ Cửa sổ thường thiết kế đầu hồi vách phía sau Cầu thang phía gian ngồi dành cho nam giới, cầu thang phía gian dành cho nữ giới Cách bố trí nơi ăn nhà họ tương đối thống Nửa sàn phía (giáp voong tong) thường dùng để ngủ, nghỉ, nửa phía đặt bếp, nơi sinh hoạt gia đình Nếu tính theo chiều ngang sàn nhà, phần bên dành cho nam giới, phần bên (voong khưa) khu vực phụ nữ Bên liền với phần dành cho phụ nữ sàn phơi để nước ăn Hiện nhà người Mường xã Xuân Phú thay đổi rõ nét, ngơi nhà sàn truyền thống mà thay vào ngơi nhà cao tầng, nhà mái bằng, nhà xây lợp ngói Tổ hợp kiến trúc nhà họ có nhiều thay đổi Nhà ở, nhà bếp chuồng trại gia súc thiết kế, xây dựng thành khu riêng biệt Khuôn viên cư trú thu hẹp lại 1.4.1.2 Trang phục - Trang phục nữ giới Trang phục người Mường không đơn mang chức xã hội mà mang nhiều giá trị văn hóa thẩm mỹ cao Một trang phục hoàn chỉnh gồm nhiều phận khác hợp thành thể thống cộng đồng dân tộc Việt Nam Ngoài phụ kiện kèm theo đồ trang sức: vòng tay, xà tích…cũng sử dụng -Khăn đội đầu: Được dệt vải thơ, màu đen,khơng có viền,ở hai đầu khăn có hoa văn,khi đội trùm lên đầu buộc đằng sau gáy Hiện phụ nữ Mường số vùng có xu hướng bng tóc dài nhiều đội khăn ,còn tầng lớp trung niên người cao tuổi bít tlốk truyền thống thường xun dùng trở thành vẻ đẹp riêng người phụ nữ Mường - Áo (gọi áo khóm): cắt thẳng khơng có eo, ngắn áo cánh người Kinh(Việt), cổ tròn khơng có khuy, tay nối với thân áo đằng sau cổ có hai dây buộc, áo khóm may vải tơ tằm, vải dệt màu trắng, xanh, hồng… Với hình dáng áo tạo nên vẻ đẹp giản dị người phụ nữ Mường Tuy áo không thêu hoa văn mang nét dịu dàng mà đầy quyến rũ người phụ nữ Mường - Váy cạp váy: Sau dệt thành vải, váy may thành hình ống tròn, màu đen, phần cạp váy che ngực dệt từ sợi tơ tằm thường dệt thành đường ngang trang trí cầu kỳ, cạp váy chủ yếu khắc họa ô vuông tự nhiên với đường nét tinh tế Về thân váy, eo rộng chiều ngang nên mặc họ thường quấn xung quanh thân, phần thừa quấn lại thành nếp chạy dài thân váy dọc xuống phía trước gọn gàng tạo cho bước họ tự tin khơng có cảm giác vướng víu di chuyển Cùng với áo váy mặc vào làm tăng thêm vẻ dịu dàng hiền lành chất phác,đảm người phụ nữ Mường Khi mặc váy quấn chặt phần ngực thừa gấp nếp cho phía trước,buộc sợi dây nhỏ trước ngực giữ cho váy không bị tuột,cách mặc vừa đơn giản vừa đáp ứng nhu cầu,phù hợp với chức sinh hoạt lại nếp sống truyền thống người phụ nữ Mường.Họ thường mặc váy dài đến chấm gót,lối mặc váy thấy cụ già.Phụ nữ Mường thường kiêng kỵ việc mặc lộn đầu xuống gấu váy lên trên,bởi váy mặc chồng chết chưa kịp phát tang,váy phụ nữ Mường tiện lợi sinh hoạt Chiếc váy có cạp, váy Mường xem khác biệt so với váy Mường nơi khác Thanh Hóa hay Phú Thọ, váy Mường người Mường giáp biên giới Thanh Hóa Lào thấy khác biệt, cạp váy họ bị ảnh hưởng văn hóa Thái -Thắt lưng: Thắt lưng băng vải có chức giữ cho cạp váy quấn vào thể người mặc, thắt lưng truyền thống người phụ nữ Mường thường làm vải tơ tằm Thắt lưng người Mường Xuân Phú có hai gọi dây tênh, dây trắng dây xanh khác biệt người Mường nơi khác.Bên cạnh phục nữ Mường đeo thêm rón,cái rỏ bên hơng họ làm ra.Trong rón có dai khăn mùi xoa gái nhà chồng mẹ giao cho,cán dao làm báng sừng hươu có bịt bạc.Con dao thường gọi vật 10 Làm cá chặt cá thành nhiều khúc, củ xạ thái mỏng, củ gừng đập nhỏ măng bương ngâm chua trộn tra muối vừa phải, chuối hơ qua lửa cho mềm dẻo Họ xếp ba lần chuối bỏ cá nguyên liệu khác vào, lấy lạt giang buộc túm lại bỏ vào hơng đồ khoảng hai tiếng chín Khúc cá ngấm có vị chua măng cứng xoăn, vẩy dộp lên rán Yêu cầu cá phải vàng ròn mềm, khơng có màu đỏ máu 2.3 Đồ uống Trong ngày lễ Tết Nguyên Đán người Mường xã Xuân Phú có tục uống rượu cần từ xa xưa Rượu cần loại sản phẩm sử dụng phương pháp ủ chua để chế biến trở thành thứ uống hấp dẫn cho nhiều người Gạo làm rượu cần xay tróc vỏ trấu khơng phải rã, để giữu ngun chất vốn có gạo, đồ cơm ủ vò rượu hạt không bị nát, uống không bị tắc cần Gạo ngâm nước lã đêm cho mềm trộn với trấu xay đem đồ cho chín kĩ , rỡ cươm nia cho nguội, cơm ấm giã nhỏ men trộn với cơm ủ nong Miệng hũ bịt kín chuối , gắn lớp tro ướt cho thật kĩ, ủ rượu hũ lâu chất lượng tốt Rượu ủ ngày uống chưa ngấu kĩ, rượu ngấu kĩ phải ủ tháng trở lên có phải năm đem uống Rượu cần ủ năm ngon nhất, nước rượu non có màu vàng đục, đến năm chuyển thành màu nâu sẫm, sánh nhấp có cảm giác dính mơi Đối với họ, rượu cần ba năm trở lên rượu cần ngon Theo tục lệ người Mường xã Xuân Phú, rượu cần không dùng nhiều ngày lễ tết, mà thứ rượu khơng thể thiếu đám cưới (Nhà trai, Nhà gái thiết nhau), đám ma (cúng người cố), tiếp khách hội hè, dịp tụ tập đông người thân thích Đối với người Mường văn hóa rượu cần văn hóa tâm linh 2.4 Tục ăn trầu cau Từ xa xưa người Mường biết ăn trầu cau Cũng người Kinh (Việt), người Mường coi “miếng trầu đầu câu chuyện”, họ mời 21 miếng trầu trước câu chuyện diễn Trong ngày Tết, lễ cúng tổ tiên thiếu đĩa Trầu Trầu cau vào đời sống văn hó người Mường sâu đậm Trong ngày Tết ăn miếng trầu cau cụ, bố mẹ thường nhắc nhở cháu nhà phải sống đoàn kết, tình nghĩa yêu thương lẫn Đồng bào ăn trầu kèm với cau, vôi tôi, vỏ hay rễ cay then, mứt Xưa ngày Tết gia đình Mường khơng thể thiếu dĩa trầu cau Những người già, dù gãy hết họ giã trầu để ăn Trầu thành phần phụ gia để nhai có vị ngon, gây nóng , có tác động đến quan cảm giác Ăn trầu có nhiều tác dụng như: kích thích tuyến nước bọt tiết đặn, vị cay, vị chát, vị nồng có tác dụng chống sâu miệng, nước trầu có nhiều vitamin kích thích tiêu hóa , nước trầu đỏ có tác dụng với chất thuốc nhuộm làm cho thêm đen làm môi đỏ thắm Trầu cau lễ vật thiếu với rượu việc thờ cúng tổ tiên ngày Tết Nguyên Đán Trầu cau vào đời sống văn hóa Mường sâu đậm 2.5 Truyền dạy tri thức ẩm thực cộng đồng Với người Mường việc lo bữa ăn ngày người phụ nữ đảm nhiệm Sáng sớm thành viên gia đình ngon giấc họ phải dậy sớm lo bữa sáng cho gia đình Điều nói lên đảm đang, chu đáo, chịu khó người phụ nữ Mường nói chung phụ nữ Mường xã Xuân Phú nói riêng Nhưng thể gánh nặng gia đình mà người phụ nữ phải đảm nhiệm Ngồi việc lo bữa ăn ngày cho gia đình, họ có vai trò quan trọng việc truyền dạy cho hệ biết ẩm thực truyền thống ăn cách chế biến cho hợp vị Hầu bữa ăn ngày khơng thể thiếu ăn có vị chua, măng nước măng 22 nguyên liệu chủ yếu Còn dịp lễ tết, măng đắng coi quý, đồ biếu dịp đầu xn Còn vào dịp lễ tết, lễ hội người đàn ông đảm nhiệm, họ người xếp chế biến ăn 2.6 Những giá trị văn hóa ẩm thực ngày Tết người Mường 3.3.1 Gía trị tâm linh Khi chế biến xong, ăn bày trí lên lên chuối xếp gian nơi linh thiêng gia đình, gia chủ gia đình thực nghi lẫ cúng tổ tiên Qua ăn cầu nối cháu tổ tiên làm tăng thêm gắn bó với Đến phút linh thiêng đất trời gia chủ thành viên gia đình bày tỏ lòng biết ơn cháu đới với tổ tiên Những ăn ngày Tết cúng phải cúng lễ thường phải xếp cho hợp lý, khoa học có quy tắc chuẩn mực riêng Đối với thịt gà luộc cúng lễ phải gà trống để không chặt miếng, đầu gà hướng lên trên, chân gà đặt lên gà, thầy cúng nhìn chân gà biết sang năm gia đình gặp chuyện Bánh chưng phải để theo cặp nhằm biểu thị âm dương hài hòa, cầu sinh sơi nảy nở Trong mâm cơm ngày Tết, đồng bào quan niệm phải đầy đủ vị chua cay mặn ngọt, cung bậc sống có khó khăn, vui buồn hạnh phúc hay để cân âm dương hài hòa với tự nhiên 3.3.2 Gía trị xã hội Gia chủ gia đình người Mường người đàn ông, họ thực nghi lễ cúng tổ tiên cầu mong điều tốt lành cho gia đình Người Mường coi trọng bữa ăn ngày Tết, thành viên gia đình họp mặt đầy đủ họ bắt đầu ăn, ăn người lớn tuổi gia đình dặn dò cháu chuyện ăn uống phải từ tốn , không tham lam, dạy bảo việc có nhân đức Con cháu gia đình kính trọng người lớn tuổi, trước 23 ăn họ phải chủ động so đũa cho người , mời ông bà bố mẹ ăn trước sau họ bắt đầu ăn Khi gia đình có khách họ đối xử trọng thị chu đáo, ăn ngon bày thưởng thức , gia chủ gắp nhiều cho vị khách Mọi người nói chuyện vui vẻ, thưởng thức rượu cần Gia chủ thành viên gia đình chúc vị khách điều tốt đẹp năm Khách đáp lại tình cảm gia đình chúc cho gia đình sang năm sức khỏe, làm ăn phát đạt Chương MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ ẨM THỰC TRONG NGÀY TẾT CỦA NGƯỜI MƯỜNG Ở XÃ XUÂN PHÚ, HUYỆN THỌ XUÂN, TỈNH THANH HÓA 3.1 Những biến đổi ẩm thực xã Xuân Phú 3.1.1 Biến đổi nguồn lương thực, thực phẩm Với kinh tế - văn hóa gắn bó với tự nhiên, với đất rừng mát tài ngun rừng có ảnh hưởng lớn đến ăn uống người Mường xã Xuân Phú Nguồn nguyên liệu có chiếm đoạt tự nhiên khơng nhiều, dẫn đến nhiều ăn tồn ký ức lớp người lớn tuổi, loại thịt hươu, nai, chồn, gà lôi, gà rừng, lợn rừng,….hồn tồn vắng ăn ngày tết Nguyên Đán người Mường xã Xuân Phú Các loại 24 nấm rừng, loại côn trùng ong rừng, trứng kiến ngày khó kiếm, biến ăn người Mường xã Xn Phú Những mơ hình kinh tế mới, phát triển trồng trọt, chăn nuôi theo quy mô lớn áp dụng nhiều xã Xuân Phú, có hộ ni 3, đàn lợn, trâu, bò cộng thêm loại gia cầm: gà, vịt, ngan, ngỗng, chí nhím, sóc, … vườn nhà đủ thứ ăn quả: chuối, đu đủ, măng, mía, loại rau, gia vị theo mùa trồng thêm nhiều giống mới, điều phản ánh thích ứng cao đồng bào thay đổi, chuyện dịch cấu trồng vật nuôi, từ việc chăn nuôi để phục vụ dịp lễ, tết trở thành nguồn cung cấp thực phẩm hàng ngày Một số giống lúa chủng suất thấp thay giống lúa lai có suất cao hơn, thời gian phát triển ngắn nhờ tiến Khoa học kỹ thuật Những biến đổi sinh kế nông nghiệp người Mường xã Xuân Phú, tạo thay đổi lớn nguồn nguyên liệu sản xuất, điều làm cho nguồn nguyên liệu chế biến đồ ăn uống xã Xuân Phú, thay đổi lớn Hệ kéo theo, ẩm thực ngày tết người Mường Xuân Phú thay đổi nhiều 3.1.2 Biến đổi cách thức chế biến Do sống xen kẽ với người Kinh mà người Mường Xuân Phú tiếp thu nhiều thứ từ người Kinh từ sản xuất, ăn mặc có ẩm thực Trong ăn uống , người Mường chế biến đơn giản, họ sử dụng phổ biến cách chế biến : đồ, luộc, nấu, xào họ tiếp thu nhiều cách nấu ăn thêm cầu kì như: sốt, ninh, hầm làm cho ăn thêm phong phú đa dạng tăng thêm hương vị ngày Tết Măng đắng ăn truyền thống người Mường thiếu Tết Nguyên Đán, trước có cách thức chế biến đồ luộc Còn măng đắng xào với thịt lợn, măng đắng ninh xương Đối với đồ uống, cách nấu rượu thay đổi khơng nấu theo cách truyền thống mà đông bào nấu theo kiểu người Kinh cho nhah tạo nhiều lượng rượu Điều làm cho rượu vị 25 Nhìn chung, cách chế biến đa dạng cầu kì đòi hỏi khéo léo người phụ nữ Mường, mà nhều ăn đượ tạo để mâm cỗ ngày Tết thêm đa dạng hương vị 3.1.3 Biến đổi cách thức sử dụng Trước sống khó khăn ăn, mặc ngày thường, nên ngày Tết, người Mường Xuân Phú không mua sắm thực phẩm mà chủ yếu lấy từ chăn nuôi khai thác tự nhiên Chính mà họ cốt ăn “ no bụng”, ăn chủ yếu cơm, măng rừng , gia đình may mắn bắt lợn rừng, gà rừng để ăn, ăn cũn khơng cần phải ngon Nhưng sống đày đủ hơn, Tết đến gia đình háo hức sắm Tết Trước ăn cho no họ quan niệm ăn uống cách thưởng thức , khơng ăn nhiều cơm, măng mà thay vào ăn bổ dưỡng quan niệm “ sành ăn” dần thay đổi sống người Mường 3.2 Nguyên nhân biến đổi ẩm thực ngày Tết người Mường xã Xuân Phú 3.3.1 Giao lưu văn hóa Việt Nam quốc gia đa dân tộc với 54 dân tộc anh em, dân tộc sống xen kẽ với Chính điều tạo làm cho dân tộc gần gũi hòa nhập vào Vì có giao lưu, tiếp nhận văn hóa dân tộc.Đồng bào Mường Xuân Phú không chế biến thức ăn truyền thống dân tộc mà tiếp thu nhiều ăn lạ, ngon người Kinh với nhiều cách chế biến khác như: giò chả, nem rán, thịt bò sốt vang Nhiều ăn ngày Tết, đồng bào khơng chế biến có vị như: vị cay, vị đắng, vị chua mà có vị như: sườn xào chua ngọt, nộm chua làm cho mâm cơm ngày Tết thêm đa dạng vị Đồ uống ngày Tết khơng bó hẹp rượu mà đơng bào uống loại đồ uống như: bia, nước có ga, 3.2.2 Mơi trường xã hội có nhiều thay đổi 26 trọng tới vấn đề phát triển kinh tế vùng miền núi, vận động, giúp đỡ đồng bào sống định canh định cư, ổn định đời sống, bước chuyển dịch kinh tế tự cấp tự túc sang kinh tế hàng hóa nhiều thành phần với xu hướng chung nước Từ năm 1980-1990, Đảng ta chủ chương thực việc giao đất đai cho hộ gia đình, tạo cho người dân ý thức phát triển sản xuất mảnh đất giao khốn, tiền đề cho phát triển sản xuất hàng hóa vùng đồng miền núi, có xã Xuân Phú, huyện Thọ Xn, tỉnh Thanh Hóa 3.2.2 Mơi trường tự nhiên thay đổi Nền nông nghiệp phụ thuộc vào tự nhiên người Mường Xuân Phú phải chịu tác động trở lại làm cho biến đổi mạnh mẽ, đặ biệt tài nguyên rừng Vốn xưa rừng xem nơi cung cấp nhiều nhu yếu phẩm cho bữa cơm hàng ngày Nhưng sản vật rừng bị khai thác cách bừa bãi mà nguồn lợi thiên nhiên cạn kiệt Chính , bữa ăn ngày Tết người Mường khơng nhiều ăn từ thiên nhiên nữa, mà có ăn từ trao đổi mua bán với người Kinh Nhưng để gữ gìn văn hóa truyền thống có ẩm thực ngày Tết Nguyên Đán người Mường Xuân Phú cần phải tuyên truyền đến tất người dân, vào quan quyền đặc biệt cán ngành văn hóa 3.2.3 Biến đổi hoạt động kinh tế Trước năm 1986, mà Việt Nam chưa mở cửa kinh tế gặp nhiều khó khăn, lương thực, thực phẩm chủ yếu nhà nước cấp phát Nên sống người dân khó khăn, đồng bào phải vào rừng kiếm măng loại rau để bổ sung cho bữa ăn Cùng với sách hỗ trợ phát triển kinh tế Đảng, Nhà nước, người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa tự vận động, làm thay đổi đáng kể mức sống gia đình Sản phẩm trồng trọt, chăn ni hướng trao đổi, mua bán nhiều Nhiều nhà 27 hàng, cửa hàng mọc lên trụ giao thông, trung tâm xã Xuân Phú, thị trấn Thọ Xuân (Thanh Hóa Giờ quan niệm đồng bào ăn uống không “ăn cho no, cho bụng”, mà thay đổi “ăn ngon, nấu ăn nghệ thuật” Nhiều ăn ngày Tết , đồng bào khơng chế biến có vị chua, vị cay, vị đắng mà mâm cơm xuất nhiều ăn như: sườn xào chua ngọt, 3.3 Bảo tồn phát huy giá trị ẩm thực ngày tết người Mường Xuân Phú 3.3.1 Nâng cao nhận thức cho người dân Trong đời sống gia đình, bà, mẹ nên truyền dạy cho con, cháu hệ trẻ tiếp thu kiến thức văn hóa ẩm thực, ă truyền thống cách ứng xự tốt đẹp dân tộc thơng qua hoạt động, dắt tay việc, hưỡng dẫn việc làm cụ thể,… Trong hoạt động phát triển kinh tế - xã hội, du lịch xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa xác định có nhiều lợi để phát triển loại hình du lịch văn hóa, du lịch sinh thái, sản phẩm đưa phải mang đặc trưng địa phương từ ăn, mặc, để ứng xự sinh hoạt, giao tiếp…Vì người dân địa phương nói chung người tham gia hoạt động văn hóa, du lịch nói riêng cần phải có am hiểu định văn hóa tộc người, văn hóa vật chất lẫn văn hóa tinh thần Việc cung cấp dịch vụ du lịch diễn chủ yếu hoạt động giao tiếp người với người, xây dựng xúc tiến chương trình đặc biệt nhằm nâng cao hiểu biết du lịch cách ứng xử khách du lịch vấn đề nên làm để nâng cao chất lượng dịch vụ du lịch nói chung phục vụ ăn uống nói riêng 3.3.2 Tăng cường thông tin, tuyên truyền, quảng bá ẩm thực người Mường Có thể tận dụng hội để triển khai, tham gia hội nghị, liên hoan, trình diễn…để có điều kiện tun truyền, tiếp thị sản phẩm địa phương giá trị văn hóa tộc người người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tinh Thanh Hóa Đồng thời phát hành ấn phẩm có chất 28 lượng thông tin chi tiết sức hấp dẫn ăn dân tộc truyền thống, hoạt đọng văn hóa liên quan đến ẩm thực mà du khách tham gia hình ảnh ăn, liên hoan ẩm thực, lớp học nấu ăn ngày…đây hẳn hình ảnh thật người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Bên cạnh đó, quyền người làm khoa học cần xúc tiến xây dựng phát hành rộng rãi phim ảnh tư liệu lịch văn hóa, cơng trình kiến trúc, di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, lễ hội truyền thống, đặc trưng ăn, ở, mặc hàng ngày người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa…Những thơng tin khơng có ích cho người mục đích du lịch mà cần thiết để thu hút nhà đầu tư, kinh doanh muốn đầu tư xã Xuân Phú huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa 3.3.3 Giải pháp đầu tư, triển khai, thực Trước hết phải xác định việc khai thác ẩm thực truyền thống người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa phải gắn với hoạt động văn hóa, du lịch Hoạt động du lịch địa phương phải xây dựng phát triển phù hợp với tiềm năng, với xu xã Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Nhưng lại phải mang đặc thù xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân Việc khai thác ẩm thực truyền thống xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa, phải gắn liền với việc phát triển hệ thống sở lưu trữ cơng trình dịch vụ du lịch 29 KẾT LUẬN Nguồn nguyên liệu, cách thức chế biến loại ẩm thực ngày tết Nguyên Đán cổ truyền người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa phong phú: đồ, nấu,nướng,sào, muối chua, ủ chua, gỏi…Nhiều ăn họ trở nên tiếng: loại bánh, xôi ngũ sắc, thịt trâu nấu lồm, rau đu đủ đồ, cá nướng,… Mỗi ăn người Mường kết trình lao động sáng tạo mà có Chính mà người Mường Xuân Phú vô nâng niu nguyên liệu, ln có trách nhiệm bảo tồn phát huy giá trị ẩm thực Ứng xử ăn uống người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa mang tính tơn ti trật tự Điều thể sâu sắc nề nếp gia đình tính cộng động, cộng cảm tinh thần tương thân tương giúp đỡ nhau, người anh em họ hàng, làng xóm,… cỗ bàn, đám sá Nó hàm chứa nhường nhịn, đồ ăn uống người khỏe với người ốm đau, ông bà, bố mẹ, anh chị với cháu, em út, người thân nhà với thái phụ, sản phụ,… tương trở diễn cách tự nguyện, tự giác trở thành nếp sống họ Đồng thời, ẩm thực Mường thể tính cộng đồng gắn bó nhau, từ việc ngồi chung mâm, ăn thức ăn, coi trọng gia đình Điều tạo nên đồn kết , u thương gia đình Ngồi ẩm thực 30 Mường thể tính nhân sinh quan, giới quan sâu sắc , hòa hợp âm dương Chính điều này, làm cho ẩm thực Mường trở thành nét văn hóa đặc sắc góp phần tạo nên đa dạng cho văn hóa Việt Nam Với thay đổi kinh tế - xã hội – văn hóa ẩm thực ngày với phát triển đất nước nhiều luồng văn hóa ngoại lai vào nước ta làm cho văn hóa nước ta có nhiều biến đổi Cùng với , văn hóa truyền thống người Mường , đặc biệt ẩm thực ngày Tết có nhiều biến đổi ,mạnh mẽ có nguy mai Chính cần có giải pháp, sách thực tiễn để bảo tồn giá trị văn hóa ẩm thực Mường xu hội nhập để giá trị văn hóa truyền thống nói chung ẩm thực Mường ngày Tết nói riêng ln bảo lưu phát huy trở thành điểm nhấn văn hóa tộc người 31 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Nguyễn Thị Bẩy (2004), Văn hóa ẩm thực vùng cao phía Bắc, Tạp chí dân tộc học, số Trần Bình (2001), Tập quán hoạt động kinh tế số dân tộc Tây Bắc Việt Nam, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội Trần Bình (2014), Các dân tộc thiểu số Việt Nam, Nxb Lao động, Hà Nội Ma Ngọc Dung (2001), Văn hóa ẩm thực người Tày Thái Nguyên, Nxb KHXH, Hà Nội Cao Sơn Hải (2013), Lễ tục vòng đời người Mường – Điều tra khảo sát hồi cố vùng Mường (Thanh Hóa), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội Trần Quốc Vượng (1996), Đôi điều văn hóa Mường, Dân tộc thời đại Trần Quốc Vương (1997), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục Hà Nội 32 PHỤ LỤC Mâm cỗ ngày tết người Mường Xôi đồ 33 Bánh uôi Chế biến bánh chưng 34 Thịt lợn thui luộc Rượu cần 35 ... đến ẩm thực ngày tết cổ truyền người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Nâng cao hiểu biết ẩm thực ngày tết người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Tìm hiểu ẩm thực. .. giá trị ẩm thực ngày tết người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xn, tình Thanh Hóa Chương TỔNG QUAN VỀ NGƯỜI MƯỜNG XÃ XUÂN PHÚ, HUYỆN THỌ XUÂN, TỈNH THANH HÓA 1.1 Điều kiện tự nhiên xã Xuân Phú 1.1.1... chương: Chương 1: Tổng quan người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Chương 2: Ẩm thực ngày tết người Mường xã Xuân Phú, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Chương 3: Một số giải pháp