Luận án Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Thế giới nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh

Luận án Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Thế giới nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh nêu lên vài nét về cuộc đời Xuân Quỳnh, thế giới nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh, chất liệu ngôn từ trong thơ Xuân Quỳnh. Mời các bạn tham khảo luận văn để nắm bắt nội dung cụ thể.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG THƠ XUÂN QUỲNH

LUẬN ÁN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH : VĂN HỌC VIỆT NAM

MÃ S Ố: 5.04.33

Người hướng dẫn : TS Lê Tiến Dũng Người thực hiện : Tô Hà Tường Vân

KHÓA 6 THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2001

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG THƠ XUÂN QUỲNH

LUẬN ÁN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH : VĂN HỌC VIỆT NAM

MÃ S Ố: 5.04.33

Người hướng dẫn : TS Lê Tiến Dũng Người thực hiện : Tô Hà Tường Vân

KHÓA 6 THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2001

M ỤC LỤC

2

MỤC LỤC2 32

PHẦN DẪN NHẬP2 12

1 Lý do chọn đề tài:2 12

2 Lịch sử vấn đề:2 22

3 Phạm vi nghiên cứu:2 62

4 Phương pháp nghiên cứu:2 72

5 Cấu trúc luận văn:2 82

CHƯƠNG 1: VÀI NÉT VỀ CUỘC ĐỜI XUÂN QUỲNH2 92

1.1 Tiểu sử:2 92

1.2 Cuộc đời:2 102

CHƯƠNG 2: THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG THƠ XUÂN QUỲNH2 152

2.1 Thế giới hình tượng cuộc sống:2 152

2.1.1 Thế giới tuổi thơ:2 152

2.1.2 Thế giới thiên nhiên:2 242

2.2 Hình tượng cái tôi:2 342

2.2.1 Hình tượng sóng - biển:2 352

2.2.2 Hình tượng đôi bàn tay:2 412

2.2.3 Hình tượng con tàu - sân ga:2 442

2.2.4 Hình tượng trái tim:2 492

CHƯƠNG 3: CHẤT LIỆU NGÔN TỪ TRONG THƠ XUÂN QUỲNH2 582

3.1 Giọng điệu:2 582

3.1.1 Giọng ru hời, chở che:2 582

3.1.2 Giọng phấp phỏng lo âu:2 642

3.1.3 Giọng trữ tình, tự phô bày :2 672

3.2 Phương thức xử lý chất liệu:2 712

3.2.1 Từ ngữ, chất liệu:2 712

3.2.2 Hệ thống thể loại:2 752

KẾT LUẬN2 772

PHẦN PHỤ LỤC2 782

THƯ MỤC THAM KHẢO2 81

PH ẦN DẪN NHẬP

Xuân Quỳnh là một nhà thơ tài năng mà cuộc đời và sự nghiệp của chị là một niềm cảm

phục đối với mọi người Tài năng trời phú cho chị thật hào phóng và còn có nhiều tài năng khác kèm theo tài năng viết văn thơ của chị, chị có thể trở thành một diễn viên múa tuyệt vời

hoặc trong những suy nghĩ văn học, tất thảy chị đều tỏ rõ thực lực rất vững vàng Chị đã vượt qua biết bao thăng trầm của cuộc sống để sáng tác mà không hề than vãn, Xuân Quỳnh đã

sống hết mình cho thơ nên sự nghiệp là cuộc đời thứ hai của Xuân Quỳnh Thơ của chị là con sóng tâm hồn không hề bình lặng mà luôn day dứt trăn trở trên con đường khám phá lẽ sống

của thơ ca Với một trái tim nhân hậu, nhạy cảm, luôn khắc khoải về nhân sinh, cõi đời mà

hạnh phúc và tình yêu là niềm khao khát không nguôi, người nghệ sĩ Xuân Quỳnh đã lặng lẽ

đi góp nhặt vẻ đẹp của đời làm nên cái đẹp nghệ thuật Chối từ thứ nghệ thuật "kết lá vùn mây" trong khuôn khổ có sẵn, chị quả cảm đi tìm cái đẹp thơ ca trong cuộc sống giản dị đời thường, chủ tâm khai thác vẻ đẹp của nhân tâm, nhân bản, của những cư xử, tình cảm, những

mối quan hệ tinh tế nhất Cuộc sống, con người trong thơ Xuân Quỳnh vì thế chân thật nhưng không trần trụi Hiện thực và lãng mạn hài hòa tuyệt dịu vô tình tạo nên một thứ vũ khí riêng cho thơ Xuân Quỳnh, góp phần hình thành và kết tinh một thế giới thơ nguyên xi, trong lành, thơm thảo, tràn đầy những cảm xúc chân thành, cởi mở, day dứt và lo âu nhưng vẫn hết sức

dịu dàng, sâu sắc không như cái ồn ã, bụi bặm của đời thường

Từ những ngày đầu trăn trở lựa chọn con đường sáng tác văn học cho đến khi tử nạn vào mùa thu năm 1988, Xuân Quỳnh luôn là một nhà thơ tâm huyết Chị không từ chối bất cứ công việc nào được phân công, thậm chí đã khoác ba lô đi đến những vùng đạn bom ác liệt

nhất Điều quý giá nhất là Xuân Quỳnh đã để lại một sự nghiệp không nhỏ Chị mất một cách đột ngột khiến chúng ta phải nghĩ đến việc nhìn lại toàn bộ sáng tác của chị Một điều rõ ràng, hơn mười năm đã trôi qua kể từ khi nhà thơ qua đời, lớp bụi thời gian không những không làm phai mờ những vần thơ đầy nữ tính và nhiều trăn trở của chị, mà ngược lại thời gian như một chất xúc tác làm cho thơ chị càng ngời sáng hơn Hiện nay, những tập thơ của

chị được tái bản trên khắp ba miền đất nước Độc giả khắp nơi vẫn thích thú, yêu mến và nhu

cầu thưởng thức các sáng tác của chị vẫn còn rất cao

Có thể thấy dư âm để lại trong lòng người đọc khi trang thơ của Xuân Quỳnh khép lại

là một thế giới nghệ thuật thâm đẫm tình yêu Đấy cũng chính là khát vọng muôn thuở của con người "vị thần đầu tiên xuất hiện trên đất này là vị thần ái tình Thần ái tình là đứa bé có

cánh với cây cung bên người, ngọn đuốc cầm tay mang tình yêu đến với những trái tim"1

(1)

P , là nguồn đề tài không bào giờ cạn của văn học nói chung, thơ ca nói riêng Nỏ hình thành trong lòng mỗi người chúng ta nỗi khao khát được sống trọn vẹn với tình yêu, với hạnh phúc đời người, trân trọng và nâng niu những gì mình có được

Mến mộ tài năng, nhân cách nhà thơ Xuân Quỳnh, người viết khao khát tìm hiểu cái thế

giới nghệ thuật đa dạng, phong phú ấy trong thơ chị, với mong muốn được góp phần nhỏ vào

việc nghiên cứu một trong những chân dung nhà thơ nữ tiêu biểu của thi đàn Việt Nam hiện đại

vốn rất bạo, nhưng cái hay là không ai nhận thấy nó quá đáng cả "1

(3)

Viết về Xuân Quỳnh, trong bài "Xuân Quỳnh - một chồi thơ sắc biếc", Chu Nga đã đánh giá Xuân Quỳnh là "một chồi thơ khỏe, tràn đầy sức sống và hứa hẹn một cây thơ vững

chắc, xanh tươi Thơ Xuân Quỳnh tuy chưa nói được gì nhiều về các vấn đề chung, lớn của

thời đại song thơ Xuân Quỳnh lại cuốn hút tôi bằng những lời tâm sự chân thành về những chuyện hết sức riêng tư như tình yêu, ước mơ và khát vọng" 1

(1)

Tiếp theo xu hướng đánh giá như trên theo con đường thơ của Xuân Quỳnh có nhiều bài viết đăng rải rác trên các báo, bàn nhiều nhất là tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh Mỗi nhà phê bình có một cách cảm nhận riêng Nhìn chung, các ý kiến ấy không đối lập nhau, làm cho cái nhìn về thơ Xuân Quỳnh được sâu sắc hơn Các bài viết về Xuân Quỳnh đặc biệt nở rộ sau cái chết đột ngột của chị cùng Lưu Quang Vũ và Lưu Quỳnh Thơ vào tháng 8 năm 1988

Là người yêu quí Xuân Quỳnh, Vương Trí Nhàn đã có những nhận xét xác đáng về thơ

chị Từ khi cho in những bài thơ đầu tiên cho tới giữa năm 1988, sửa soạn tập thơ cuối cùng

"Hoa cỏ May", Xuân Quỳnh đã có một chặng đường thơ khoảng một phần tư thế kỷ, nhìn vào thơ, ta thây con đường chị đi khá thông thoáng, vài ba năm lại có một tập thờ ra đời Trong

(1) Mai Văn Hoan – Thần Thoại Hy Lạp, SĐD, trang 38

(2) Lê Đình Kỵ - Tơ tằm và chồi biếc, NCVH số 1/1964, trang 20

(3) Lê Đình Kỵ - Tơ tằm và chồi biếc, NCVH số 1/1964, trang 20

(1) Chu Nga - Xuân Quỳnh - Một chồi thơ sắc biếc, TCVH số 1/1973, trang 87

khi nhiều người bạn cùng lứa chị bỏ cuộc hoặc tự lặp lại mình trong thơ thì trên đại thể, thơ Xuân Quỳnh vẫn giữ được cái duyên ngầm riêng, vẫn có được làn hơi trẻ trung, tươi tắn Không những thơ bầu bạn với Xuân Quỳnh mà thơ còn nâng cao con người nhà thơ lên Qua thơ, ta bắt gặp "một Xuân Quỳnh hào phóng, nồng nhiệt, tha thiết với cuộc sống" 1

(2)

P Nguyễn Thị Minh Thái trong "Thơ tình Xuân Quỳnh: biết yêu anh cả khi đã chết rồi"

viết: Thơ tình đầu đời của thi sĩ Xuân Quỳnh "đã bất ngờ chiếm lĩnh thi đàn thơ tình Việt Nam đương đại bằng một khát vọng yêu - như một tình điệu thơ hoàn toàn mới mẻ khác lạ Trước Xuân Quỳnh và kể cả cùng thời với Xuân Quỳnh chưa có một hồn thơ phụ nữ nào đắm say cuồng nhiệt đến thế"1

(1)

P Điều đó cho thấy tác giả đánh giá cao hồn thơ phong phú, đa

dạng, sâu sắc của Xuân Quỳnh trong : việc biểu hiện một tình yêu đầy trăn trở mà "vẫn giữ trong mình một tình yêu không phai bạc với con người"1

(2)

P Cùng suy nghĩ ấy, trong cuộc trao đổi về thơ Xuân Quỳnh cuối năm 1984, Vương Trí Nhàn và Phạm Tiến Duật đã phát biểu rằng: ngay từ những bài thơ đầu tay, Xuân Quỳnh đã

thể hiện : "Một sự chủ động mà chỉ người phụ nữ ngày nay mới có: những ước ao nhức nhối

về hạnh phúc lứa đôi và sẵn sàng "Giương vây" gìn giữ bằng được"1

(3)

P Cả hai nhận xét thơ Xuân Quỳnh có sự vận động của thời gian, rất đậm cảm giác về sự thay đổi - một cảm giác Xuân Quỳnh rất giỏi lọc ra và sống hết mình với nó Trong đó, hai tác giả cũng nhìn nhận

những mặt hạn chế của thơ Xuân Quỳnh về sự cả tin, ảo tưởng, quá nhạy với cái động nên nhiều lúc rơi vào tùy tiện, quá nhạy với cái tĩnh nên lại rơi vào ảo tưởng, ảo tưởng nhưng

chứa nhiều yếu tố hay hứa hẹn một sự phát triển cao hơn nữa trên con đường đi kiếm tìm

hạnh phúc

Theo Nguyễn Thị Như Trang, dù viết về một con đường ra trận, hay viết về lá cờ đầu

cầu giới tuyến những năm đất nước ngập trong nỗi đau chia cắt, hay viết về những trăn trở, lo

âu trong tình yêu, thơ Xuân Quỳnh cũng là "những vần thơ xuất phát từ tấm lòng dễ rung

cảm, rất nhuần nhị, xuât phát từ chữ tâm mang nặng tình đời"1

(1)

P Với vẻ dung dị, nhuần nhuyễn rất tài hoa và không kém phần sâu sắc, cây bút Xuân Quỳnh đã nổi bật hẳn lên trong

số những cây bút nữ đương thời

Bước vào thế giới Xuân Quỳnh là bước vào tòa lâu đài tâm hồn của một "người đàn bà yêu và đang làm thơ" - Đoàn Thị Đặng Hương "Từ những bài thơ của thuở ban đầu còn nhiều

hồn nhiên, mộc mạc và cả sự non nớt trong nghệ thuật đến những bài thơ đã già dặn, đã đi vào độ chín của một phong cách thơ đều lắng sâu những nỗi đau thầm kín: những nỗi đau và

trăn trở của một cuộc đời và một số phận nghệ thuật của người đàn bà làm thơ"1

(2)

P Tác giả

khẳng định "những bài thơ tình của Xuân Quỳnh có một nhan sắc riêng, chân thật và đam mê mãnh liệt"1

(3)

P Đây chính là "tiếng thơ rất sớm của một người con gái, một người đàn bà đã

chủ động yêu và đòi quyền được yêu"1

những đánh giá hết sức thấu đáo về thơ Xuân Quỳnh Theo tác giả, chác chắn là thơ Xuân

(1) Nguyễn Thị Như Trang - Quỳnh ơi, Văn nghệ, 1988, Trang 3

(2) Đoàn Thị Đặng Hương - Người đàn bà yêu và làm thơ, Xuân Quỳnh - Thơ và đời, NXB Văn hóa, Hà NỘI,

Quỳnh có nhiều kiệt tác để lại cho đời sau, đi vào vĩnh cửu Chị là một trong những nhà thơ hàng đầu trong thời chúng ta đang sống, một nhà thơ lớn, một nhà thơ đã đi hết cái tôi của mình một cách hồn nhiên, dung dị và sâu lắng"1

(4)

P, "chị là người tha thiết với tình yêu, tha thiết với người tình Một tâm hồn mãi mãi khao khát, mãi mãi thao thức vì tình yêu Chưa có

ai biểu hiện một sự thương yêu sâu xa, đằm thắm đến thế trong thơ tình Việt Nam như chị"1

(5)

P Tác giả cũng nhận ra được bản chất tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh: "Trước nay có lẽ chưa

có người con gái làm thơ nào đã nói những lời yêu cháy bỏng, thật và dữ dội như chị - đó chính là nét hiện đại trong tâm hồn chị, tâm hồn người phụ nữ thế kỷ XX, dám yêu và dám

thổ lộ tất cả, không lùi bước trước bất cứ một sự "giữ ý" nào1

(1)

P Mặt khác, theo nhận xét của tác giả, "Xuân Quỳnh có tất cả những phẩm chất của con người thời hiện đại nồng nàn, táo

bạo, quyết liệt, lại đồng thời có những phẩm chất tự ngàn xưa, riêng biệt của nữ tính: bao dung, trung hậu, dịu dàng"1

(2)

P Và tác giả kết luận "Xuân Quỳnh là một nhà thơ bẩm sinh, một nhà thơ vút lên từ số phận, từ tình yêu, từ những vui buồn đời thường của một thời dữ dội"1

(3)

P

Chị đã đi một con đường trong lĩnh vực thi ca vì không phải hình ảnh, từ ngữ nào cứu được thơ, mà chỉ có máu của trái tim, của những rung cảm nhân bản nhất của tâm hồn con người

mới mãi mãi là nguồn gốc của thớ ca Chị đã "đi trên con đường lớn của thơ, con đường đi từ trái tim và ở lại giữa những trái tim người đời"1

(4)

P Bàn về thi pháp thơ Xuân Quỳnh, chưa có nhiều đánh giá phong phú như nói về khát

vọng tình yêu và hạnh phúc trong thơ chị Thỉnh thoáng, khi viết về chị, các tác giả có thừa

nhận thơ chị tự nhiên, ngọt ngào, hình ảnh thơ, câu tứ giản dị Chị thường dùng lời ru, thường

viết về cỏ dại Nhưng đó cũng mới chỉ là những nhận xét ban đầu chưa thực sự đi sâu vào

những nghiên cứu thực sự ở đây, đáng chú ý có bài 'Thế giới thiên nhiên trong thơ Xuân

Quỳnh" của Lê Thị Ngọc Quỳnh Tác giả cho rằng "thiên nhiên với chị (Xuân Quỳnh) không

chỉ là bà mẹ thứ hai như người ta thường nói, mà như người mẹ duy nhất với tất cả ý nghĩ

chở che, đón đợi, thủy chung và tin cậy - như một nơi trở về của chị"1

(1)

P Tác giả cho rằng

cảnh sắc quê hương là kỷ niệm về tuổi thơ của Xuân Quỳnh Khung cảnh thiên nhiên trong thơ Xuân Quỳnh luôn biến đổi như thời gian cuộc sống không đứng yên Xuân Quỳnh dùng thiên nhiên để thể hiện những quan niệm về tình yêu và hạnh phúc Trong thơ Xuân Quỳnh

có một thiên nhiên rộng lớn (lý tưởng và cái nhìn lãng mạn của tác giả - hướng ngoại) và một thiên nhiên nhỏ đời thường (khoảng hiện thực đời thường, đậm chất nữ tính - hướng nội) Đó

là một thiên nhiên hòa hợp với tâm hồn của chị

Chu Văn Sơn trong bài viết "Cánh chuồn trong giông bão" ví cái tôi của Xuân Quỳnh trong thơ là một cánh chuồn mỏng manh bay tìm chỗ nương thân trong nắng nôi giông bão

của cuộc đời Theo tác giả, thơ Xuân Quỳnh có một "chất thơ từ tổ ấm"1

(2)

P

và một giọng thơ luôn "phấp phỏng lo âu"1

(3)

P Như vậy, Xuân Quỳnh là một hiện tượng thơ có được sự đánh giá tương đối thống nhất

Dù ý kiến như thế nào thì tất cả đều khẳng định giá trị của thơ Xuân Quỳnh cả về nội dung

lẫn nghệ thuật Hầu hết đều nhìn nhận Xuân Quỳnh là một nhà thơ nữ sắc sảo, tài hoa, viết thơ tình hay, nghệ thuật thơ tự nhiên, giọng thơ trữ tình đầy nữ tính Tiếng thơ Xuân Quỳnh

"là tiếng nói mới của thơ dân tộc, tiếng nói phản ánh chiều sâu của văn hóa dân tộc"1

(1)

P Tuy

vậy, chưa có công trình nào thực sự đi vào nghiên cứu một cách toàn diện về thế giới nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh

Xuân Quỳnh là hiện tượng rất quan trọng của nền thơ chúng ta Thơ chị đã đi vào lòng người đọc, trở thành một tiếng nói tâm tình về những ngọt bùi, cay đắng ở đời, trở thành một

tiếng nói của tình yêu và tình mẫu tử, tiếng nói hồn hậu và dung dị, chứa đựng trong nó sự

sống đương thời, đồng thời Cũng in dấu nếp nghĩ, nếp cảm của tâm hồn người Việt chúng ta

tự xa xưa Xuất phát từ một cái "tôi" nội cảm và khát vọng mãnh liệt về cuộc sống, về tình yêu, càng về sau ngòi bút Xuân Quỳnh càng già dặn, nhiều trăn trở, lo âu Đối với Xuân

(1) Lê Thị Ngọc Quỳnh - Thế giới thiên nhiên trong thơ Xuân Quỳnh Xuân Quỳnh - Thơ và lời bình, NXB Văn hóa - thông tin, Hà Nội, 2000 Trang 223

(2) Chu Văn Sơn - Cánh chuồn trong giông bão, TCVH số 1/1994, Trang 21

(3) Chu Văn Sơn - Cánh chuồn trong giông bão, TCVH số 1/1994, Trang 22

(1) Phan Ngọc - Thơ tình Xuân Quỳnh, tiếng nói mới của thơ dân tộc, Văn hóa - nghệ thuật, Tia sáng, 1999, Trang 26

Quỳnh, người sáng tác không gì sợ bằng sự nghèo nàn "Nghèo trong cảm xúc nhận xét thì không thể tha thứ được"1

(2)

P Thế giới cuộc sống phong phú, đa dạng đã được chị đưa vào thơ

một cách tự nhiên, chân thành

Bao năm qua, những bài thơ mang đậm hình ảnh, cảm xúc về cuộc sống và tình yêu ấy

đã tạo được một dấu ấn riêng về phong cách, chiếm trọn cảm tình độc giả, cũng như tạo được

sự chú ý nơi các nhà lý luận và phê bình văn học Dù nghiên cứu thơ Xuân Quỳnh dưới mọi góc độ khác nhau, nhưng tựu trung các học giả đều đi đến một mục đích duy nhất, đó là tìm

hiểu cái hay, cái đẹp trong các sáng tác của Xuân Quỳnh Người viết luận văn cũng có chung

niềm mơ ước đó Tuy nhiên, do thời gian, tư liệu và tầm hiểu biết có hạn nên việc khảo sát

của luận văn chỉ tập trung tìm hiểu thế giới nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh trong các tập thơ chủ yếu: Sân ga chiều em đi, Tự hát, Lời ru trên mặt đất, Hoa cỏ may, Bầu trời trong quả

trứng Mong rằng với sự cố gắng của mình, tôi có thể góp thêm một tiếng nói khách quan nhỏ

bé về thơ Xuân Quỳnh, hầu thỏa mãn được lòng ngưỡng mộ của bản thân

Trong phạm vi đề tài này, người viết sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau : 4.1 Phương pháp nghiên cứu hệ thống:

Phương pháp này được sử dụng để xác lập tính nhất quán trong phong cách sáng tác

của tác giả Trước cũng như sau, những bài thơ tâm tình của Xuân Quỳnh đều xuất phát từ

một cái tâm rộng mở, chan chứa yêu thương dù đời chị luôn gặp nhiều bất hạnh, trắc trở, ít khi gặt hái được niềm vui Nhưng thơ chị vẫn rất thực và trọn vẹn, vẫn "mới và tươi thật"1

(1)

P

để người đọc từ cô thiếu nữ đến những bà mẹ trẻ đều tìm được ở thơ chị một người bạn sẻ chia tâm sự thật sự

4.2 Phương pháp so sánh:

Người viết so sánh thơ Xuân Quỳnh với các tác giả cùng thời và trước đó, để thấy được thơ Xuân Quỳnh có sự tiếp thu, kế thừa có sáng tạo văn học quá khứ của dân tộc ta Dùng phương pháp này, người viết nhằm khẳng định cái hay, cái đẹp và những nét đặc sắc trong thơ Xuân Quỳnh ở cả nghệ thuật lẫn nội dung

tiêu biểu, tổng hợp lại, đi đến nhận định chung

Tuy nhiên các phương pháp trên đây không phái thực hiện một cách riêng lẻ, biệt lập

mà nó được vận dụng, phối hợp nhau trong quá trình khảo sát, phân tích, đánh giá các vấn đề trong nội dung của luận văn

Ngoài phần dẫn luận, kết luận, thư mục tham khảo và phụ lục, luận văn gồm có ba chương, tập trung vào các vấn đề sau :

Chương I : Vài nét về cuộc đời Xuân Quỳnh

Chương II : Thế giới nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh

Chương III : Chất liệu ngôn từ trong thơ Xuân Quỳnh

CHƯƠNG 1: VÀI NÉT VỀ CUỘC ĐỜI XUÂN QUỲNH

Xuân Quỳnh tên thật là Nguyễn Thị Xuân Quỳnh, sinh ngày 06-10-1942 (thực ra là ngày mồng một Tết như lời chị Đông Mai) tại quê nội làng La Khê, Hoài Đức, Hà Tây (Thanh Oai - Hà Sơn Bình?) Quê ngoại là làng La Tinh, cách quê nội mấy cánh đồng và làng

La Cả

Mẹ Xuân Quỳnh là Bà Nguyễn Thị Trích (cha Xuân Quỳnh thường gọi là Trinh) là con gái nhà giàu, kết hôn với cha Xuân Quỳnh năm 17 tuổi Bà qua đời vì bệnh lao năm 31 tuổi sau khi sinh Xuân Quỳnh ít lâu Ngoài Xuân Quỳnh, bà còn có Đông Mai - chị Xuân Quỳnh

và 3 người con trai đều mất khi mới 6 tháng tuổi

Cha Xuân Quỳnh là Ông Nguyên Quang Thường (giáo Lục) Ông lãng mạn, từng sáng tác văn chương, viết báo, dạy học Sau khi mẹ Xuân Quỳnh mất, ông tái giá và có với vợ sau

4 người con Vì mâu thuẫn mẹ chồng nàng dâu, ông và vợ lẽ ra riêng rồi vào Sài Gòn sống,

để Xuân Quỳnh và Đông Mai ở lại quê nhà với bà nội Ông mất tại Sài Gòn (?)

Học hết tiểu học, Xuân Quỳnh ở nhà với bà Sau hiệp định Gienève, Xuân Quỳnh tham gia văn nghệ thiếu nhi với bộ đội địa phương Năm 1955, Xuân Quỳnh đi thi nhân đoàn văn công Trung ương về Hà Đông tuyển diễn viên và được chọn vào đội múa, công tác ở đoàn văn công Từ 1955 đến 1963, Quỳnh đi biểu diễn nhiều lần ở nước ngoài, dự đại hội Sinh viên Thanh niên Thế giới 1959 tại Viên (Áo)

Năm 1962 - 1963, Xuân Quỳnh được chọn đi học khóa bồi dưỡng những nhà viết văn

trẻ khóa I tại Trường Viết Văn Nguyễn Du của Hội Nhà văn Việt Nam Sau khi dự khóa học, Xuân Quỳnh chuyển sang công tác văn học Từ 1954 chị là biên tập viên báo Văn nghệ rồi Nhà xuất bản Tác phẩm mới Đã in 7 tập thơ : Tơ tằm - chồi biếc (in chung), Hoa dọc chiến hào, Gió lào cát trắng, Lời ru trên mặt đất, Sân ga chiều em đi, Tự hát, Hoa cỏ may (giải thưởng văn học 1990 - Hội nhà văn in sau khi Xuân Quỳnh qua đời), Cây trong thành phố -

Chờ trăng (in chung), Bầu trời trong quả trứng (giải thưởng văn học năm 1982 -1983); các

tập truyện : Truyện Lưu Nguyễn, Bao giờ con lớn, Chú gấu trong vòng đu quay, Mùa xuân trên cánh đồng, Bến tàu trong thành phố, vẫn có ông trăng khác

Xuân Quỳnh qua đời ngày 29-8-1988 trong một tai nạn giao thông tại đầu cầu Phú Lương, thị xã Hải Dương cùng chồng là Lưu Quang Vũ và con trai út Lưu Quỳnh Thơ (13

tuổi)

1.2 Cu ộc đời:

Ai cũng có một quê hương để từ đó ta lớn thành người Quê nội và quê ngoại Xuân

Quỳnh nằm bên bờ sông Nhuệ, một vùng đất nổi tiếng với nghề ươm tơ dệt lụa Đấy là một làng quê cổ truyền với những mái chùa cong, những đường làng lát gạch và những lũy tre xanh Bên ngôi nhà ngói năm gian, có sân gạch, vườn cây, Xuân Quỳnh được ru bằng tiếng lách cách đưa thoi, tiếng hát của những người thợ dệt Cái không gian quê mùa mà đầm ấm

ấy đã chở che tâm hồn thơ ngây và bất hạnh của Xuân Quỳnh từ thuở bé

Quê hương càng in đậm trong tâm hồn Xuân Quỳnh vì tuổi thơ của Xuân Quỳnh quá cô đơn Những ngày tháng mồ côi, hình ảnh mẹ chỉ là tấm hình trên bàn thờ xa xôi hư ảo Xuân

Quỳnh sống lặng lẽ tha thẩn bên gốc na, gốc ổi, con mèo lắng nghe từng hơi thở của cảnh

vật quanh nhà, hồi hộp theo những quả trứng gà hồng hồng, con gà con chiếp chiếp Thân quen với tuổi thơ Xuân Quỳnh không có búp bê, quả bóng Xuân Quỳnh chỉ quen những rau

dền, rau rệu Rồi xa hơn là cánh đồng làng dài hun hút, ngày đông dài hay ngày hè nắng nôi

mà Xuân Quỳnh chỉ lủi thủi một mình đi học Rồi đau buồn hơn là thửa ruộng có ngôi mộ

của mẹ mà Xuân Quỳnh vẫn nhìn sang đây mỗi lần đi học để khấn mẹ về những điều mình

mơ ước

Cuộc sống nhọc nhằn bên người bà khắc khố đã dạy cho Xuân Quỳnh những lẽ đời,

những khéo léo từ thuở ấu thơ Xuân Quỳnh quen với những bữa cơm rau, dưa, tương cà,

mắm, muối Có lẽ vì thế mà đôi bàn tay bé nhỏ của Xuân Quỳnh sớm biết gói bánh chưng đẹp, làm tương ngon và vá áo rất khéo Những tằn tiện nhưng đầy yêu thương của bà đã vun đắp cho Xuân Quỳnh một tâm hồn đầy nữ tính : hay trắc ẩn, sớm lo âu và chu đáo Bù đắp cho những thiếu thốn về vật chất, bà cho Xuân Quỳnh cả một kho truyện cổ, tục ngữ, ca dao,

những khúc Kiều, truyện thơ Nôm Những buổi trưa hè, những ngày thu vàng, hay ngày đông rét, bà vừa quay tơ vừa kể chuyện, ngâm Kiều Xuân Quỳnh đã lặn ngụp trong thế giới ngọt ngào ấy và lớn lên đa cảm, đa tài và lận đận khổ đau

Xuân Quỳnh đan những sợi tơ mong manh, lóng lánh niềm ao ước về chiếc áo chúc bâu

trắng, chiếc quần chéo go đen trong những ngày tháng nhặt trứng cùng bà và mong tết đến

Rồi trong niềm mong nhớ thơ ngây, Xuân Quỳnh lại ngước đôi mắt to tròn để hỏi chị Đông Mai về một nơi xa lắm ở miền Nam Đó là Sài gòn, nơi từ đấy "cậu" Xuân Quỳnh gửi thư về cho con gái Xuân Quỳnh sống những ngày tháng trống vắng nhớ thương và chờ đợi Đợi thư

"cậu", mong ngày gặp lại người cha yêu quí Trông ngày thứ bảy, chủ nhật, ngày tết, ngày hè

để đón chị từ Hà Nội về Tâm hồn Xuân Quỳnh lớn lên như thế nên càng ngày càng trở nên

nhạy cảm Không được sống trong tình thương yêu chăm sóc của mẹ, ngay cả người cha cũng

sống xa chị, vì thế Xuân Quỳnh để những niềm ao ước ấy vào ngăn kéo sâu kín của lòng chị

Một tuổi thơ không trọn vẹn, một gia đình thiếu vắng ươm vào cuộc đời chị những nỗi lo âu

về đổ vỡ, dang dở và mất mát Tất cả những điều ấy trở thành một tâm niệm không bao giờ

mất đi trong lòng chị về cuộc sống của người mẹ với đứa con, với những lo toan vén khéo hàng ngày Không có ai cầm tay chỉ dạy chị về những đức tính của người phụ nữ mà chị tự

học lấy bằng tuổi thơ mồ côi, cực nhọc với đôi tay sớm chai sần Đấy là những năm tháng đã hun đúc nên một Xuân Quỳnh đằm thắm, sâu sắc Đó là cội nguồn để giữ cho chị mãi là vẻ đẹp của truyền thống đơn sơ mà mạnh mẽ cho dù sau này chị có đi Đông đi Tây, cuộc sống

của chị có nhiều sóng gió, nhiều đổi thay Chị đã thuộc về quê hương với những mạch ngầm sâu về tình người và xúc cảm hồn nhiên Năm tháng trôi qua nhưng tuổi thơ của chị vẫn còn

vẹn nguyên trong ký ức Chính quê hương và tuổi thơ ấy đã bồi đắp tâm hồn phong phú của nhà thơ Xuân Quỳnh Thơ của chị vì thế được khơi nguồn từ những mạch nước ngầm ngọt ngào và cay đắng của chính tâm hồn chị

Cuộc sông vốn có những đổi thay thật kỳ diệu Điều nhiệm màu ấy của đời đã đem đến cho chúng ta một tài năng Xuân Quỳnh đã thấm sâu cái điệu tình quê tha thiết của tuổi thơ nhưng chị không ở lại quê nhà Khi để lại sau lưng bờ sông Nhuệ, ngôi nhà cũ kỹ của bà và

những kỷ niệm tuổi thơ, cuộc đời Xuân Quỳnh sang một trang mới Trở thành cô diễn viên múa của đoàn văn công Trung ương, Xuân Quỳnh đã hòa nhập cuộc đời mình vào thế giới nghệ thuật với đời sống rộng lớn của đất nước Đó là những ngày tháng náo nức của Xuân

Quỳnh Chị đã trưởng thành từ một cô gái mồ côi lặng lẽ, trở thành cô diễn viên múa xinh đẹp Những bước đường lưu diễn khắp nơi trên miền Bắc, ở nước ngoài đã giúp Xuân Quỳnh

lớn lên Điều quan trọng hơn là cuộc sống cởi mở ấy đã chấp cánh cho những ước mơ và rung động văn học của Xuân Quỳnh Không có gia đình, Xuân Quỳnh đã xem đoàn văn công Trung ương là mái ấm Nơi ấy, Xuân Quỳnh sống, lao động nghệ thuật gần mười năm

Những tưởng Xuân Quỳnh sẽ lấy nghệ thuật biểu diễn làm sự nghiệp suốt đời mình Nhưng

rồi, Xuân Quỳnh chuyển sang làm thơ, từ giã đoàn văn công Đó là sự lựa chọn với bao trăn

trở của chị Không phải chị trăn trở vì những danh vọng cho mình mà chị sợ mình đi nhầm đường rồi không làm nên trò trống gì: "Đó, trước mắt tôi là hạnh phúc, là yên ấm Thế mà tôi

từ bỏ tất cả Tất nhiên trên đời này được cái nọ phải mất cái kia Nhưng biết mình có được cái

mà mình định đổi không ? Tôi không ngại gian khổ về vật chất, tôi chỉ buồn về tình cảm

Chắc anh biết : tôi, một con bé từ nhỏ luôn thiếu tình cảm, mà bây giờ cũng chẳng hơn gì Tôi bây giờ như kẻ đứng giữa ngã ba đường vắng mà trời thì tối, chẳng biết hỏi ai Giá mà bây

giờ có ai bảo hộ tôi một điều rằng : "Đi con đường này là đúng "thì dù biết có gục ngã giữa đường tôi vẫn cứ đi Tôi chỉ sợ mình không biết phương hướng rồi sau này cũng chả ra trò

trống gì, mà cứ lo nghĩ mãi thế này thì hết đời " (Thư gửi Vân Long) Đó là một quyết định dũng cảm, một tình yêu lớn đối với thơ của Quỳnh

Những mất mát của tuổi thơ đã khiến cho niềm ao ước về một mái ấm gia đình riêng,

về hạnh phúc tình yêu cháy bỏng trong lòng chị Và cũng thật đau buồn hạnh phúc đến với

chị quá nhọc nhằn qua quá nhiều giông bão Nếu như không hiểu về tuổi thơ bất hạnh, mất mát của chị không làm sao lí giải được chị tìm đâu ra nghị lực, sức mạnh để đối đầu với cuộc

sống đầy chông gai thử thách, có khi đến khắc nghiệt Chị lập gia đình có một tổ ấm bé nhỏ,

có một đứa con trai Chị đã yêu chiều vun vén cho niềm hạnh phúc ấy của đời chị Nhưng rồi bom đạn đã xé nát những lời ru, đã từng quãng cắt lìa con với chị Chị đã sống cùng đất nước

những tháng ngày chiến tranh ác liệt, đã ru con trên đường đi sơ tán, trong đường hầm, rồi lại

gửi con lại cho mẹ chồng để đến những nơi cát bỏng Chị đã không gục ngã trước bom đạn,

những gian khó của chiến sự nóng bỏng Nhưng thật đau lòng chị không ngăn được sự tan vỡ

của hôn nhân Bây giờ chị đã đi xa, bàn về nguyên nhân của đổ vỡ ấy chẳng ích gì Điều làm chúng ta cảm phục chị là cái cách chị đối xử với chồng, với con, cả với mẹ chồng của chị:

Phải đâu mẹ của riêng anh

Mẹ là mẹ của chúng mình đấy thôi

Mẹ tuy không đẻ không nuôi

Mà em ơn mẹ suốt đời chưa xong

(Mẹ của anh)

Dù là múa hay làm thơ, Xuân Quỳnh đều để lại một tinh thần học tập và lao động miệt mài cần mẫn Chị đã đến vùng núi Lũng Cú xa xôi để sưu tầm điệu múa dân gian, đến tuyến

lửa Vĩnh Linh để ghi lại những gian khổ của thực tế cuộc sống và chiến đấu của dân tộc Học

chỉ đến lớp 6, chị đã tự học không mệt mỏi, học văn hóa tập huấn chuyên môn, học ngoại

ngữ Trong hồi ức của người thân và bạn bè, chị đều để lại những tình cảm thật tốt đẹp Trong gia đình, Xuân Quỳnh là đứa em gái chịu thương chịu khó, hay nhẫn nhịn, là đứa con gái hiếu để Những năm tháng ăn cơm tập thể hay đã có gia đình riêng, Quỳnh vẫn yêu quý,

lo toan cho cha, cho chị gái, cho các cháu bằng một tình thương yêu thật hiếm có Chị không

hề trách cha đã bỏ chị em chị lại quê nhà cho người bà già yếu Trái lại, trong lòng chị nỗi

nhớ mong và lo lắng cho cha cứ lớn dần theo ngày tháng Cuộc gặp gỡ giữa Xuân Quỳnh và cha sau mấy mươi năm xa cách có lẽ không ai là không thấy mủi lòng Xuân Quỳnh nghèo

lắm nên chỉ dành cho cha những kính yêu và chăm sóc thật nhỏ nhoi Quỳnh đã dành cả

những nhớ thương về người mẹ đã khuất, về người cha xa cách vào những đứa con của chị

Xuân Quỳnh đã thương mến chị Đông Mai đúng nghĩa của tình cảm ruột rà Ngày chị Mai đi

học xa, có gì ngon Xuân Quỳnh chờ chị Mai về cùng ăn, có gì đẹp chờ chị Mai về để cho chị

Đi biểu diễn ở phủ Chủ tịch hay đi nước ngoài, Xuân Quỳnh đều nhớ đến chị với những chăm sóc ân cần, chu đáo Chị Mai dạy học xa, Xuân Quỳnh đạp xe đến thăm chị và xót xa

thấy cảnh sống trơ trọi của chị Rồi chị Nam, em Bắc, Xuân Quỳnh vẫn dành cho chị bao nhiêu là thương mến, lo lắng Trong khi đó đâu phải Xuân Quỳnh sung sướng gì cho cam

Chị nghèo nhưng tâm tình quá độ lượng có thể làm mềm lòng hết thảy Tất cả bạn bè thân thiết đều thương chị vất vả túng thiếu cực nhọc và nhiều nỗi đau buồn Nhưng tất cả đều thấy xúc động chứ không hề xem thường chị Những kỷ niệm về Xuân Quỳnh, những người bạn còn ở lại đã kể đều làm sáng lên một cuộc đời đáng để ta nể phục và thương mến Xuân

Quỳnh đã bươn chãi để lo lắng cho tổ ấm với đôi bàn tay tảo tần Bàn tay ấy chị nấu ăn, giặt giũ, khâu vá, đi chợ, xếp hàng mua thực phẩm, chăm sóc 3 con, chăm sóc chồng trong căn phòng 6m2 ở số 96A phố Huế Bàn tay ấy chị lại làm thơ, biên tập báo, nhà xuất bản Chị sinh con 2 lần, 2 lần đều đau đớn Xuân Quỳnh đã chắt chiu, đã nuôi con bằng tấm lòng người mẹ nghèo Dù trải qua những năm tháng bão giông của đất nước, của tình yêu, chị vẫn

giữ một lòng nhân hậu với mọi người, đặc biệt với các con của chị Kết hôn với Lưu Quang

Vũ, Xuân Quỳnh đã đối diện với không biết bao nhiêu là gian khó Nhưng chị đã đi đến tận cùng của tình yêu và hạnh phúc Cái cách Xuân Quỳnh đi làm mang theo quần áo dơ của Lưu Quang Vũ và 3 đứa con để sau giờ làm việc ở lại giặt giũ, hay sau khi cơm tối xong phải xách nước từ tầng trệt lên lầu 3 khó có ai tin là chị còn có thể sáng tác được Nhưng thơ của chị

vẫn ra đời Những vần thơ được chị viết vào lúc giữa khuya, khi các con đã yên giấc và viết trên quyển sách đặt trên đầu gói để làm bàn Đôi vai nhỏ của Xuân Quỳnh lại phải yêu kính chăm sóc cả bố, mẹ chồng, kể cả bà nội của Tuấn Anh, Xuân Quỳnh thương con riêng của Quang Vũ như con ruột Chính tình thương yêu ấy đã khiến cho đàn con gà vịt chắt chiu của

chị sống hòa thuận và gán bó với nhau Chị đã nhận về mình phần thua thiệt, quán xuyến hết công việc gia đình để cho chồng phát huy tài năng, sự nghiệp, vậy mà trong lòng bạn bè chị luôn là gương mặt tươi tắn với nụ cười che hết mọi buồn lo Chị là cây tiếu lâm, những trò cười hóm hỉnh Chị chăm sóc mọi người thật cảm động chu đáo Chị sống thẳng thắn, chân

thật và chan hòa với mọi người Xuân Quỳnh ngồi ở đâu với bạn bè là ở đó có tiếng cười Bùi Bình Thi viết : "Có lẽ trong đời tôi, ở Xuân Quỳnh là tôi thấy vừa đầy đủ vừa trọn vẹn,

Quỳnh là một người đàn bà tài năng, tính tốt mà lại đẹp"1

(1)

P Nói một cách công bằng, Xuân

Quỳnh đã vượt lên nỗi đau của cuộc đời mình để làm việc và sáng tác Hơn nữa, chị còn vượt

(1) Bùi Đình Thi - Quỳnh và Vũ, Thơ Xuân Quỳnh, NXB Tác phẩm mới, Hội nhà văn Việt Nam, 1989, trang

113

lên những khổ đau của mình để yêu thương và vun đắp Có thể người ta đã từng ngại ngần khi nhìn thấy đường tình yếu trắc trở của chị, có thể người ta đã từng không tin vào cuộc hôn nhân của chị Nhưng cuộc đời chị đã để lại một niềm tin thật đơn sơ mà bất ngờ về tình yêu

và hạnh phúc Những đắng cay, dằn dỗi, kể cả nghèo túng chật vật hình như chỉ làm cho tâm

hồn chị nhạy cảm hơn, nhiều yếu thương hơn và hình như nhiều sức mạnh hơn Những mẩu chuyện vui, những kỷ niệm nhỏ về chị trong những năm tháng chị đã sống sẽ đẹp mãi trong lòng bạn bè và người thân của chị Nhớ chị, mọi người mãi nhớ về một người bạn duyên dáng, chân tình, vui nhộn; một người đồng nghiệp tài năng, nghiêm túc; một người vợ tảo

tần, đảm đang, một người mẹ nhân hậu, sâu sắc, một đứa em gái đa đoan, lận đận, thảo hiền Xuân Quỳnh đã không còn, chị đã mãi mãi ngủ yên cùng Lưu Quang Vũ và cháu

Quỳnh Thơ vào một mùa thu Khi chị ra đi có biết bao nhiêu lời khóc thương đã cất lên Nhưng làm sao diễn tả hết được nỗi đau bằng lời khi trước mắt là ba chiếc quan tài đặt kề bên nhau, khói hương nghi ngút Người đã ra đi, chỉ nỗi đau còn ở lại, một nỗi trống vắng không

thể lấy gì bù đắp nổi Người ta thường hay nói đến định mệnh của đời người nhưng lẽ nào

cuộc đời chị là định mệnh ? Chị là vợ, là mẹ, là em gái Chị ra đi oan nghiệt đã khơi sâu nỗi đau của một gia đình không trọn vẹn Đó là nỗi đau đời sẽ còn lại mãi, còn day dứt mãi Chị

lại là một tài năng Chị đột ngột rời bỏ sự nghiệp ngay lúc tài thơ đang độ chín khiến cho thi đàn ngẩn ngơ lạc điệu Những người ở lại phải vượt qua giây phút bàng hoàng Đó là trách nhiệm với người đã khuất Có lẽ còn lại một chút những thâm tình, người thân của chị sẽ yêu nhau nhiều hơn, yêu nhau kẻo để rồi một mai cũng lại vĩnh biệt nhau Còn lại thơ của chị sẽ không mất đi, sẽ sống mãi cùng tuổi trẻ, tình yêu và cùng tuổi thơ

Thế hệ sau đọc thơ chị lại để dành một chút nỗi niềm để tưởng nhớ về cuộc đời của chị

Những đau khổ nhọc nhằn, tình yêu và hạnh phúc mà chị đã từng sông là lời trân tĩnh về đời người cho mỗi ai đang sông Khi mùa thu về, trồng một cụm hoa cúc nhớ đây là loài hoa mà

chị đã từng yêu Nhìn những con sóng vỗ bờ nhớ về một thời tuổi trẻ của chị Chỉ thấy một điều thật rõ ràng là đời chị đã làm cho ta quên đi những bất trắc đã qua mà bước tới với tình yêu và niềm trăn trở không thôi Bây giờ là mùa thu Hoa cúc lại trổ hoa vàng

CHƯƠNG 2: THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG THƠ XUÂN QUỲNH

Thơ Xuân Quỳnh thu hút người đọc và gợi được nhiều cảm xúc sâu sắc Bởi vì đến với thơ Xuân Quỳnh là đến với một thế giới hình tượng nghệ thuật độc đáo ở đó ta sẽ bắt gặp cái tôi của Xuân Quỳnh và một thế giới cuộc sống vừa phong phú vừa riêng biệt Hai thế giới :

thế giới cái tôi và thế giới cuộc sống vừa tách biệt vừa đan xen hòa quyện là vẻ đẹp đầu tiên

tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt Xuân Quỳnh sáng tác khá liên tục từ tập thơ đầu tay "Chồi biếc" đến tập cuối cùng "Hoa cỏ may " Theo thời gian, ngòi bút chị già dặn hơn vì vậy thế giới hình tượng cũng biến chuyển và ngày càng tạo nên nét riêng, sự đa dạng và từng trãi hơn

Thế giới nghệ thuật ấy đi từ "chồi biếc" non tơ đến những "hoa cỏ may", đứng giữa đồng hoang vừa dữ dội vừa đơn sơ Tìm hiểu thế giới hình tượng này là một thách thức đối với người đọc thơ Xuân Quỳnh Thách thức không hẳn vì sự khó với tới hình tượng mà là vì nó đòi hỏi một sự đồng cảm, một sự trãi nghiệm sâu sắc Bởi vì bản thân thơ Xuân Quỳnh tuy chân thật dễ hiểu nhưng lại cực kỳ sâu sắc và rất "đời" Có một điều băn khoăn nữa khi đi về

thế giới hình tượng của thơ Xuân Quỳnh thì bắt đầu từ đâu? Ở đây, có thể xem tuổi thơ và quê hương trong thơ chị như là một sự khởi đầu từ nguồn cội Thật khó mà tránh khỏi những câu chuyện bất tận về đời thực của nhà thơ Nếu có sự sa đà nào đó là do lực bất tòng tâm

2.1.1 Thế giới tuổi thơ:

Chúng ta hãy mở cửa thế giới hình tượng thơ Xuân Quỳnh bằng câu ca dao quen thuộc :

Có cha có mẹ thì hơn

Không cha không mẹ như đờn đứt dây

Đàn dứt dây không thể trỗi lên những cung bậc thánh thót để hòa cùng bản nhạc cuộc đời nhiều màu sác Vì vậy còn lại là nỗi cô đơn lẻ loi giữa cuộc đời Đó là nhân vật đầu tiên

xuất hiện và gây nên nỗi ám ảnh không thôi về tuổi thơ trong thơ Xuân Quỳnh :

Tôi trở về tìm lại tuổi thơ Hoa sấu rụng bên chái nhà đã cũ

Những đêm vắng nghe tiếng gào của gió

Tiếng súng rền, tiếng mõ, tiếng người la

Tuổi thơ tôi trong vạt áo của bà Truyện cổ tích chẳng xua tan nỗi sợ

(Những năm tháng không yên) Đứa trẻ bộc lộ một nỗi phấp phỏng sợ hãi, có lẽ bắt đầu từ nỗi trăn trở đến sớm với một

tuổi thơ trơ trọi Đôi cánh chim non của trẻ thơ run rẫy trước bão giông mà gia đình không đủ

để chở che Đứa trẻ ấy như đã lớn hơn tuổi với những vất vả, lo toan và những vất vả lo toan

ấy đã trở thành nỗi ám ảnh không nguôi theo năm tháng:

Tôi không có một căn phòng Lang thang suốt những năm ròng tuổi thơ

(Thơ viết tặng anh)

Đó là tâm hồn mang nhiều nỗi mất mát, thua thiệt Điệu tâm hồn ấy gợi nhiều niềm trắc

ẩn về tuổi thơ Nó cho ta nghĩ rằng bất hạnh ấy là nỗi buồn thương của quê hương, của bờ

ruộng lũy tre, của những cuộc đời nghèo nhiều vất vả đắng cay Khi viết về tuổi thơ, trong hoài niệm, thơ Xuân Quỳnh là niềm vui, nỗi buồn bé nhỏ thầm lặng của một đứa bé mồ côi

Ở đấy có một niềm mơ ước tuổi thơ dễ thương, tội nghiệp :

Ôi cái quần chéo go Ống rộng dài quét đất Cái áo cánh chúc bâu

Đi qua nghe sột soạt

gà trưa) để lại nhiều cảm xúc Thơ Xuân Quỳnh là vậy, phảng phất cái hiu quạnh, côi cút khi

viết về thời thơ ấu của mình :

Con nhà nghèo chẳng có gì chơi Tôi và gái chỉ thẩn thơ gốc ổi Thương cây, chiều nào cũng tưới

Cứ mỗi lần hai gánh ống bơ

Bắt được chú gà sa nước gạo đêm qua

Cũng hì hục khiêng chôn bón gốc Cây còn nhỏ có đâu bóng mát

Mới ngang vai, cành chẽ chữ y dài

(Gốc cây ngày bé)

Bắt đầu những rung động của Xuân Quỳnh là quê hương, là những tâm tình tuổi ấu thơ

của chị Tuổi thơ mồ côi mẹ, sống xa cha Đứa con gái bộc lộ một tình cảm rất tha thiết với người cha, cho dù người ấy đã để đứa con ở lại quê nhà trên bước đường tha hương:

Ôi cái thành phố nắng Tình yêu tôi nhỏ nhoi

Ở đấy chỉ cha tôi

Hiểu tình yêu tôi lớn

(Gửi lại thành phố nắng) Đứa con ấy làm tôi chợt nhớ đến cha mình, cũng một người cha không giữ được cho con một nửa bầu trời còn lại sáng trong Người sống dằn vặt trong hạnh phúc chấp nối đầy đau buồn và cay đắng không có gì trọn vẹn Xuân Quỳnh đã thể hiện trong thơ chị tấm lòng đứa con thương cha như thương cuộc đời mất mát và đau buồn của chính mình Đứa con ấy cũng nói nói hộ cha mình nỗi đau và niềm thương cảm:

Cha ơi đây vần thơ Ngày xa cha con viết Như nỗi nhớ thương cha Nói bao giờ cho hết

Cha nghĩ gì - đứng lặng ? Sao cha lại đi kìa ? Ngoài trời mưa rét lắm ! Cha ơi cha đừng đi

(Gặp cha) Tôi vẫn cứ thấy thích một tiếng gà trưa, một ngọn rau dền, rau rệu, một gốc ổi, gốc na

Đó là thế giới tuổi thơ trong thơ Xuân Quỳnh Niềm vui nỗi buồn của mỗi đời người sau này bắt nguồn từ thế giới tuổi thơ kỳ diệu này Thật bất hạnh cho những em bé không hề biết đến những điều quê mùa, đơn sơ ấy của cuộc sống Rồi chúng lớn lên sè mang một tâm hồn méo mó biết chừng nào Đối với Xuân Quỳnh, nỗi ám ảnh về tuổi thơ luôn luôn đau đớn, luôn luôn lung linh và luôn luôn dề thương trong thơ chị Khi chị viết bài thơ sau nhất, tuổi thơ vẫn trở về:

Con đường gạch hoa, ao bèo hoa tím ngát

Những ô ăn quan que chuyền bài hát

Những mùa hè chân đất tóc râu ngô

(Thời gian trắng)

Những hình ảnh tuổi thơ này đã trở thành nét riêng trong thơ Xuân Quỳnh Cho dù sau này chị viết về tình yêu, về phố xá, về con thơ, về đạn lửa vẫn cứ thấy lấp lánh cái màu xanh non quê nhà của tuổi thơ :

Ăn rau rừng cá hộp Thường nhớ vị chua me Thương nhớ vị rau quê

Lá mùi thơm ngan ngát dưới chân đê Mùa tháng chạp rau cần xanh đáy ruộng

Bắp cải cuốn khi trời trở rét Rau cải vồng mỗi bận nồm sang

(Viết trên đường 20)

Những kỷ niệm tuổi thơ tái hiện trong thơ Xuân Quỳnh đã nói lên một điều rất thật về

tuổi thơ của chị Nó đã ẩn hiện trong suốt chiều dài thơ Xuân Quỳnh, đặc biệt là trong thơ chị

viết cho thiếu nhi

Không biết có phải tuổi thơ bất hạnh đã khiến Xuân Quỳnh nhìn thế giới trẻ con bằng

một cái nhìn mang nhiều cảm xúc riêng của chị Đối với Xuân Quỳnh, thế giới trẻ thơ thật đáng yêu Trong đó, Xuân Quỳnh không chỉ thể hiện được những nét ngây thơ mà cả nỗi

niềm tuổi thơ nữa Xuân Quỳnh đã xây dựng trong thơ chị thế giới ngây thơ bằng tình cảm trìu mến của người mẹ, tình cảm thân thiết của người bạn lại pha chút tình cảm xót xa của người từng trãi Chị có một cách suy nghĩ nhận xét rất tinh tế và thông minh về tâm hồn trẻ

nhỏ Hình tượng trẻ con đầu tiên mà thơ Xuân Quỳnh thường đề cập là đứa bé ngoan Trong thơ Xuân Quỳnh, trẻ con thì phải Ngoan và vì Ngoan nên rất dễ thương :

Mẹ bảo: Mí ngoan ghê Luôn che đầu mưa năng

(Mí ngoan hơn cái nấm) Thơ Xuân Quỳnh vì thế vừa trong trẻo tâm hồn con trẻ vừa là một cách chị gửi vào đấy

lời dạy dỗ thật giản dị, tự nhiên nhưng sẽ thấm sâu vì nó gần gũi và tác động vào tình cảm đứa bé:

"Cái ngoan đâu có mất Như bài hát Mí học

Cô dạy cô vẫn còn Như cái chữ bố xem

Chữ vẫn nguyên trong sách"

Bà thấy Mí thắc mắc

Bà cười bảo : "Mí à Cái ngoan mà đem cho Thì lại ngoan hơn nữa "

(Cái ngoan của Mí) Như thế những vần thơ của Xuân Quỳnh như là lời tâm tình cùng con về những bài học đầu đời Mặt khác, thơ Xuân Quỳnh còn khắc họa một hình tượng tuổi thơ nhìn cuộc sống

với những nỗi băn khoăn, thắc mắc đúng thật là của tuổi thơ ấy Trẻ con hay tò mò, muốn tìm

hiểu thế giới xung quanh với rất nhiều câu hỏi ngây ngô:

Không có chân có cánh

Mà lại gọi con sông Không có lá có cành Sao gọi là ngọn gió?

Cái quạt bé như thế Thì gió ở vào đâu?

Biển ngày đêm thét gào Sao lại không khản cổ ? (Vì sao?)

Tác giả đã đặt mình vào vị trí các em, nhìn đời bằng cái nhìn ngây thơ, ngây ngô của chúng cho nên đã đặt được những câu hỏi rất ngộ: "Cái quạt bé như thế - thì gió ở vào đâu?"

Ta thấy lấp ló sau những câu thơ cho các em là nụ cười hóm hỉnh tinh tế của Xuân Quỳnh Không những thế, Xuân Quỳnh còn khắc họa được nét sinh động ngộ nghĩnh của trẻ thơ trong sự khám phá thế giới ở những bước chân chập chững đầu tiên:

(Mùa đông nắng ở đâu)

Những lời nhận xét cùng với cảm xúc vừa thê hiện sự thông minh láu lỉnh của cậu bé

vừa bộc lộ tình cảm yêu mến gần gũi với mẹ rất cảm động Vì thế, bài thơ đem đến cho người đọc những trìu mến pha lẫn ngạc nhiên Những ý tưởng của thế giới tuổi thơ trong sáng đôi khi thật nghịch lý nhưng xuất phát từ trí tưởng tượng phong phú, nhiều sắc màu lấp lánh của

chúng Xuân Quỳnh không những tỏ ra am hiểu, miêu tả một cách nhẹ nhàng khách quan mà còn gởi gắm những lời dạy bảo ân cần về đạo đức và nhận thức thế giới, bồi dưỡng cho các

em tình yêu thương đối với các con vật, những cây cỏ hoa trái Từ đó chấp cánh cho trí tưởng tượng của các em bay cao, bay xa Không những các em mà cả người lớn cũng được ấm áp trong những tình cảm phong phú và chân thật: tình cảm gia đình, học trò và cô giáo, giữa tuổi thơ với cây cối hoa lá, với chú cún, chú mèo, bầy gà con, gà mẹ, chú ve, chú dế

A bàng tốt lắm Bàng che cho con Nhưng ai che bàng Cho bàng khỏi nắng ! (Cây bàng)

Những hình tượng loài vật cây cỏ ngộ nghĩnh dễ thương trong thơ về thiếu nhi của Xuân Quỳnh bao được cũng là chỗ bắt đầu để rồi tác giả sẽ hướng về thế giới con người :

Con vịt bé tí Không mẹ, nó không buồn

Mà mẹ mới ra đường

Vì sao con đã nhớ?

(Vì sao?) Chúng ta thấy Xuân Quỳnh trong khi hướng con trẻ trở về với người thì người đầu tiên

và xuyên suốt trong các bài thơ là người mẹ Và vì vậy, thơ Xuân Quỳnh có rất nhiều cảm xúc về tình mẹ con gieo vào lòng trẻ Những câu hỏi và trả lời xung quanh tình mẹ và tình yêu ấy sẽ lớn lên theo tuổi đời của bé Giải thích thế giới tự nhiên và rồi chuyển sang đời

sống xã hội đó như là một cách Xuân Quỳnh dẫn dắt trẻ thơ những bước đầu tiên vào đời :

Thương mẹ đạp vỏ trứng

Thế là gà sinh ra

Vì gà mẹ mong chờ Nên có gà con đó (Tại sao gà con sinh ra)

Những cách nói của trẻ con cứ thế bi bô trong thơ Xuân Quỳnh Bằng một tâm hồn tinh

tế, sự thông minh, trí tưởng tượng đa dạng, Xuân Quỳnh đã tạo nên những vần thơ làm trẻ con thích chí vì cái phát hiện được trong thơ:

Mí biết làm ra gió

Chỉ bằng một chiếc quạt con

Mí còn làm ra cả đêm

Chỉ cần nhắm hai con mắt

Thơ Xuân Quỳnh vì thế tràn ngập cái xanh non tươi tắn của cảm xúc trẻ thơ Cái tình

cảm con yêu mẹ được tác giả diễn đạt bằng những hình ảnh được sắp xếp theo một lôgíc ngược trong bài "Con yêu mẹ"

Con yêu mẹ bằng ông trời

Rộng lắm không bao giờ hết

Thế thì làm sao con biết

Trời ở những nơi đâu

Trời rất rộng lại rất cao

Mẹ mong bao giờ con tới ! Thoạt tiên, bài thơ giúp liên tưởng đến cách so sánh trong văn học xưa nay Người ta thường lấy những sự vật to lớn, hùng vĩ, bất tận để ví von với tình cảm tha thiết sâu nặng :

“Bao giờ sông cạn, đá mòn Thương nhau mây núi cũng trèo Đình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiêu…” Nghe thì thật hay, là quả thật, là không hợp với trẻ con Thế cho nên nét độc đáo của Xuân Quỳnh trong bài thơ này là dẫn dắt chúng ta vào thế giới trẻ thơ bằng con đường thu hẹp dần hình tượng so sánh trong thơ: "Con yêu mẹ bằng ông trời" thì sao mà lớn quá ! Rồi đến con yêu mẹ bằng Hà Nội Trong tâm trí trẻ thơ "Hà Nội vẫn còn rộng quá", chúng cũng chưa bao giờ đi hết Mà trẻ con thì thật cảm tính, chúng không bằng lòng với điều chúng có mà lại không ôm hết được vào lòng Bài thơ đi đến hình ảnh gần hơn, nhỏ hơn:

"Con yêu mẹ bằng trường học" À ! Trường học thì bé đi khắp và bé quen lắm ! Nhưng đối

với đứa bé mới chỉ đi học mẫu giáo thì mẹ lúc nào cũng không thể xa bé :

Nhưng tối con về nhà ngủ

Thế là con lại xa trường Còn mẹ ở lại một mình Thì mẹ nhớ con lắm đấy

Tính mẹ cứ là hay nhớ Lúc nào cũng muốn bên con Giá có cái gì gần hơn Con yêu mẹ bằng cái đó

Xuân Diệu từng nói: "Hãy để trẻ con nói cái ngon của kẹo" thật là chính xác Xuân

Quỳnh cũng đã để cho tuổi thơ nói lên suy nghĩ của mình khi chị để chúng tư duy theo kiểu

của chúng: cụ thể, cảm tính gần gũi, trong cách hình dung của bé:

À mẹ ơi có con dế Luôn trong bao diêm con đây

Mở ra là con thấy ngay Con yêu mẹ bằng con dế Không cần những cảm xúc vay mượn của người lớn, trẻ con vẫn thể hiện được tình cảm thân thiết của chúng đối với mẹ Hình tượng "con dế" đối với trẻ con hơn cả "ông trời", "Hà

Nội", "trường học" vì "con dế "luôn ở bên con, thật là tuyệt Những ý nghĩ đột ngột đổ của chú bé để lại một hình tượng thơ đẹp mãi (chắc là của chú bé con thì phải) nên dù đơn sơ nhưng những câu thơ ấy cứ thấm thía cái tình cảm mẹ con cũng giống như chú bé tuổi ngựa này:

Tuổi con là tuổi ngựa Nhưng mẹ ơi đừng buồn

Dẫu cách núi cách rừng

Dẫu cách sông cách bể Con tìm về với mẹ

Ngựa con vẫn nhớ đường

(Tuổi ngựa) Tuy tứ thơ đôi lúc dàn trãi vì yếu tố tự sự nhưng cái lôgíc ngược như trên mà Xuân

Quỳnh thường dùng để xây dựng những hình tượng trong câu chuyện của trẻ con vẫn hấp dẫn

và đậm đà Nói đến thơ thiếu nhi của Xuân Quỳnh thì chúng ta không thể không nhắc đến

một câu chuyện bằng thơ rất hay "Chuyện cổ tích về loài người":

Trời sinh ra trước nhất

Chỉ toàn là trẻ con

Ở đây, nhà thơ đã bỏ hết mọi lôgíc thông thường để dẫn dắt bài thơ đến một thế giới

cuộc sống thật là "trẻ con" với một cách giải thích thật là dễ hiểu : Bởi vì những nhu cầu của

trẻ con mà sinh ra mặt trời, dòng sông, màu sắc, cây cối, chim muông, nắng gió, biển cả, cánh

buồm, đường đi và đặc biệt là bố, mẹ, bà và thầy giáo Một thế giới thật sinh động như có

cả hương vị :

Mẹ về mang tiếng hát

Từ cái bống cái bang

Từ cái hoa rất thơm

Như vậy, thế giới thơ viết cho thiếu nhi của Xuân Quỳnh ngoài kỷ niệm về tuổi thơ,

những con cò, cái bống còn chan chứa tình cảm bé thơ ở đấy, người đọc cả trẻ con lẫn người

lớn đều có thể cam nhận được vẻ đẹp của cuộc sống tuổi thơ trong mối quan hệ với thế giới xung quanh Và Xuân Quỳnh đã thực sự hóa thân vào những hình tượng thơ để sống trọn vẹn

với thế giới ngây thơ ấy

2.1.2 Thế giới thiên nhiên:

Từ khám phá hình tượng thơ về tuổi nhỏ mang dáng vẻ lẻ loi mất mát gợi chúng ta nhớ đến một hình tượng thơ hay xuất hiện trong thơ Xuân Quỳnh đó là cỏ dại và hoa dại:

Cây hoa sim còn gợi màu thương nhớ Cây chuối rừng mát ruột kẻ đường xa

Dứa dại chỉ làm rướm máu, rách da

Của những ai vô ý đi qua

(Những cây dứa dại)

Giữa bao loài cây dễ thương khác thì loài dứa dại như là một sai lầm của sự sống Hay

là cỏ dại cũng vậy :

Trong cuộc đời bình yên tựa nghìn xưa

Gần gũi nhất vẫn là cây lúa Trưa nắng khát ước về vườn quả Lúc xa nhà nhớ một dáng mây

Một dòng sông, ngọn núi, rừng cây

Một làn khói, một mùi hương trong gió

Có mấy ai nhớ về ngọn cỏ

Mọc vô tình trên lối ta đi

Dẫu nhỏ nhoi không đáng nhớ làm chi Không nghĩ đến nhưng mà vẫn có

(Cỏ dại) Nhưng bao giờ cũng vậy, những thứ hoang dại ấy lại có một sức sống lạ lùng Mặc cho giông bão, lửa đạn, nó vẫn sống Xuân Quỳnh đã gây một ấn tượng về sự mạnh mẽ của loài cây dại mọc lên từ hoang tàn và đổ nát Đấy là những hình ảnh mà có lẽ tác giả gửi gắm nhiều cảm xúc:

"Cỏ dại quen nắng mưa Làm sao mà giết được

Tới mùa nước dâng

Cỏ thường ngập trước Sau ngày nước rút

Cỏ mọc đầu tiên"

(Cỏ dại) Đêm hôm qua ngoài trời bão tố Sóng chồm lên muốn dìm đảo xuồng lòng sâu Gió như điên đạp cây cối đổ nhào

Gió đập cành sim, xé tan tàu chuối

Chỉ còn nó - Những cây dứa dại

Thách thức gió gào sóng thét cuồng điên Che chở những ngôi nhà sau nó vẫn bình yên

(Những cây dứa dại)

Phải chăng Xuân Quỳnh muốn dùng hoa dại, cỏ dại để nói chính thân phận mình Qua hình tượng cỏ dại, hoa dại, người đọc thấy thấp thoáng cuộc đời nhiều thua thiệt, nhiều mất mát, nhiều lầm lẫn, lỡ làng của nhà thơ trong cuộc sống mưu cầu hạnh phúc Chúng ta cảm

nhận thấy một nỗi xót xa, tội nghiệp của Xuân Quỳnh, có lẽ với hoa dại, cỏ dại, Xuân Quỳnh

thấy được an ủi Tự ví mình như cỏ dại, tác giả còn chân thành thú nhận về nỗi đau đớn, hờn

tủi, oán trách về đời mình mà chưa thể vượt qua:

Khắp Hoàng Liên trên một ngàn thước núi Hoa nếp mỏng manh trước tầm gió thổi Hoa diếp vàng cô độc giữa thâm u

Và bên đường hoa nghệ dại ngẩn ngơ Hoa sim tím một nỗi buồn hoang dã

Anh đừng hỏi tên hoa làm chi nữa

Những hoa này chỉ hoa dại mà thôi ! Không phải hoa được ở cùng người Được chăm sóc trong mảnh vườn sạch cỏ

Những hoa này lại nở cho triền núi

Lại nở cho vẻ đẹp của rừng chung Nên ít ai để ý sắc từng bông

Chỉ thấy núi muôn màu rực rỡ Đôi khi giẫm lên hoa mà chẳng nhớ

Những hoa này chỉ hoa dại mà thôi

(Hoa dại núi Hoàng Liên)

Đó là sô phận mà mọi người vẫn thấy tiết lộ qua bàn tay chai sần từ thuở bé của Xuân

Quỳnh Thơ Xuân Quỳnh có một phần cuốn hút người đọc bởi niềm đau ẩn giấu đó qua hình tượng thơ Nhớ về những bài thơ của chị, người đọc sâu sắc sẽ thấy ám ảnh bởi ấn tượng về

những thứ cây cỏ dại mà sức sống mãnh liệt không thể để trôi vào quên lãng Đấy là một thứ hoa xương rồng nở giữa sa mạc nóng bỏng và gió cát Chính vẻ đẹp cứng cỏi, hoang dại chứa đựng vẻ mềm yếu bên trong ấy khiến người ta vừa cảm phục vừa yêu mến

Xuyên suốt thế giới thơ của Xuân Quỳnh còn hiển hiện hình tượng thiên nhiên mang

một màu sắc riêng độc đáo Từ trong truyền thống của văn chương, thì việc lấy thiên nhiên để

biểu lộ tâm trạng đã trở thành quen thuộc Chúng ta đọc Truyện Kiều đã từng cảm phục đại thi hào Nguyễn Du, với những vần thơ trĩu nặng tâm trạng Nhưng vẻ đẹp ấy còn mang nhiều tính ước lệ tượng trứng Đó là một vẻ đẹp khác, vẻ đẹp của tranh thủy mặc Còn thơ Xuân

Quỳnh đã đem đến cho chúng ta một thế giới thiên nhiên mang đậm cá tính, bộc lộ rõ cái nhìn sắc nét của tác giả về cuộc sống Xuân Quỳnh là một tâm hồn vừa táo bạo, mãnh liệt vừa

rất đồng nội, quê kiểng Nhưng ta vẫn nhận thấy vẻ đẹp truyền thống là nguồn cội, nền tảng trong tâm hồn chị Vì thế, trong thơ Xuân Quỳnh, thế giới thiên nhiên trở thành một hình tượng vừa gợi cảm vừa đa dạng Ở đó, đẹp hơn cả là cảnh vật của làng the lụa, chị đã gắn bó

từ thuở ấu thơ Trong thơ chị những hình ảnh thuộc về quê nhà gắn liền với hồi ức về thời thơ

ấu Nơi đó đối với chị, những thứ thật đơn sơ bình thường nhỏ nhoi cũng quá chan chứa niềm yêu thương trìu mến:

" Con cò bay lả bay la "

Bà ru cháu buổi trưa

Nhỏ dần trong tiếng võng Dòng sông trôi phẳng lặng

Ngọn gió thổi hiu hiu

Nắng xanh vườn chuối tiêu Thoảng mùi hương hoa lý

(Trưa hè) Đấy là những hương vị ngọt ngào mà chị đã chắt chiu trong cuộc sống nhiều mất mát đau buồn Thiếu thốn tình cảm, chị tìm đến thiên nhiên xung quanh ngôi nhà ngói cổ của bà -

một người bạn thân thiết, hiền lành, thủy chung Chị gởi vào chúng con cò, dòng sông, tiếng võng, vườn chuối, hương hoa lý những tâm sự của tâm hồn thầm lặng bé nhỏ

Trong muôn vàn tâm tư chị muốn gửi vào bờ sông, vườn tược là nỗi ám ảnh về một người mẹ đã xa chị từ khi còn trứng nước Thế cho nên khung cảnh làng quê vừa mang âm điệu yêu thương vừa phảng phất một nỗi buồn nhớ sâu thẳm:

Tháng xuân này mẹ có về không ? Con thắp nén hương thơm ngát

Bờ đê cỏ ướt

Lá tre xào xạc đường làng Sông Nhuệ đò ngang Hoa xoan tím ngõ Cánh cò trắng xóa Như lời ru của mẹ bay về

(Gửi mẹ) Khung cảnh cứ xáo xác một nỗi mong ngóng đợi chờ, vừa cô đơn, lẻ loi vừa u buồn kỳ

lạ Có lẽ ai đã từng ngồi bên mộ mẹ cạnh con đường thắp một nén hương, nhìn theo làn khói trông về một phương trời xa mới thấu hiểu hết những ẩn tình của Xuân Quỳnh gửi trong

những câu thơ ấy Cái màu tím của hoa xoan, màu trắng của cánh cò, tiếng xào xạc của lá tre ôi sao nghe mà tê tái Đó là tâm hồn của một Xuân Quỳnh đã sớm quá nhạy cảm và khát thèm Rồi sau này chị viết những bài thơ cho con trẻ lại thấp thoáng cái cánh cò, bờ sông,

ngọn cỏ, hoa xoan của năm xưa Phải chăng chị gửi vào thơ đầy ắp hình ảnh của quê xưa như

lời ru ấm nồng cho tuổi thơ, như một chút hoài niệm về thuở nhỏ Cho nên chú dế, que kem, con gà, truyện cổ tích cho tuổi thơ là một hình tượng thấm đẫm tấm lòng của Xuân Quỳnh,

một tấm lòng giàu yêu thương nhưng lại thiếu vắng tình thương, nên ôm ấp vào tay thế giới

cỏ cây mến yêu cho dù đó là một tình yêu câm nín không thốt nên lời Như vậy, Xuân Quỳnh

đã tìm thấy ở thiên nhiên một thế giới hòa hợp với tâm hồn mình để giải bày và gửi gắm Nhân vật trữ tình trong thơ chị luôn thao thức trước sự biến ảo của tình yêu và hạnh phúc Càng ngày nhân vật ấy càng nhận ra sự không bền vững của hạnh phúc Không biết chị trả lời

thế nào cho sự mong manh không bền vững ấy: lấy thiên nhiên để xoa dịu những háo hức của lòng mình hay tìm thấy sự thay đổi ấy bắt đầu từ thiên nhiên? Cho dù bằng chiều nào đi nữa

ta vẫn gặp trong thơ chị một thế giới thiên nhiên không ngừng chảy trôi :

Này anh em biết

Rồi sẽ có ngày Dưới hàng cây đầy

Ta không còn bước

Như người lính gác

Đã hết phiên mình Như lá vàng rụng Cho chồi thêm xanh

(Chồi biếc) Trong khi thể hiện cảm nhận về sự thay đổi của thiên nhiên như thế, thơ Xuân Quỳnh

vẫn thường tạo cho chúng một cảm giác về thời gian quá khứ Đấy là những cảnh vật trong

những ngày xưa đó, kể cả ngày xưa của người yêu : "Lòng những muốn trở thành ngọn cỏ - Bên lề đường ngày đó tiễn anh đi" Vì vậy, hình tượng thiên nhiên trở nên có chiều sâu một cách lạ lùng Nó đưa ta vào thế giới của bây giờ đến ngày ấy mang nhiều cảm xúc xao xuyến, bâng khuâng:

Có hay không thung lũng của ngày xưa Anh đã ở và em thường tới đó

Châu chấu xanh, chuồn chuồn kim thắm đỏ

Những ngã đường phơ phất gió heo may

Cả một vùng vương quốc tuổi thơ ngây Bao mơ ước mượt mà như lá cỏ

(Hoa cúc xanh) Khung cảnh nói thay lời một nhân vật trữ tình luôn trăn trở trước sự vận động không

ngừng của cuộc sống Khi đứng ở hiện tại mà thấy trước mắt cảnh trí của ngày xưa, của quá

khứ thì tâm hồn ấy thảng thốt biết chừng nào trước sự chia xa như là một tất yếu Thế cho nên nỗi day dứt về tình yêu và hạnh phúc giữa cuộc đời đầy biến động này càng nghiệt ngã hơn Trong sự tuần hoàn của thiên nhiên, các mùa xuất hiện trong thơ là một cách Xuân

Quỳnh thể hiện cảm xúc của mình đối với cuộc sống Thơ Xuân Quỳnh đẹp nhất là mùa thu:

Cuối trời mây trắng bay

Lá vàng thưa thớt quá

Phải chăng lá về rừng Mùa thu đi cùng lá Mùa thu ra biển cả

Theo dòng nước mênh mang

(Thơ tình cuối mùa thu)

Tiết thu là giao mùa giữa mùa hạ nóng bỏng và mùa đông băng giá Xuân Quỳnh đứng

ở khoảnh khắc dìu dịu của nắng, se se của gió heo may để trái tim ngân lên những nốt nhạc lòng vừa bâng khuâng tiếc nuối vừa ngây ngất mơ màng Mùa thu mang trong đáy sâu của nó mùa đông tàn phai, mùa hạ đã tắt, đấy chính là khởi nguyên của vẻ buồn êm đềm của sắc thu Mùa thu còn là khung cảnh để con người lắng nghe tiếng nói của lòng mình giữa bước chuyển động du dương, nên thơ của thiên nhiên Và cùng với mùa thu, thơ Xuân Quỳnh viết nhiều về hoa cúc Những hoa cúc chẳng những vàng rực mà còn xanh biếc thật kì lạ Trong

ca dao có mấy câu rất tuyệt:

Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tím

Em có chồng trả yếm lại anh Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc xanh

Yếm em em mặc, yếm gì anh anh đòi

Cái màu cúc xanh ấy giờ trở lại trong thơ Xuân Quỳnh lại thấy dâng lên một niềm cảm xúc thật khó tả Nó vừa là màu hoa của hoài niệm, của ước mơ vừa là màu hoa của những băn khoăn trăn trở :

Hoa cúc xanh, có hay là không có Trong đầm lầy tuổi nhỏ của anh xưa

Một dòng sông lặng chảy về xa Thung lũng vắng sương bay đầy cửa sổ

Hoa cúc xanh, có hay là không có

Một ngôi trường bé nhỏ của ngàn xa

Mơ ước của người hay mơ ước của hoa

Mà tươi mát mà dịu dàng đến thế

(Hoa cúc xanh) Nhiều lần ta bắt gặp cái màu hoa cúc với những sắc thái khác nhau trong thơ Xuân

Quỳnh Mỗi một màu hoa, một khung cảnh gợi một niềm mơ ước riêng Đó có thể là màu hoa trong bình, màu hoa rực nắng phương Nam hay màu hoa trong nỗi nhớ:

Gương mặt ấy lời yêu thuở ấy Màu hoa vàng vẫn cháy ở trong em

(Hoa cúc) Nhưng tại sao cái màu hoa ấy không mất đi khi Xuân Quỳnh hiểu rất rõ một ngày nào

đó sẽ không còn hiện diện nữa Ở điểm này, Xuân Quỳnh lại giống Tô Hiệu ngày trước vẫn

thấy : "Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông" hay Nguyễn Khuyến trầm ngâm nghĩ "mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái" Phải chăng Xuân Quỳnh muốn khẳng định vẻ đẹp đích thực

của cuộc sống mà chị khao khát sẽ được bền vững Có lúc điều ấy gợi cho chúng ta sự ngây thơ và ảo tưởng Nhưng ngẫm lại chúng ta hiểu rằng đó là sức mạnh tinh thần để tìm được sự thăng bằng trong cuộc sống quá nhiều bất thường, trắc trở Xuân Quỳnh vì vậy trong lúc nhận

ra những đổ vỡ của cuộc sống vẫn khao khát không nguôi và vẫn giữ trong tim ngọn lửa đam

mê không bao giờ tắt như là "không hề biết đến tàn phai"

Như vậy với hình tượng thiên nhiên, thơ Xuân Quỳnh đã thể hiện mội ý thức sâu sắc về

hạnh phúc hiện lại vù có thực Những gì đã có, những gì sẽ mất đi sẽ khiến chúng ta trân

trọng hơn cái chúng ta đang có:

Điều hôm nay ta nói ngày mai Người khác lại nói lời yêu thuở trước Đời sống chẳng vô cùng, em biết

Và câu thơ đâu còn mãi ngày sau Nhưng lúc này anh ở bên em

Niềm sung sướng trong ta là có thật Như chiếc áo trên tường, như trang sách Như chùm hoa mở cánh trước hiên nhà

(Nói cùng anh)

"Chiếc áo trên tường, trang sách, chùm hoa mở cánh trước hiên nhà" là hạnh phúc đơn

sơ vẫn biết nó ngắn ngủi, mong manh so với cuộc đời mênh mông vô tận nhưng đôi với mỗi con người đấy là niềm khao khát Bởi lẽ đối với người phụ nữ say đắm yếu đương thì không bao giờ mất đi, bởi lẽ nàng còn "biết yêu anh cả khi chết đi rồi"

Như một người nội trợ khéo tay, Xuân Quỳnh thêu vào những bài thơ của mình những khung cảnh thiên nhiên rất đẹp Sự xuất hiện của nó đã giúp biểu đạt được biết bao cảm xúc

và suy ngẫm trong thơ chị Nhìn ở chiều rộng thì sẽ là một bầu trời xanh, một đại dương đầy sóng, những cánh rừng, con đường, bãi cát, dòng sông Tất cả những khung tranh rộng lớn

ấy đã giúp diễn tả một khát vọng lớn lao, một tình yêu mãnh liệt, hay là cuộc đời mênh mông

vô tận, một khoảng cách xa ngái mà nhân vật trữ tình muôn hòa nhập vào đó:

Một trời xanh, một biển tận cùng xanh

Và gió thổi và mây bay về núi,

Lời thương nhớ ngàn lần em muôn nói Nhưng bây giờ chỉ có sóng và em

(Chỉ có sóng và em) Đấy là một trái tim trẻ trung hướng vào thế giới bên ngoài rộng lớn, đầy khao khát Chỉ

có sự rộng lớn của thiên nhiên mới thỏa những khát thèm của sự thôi thúc của tuổi trẻ và tình yêu con sóng "không hiểu nổi mình - sóng tìm ra tận bể" Đây là đặc điểm làm cho thơ Xuân

Quỳnh gần với Xuân Diệu Hai tâm hồn ấy gần nhau ở sư đam mê cuồng nhiệt, ở niềm thèm khát lớn lao đối với cuộc đời, với tình yêu Vì vậy thơ Xuân Quỳnh mạnh mẽ, táo bạo và phóng khoáng Nhưng rốt cuộc chị vẫn là người đàn bà với những điều bé nhỏ trong cuộc đời Cho nên chị ví mình là một loài cỏ dại, một bông hoa dại, tha thiết hơn là một bàn tay,

một trái tim mỏng manh yếu đuối Vì vậy, một cánh hoa nở (Hoa mẫu đơn xơ xác nở bên đồi), một quả sấu rụng (hoa sấu rụng bên chái nhà đã cũ), một ngọn rau (vị cúc tần thơm giữa vùng quê ) cho đến một nỗi băn khoăn sao mà nhỏ nhẹ đến thế :

Bao giờ cho nước cạn Bao giờ cây kinh giới ra hoa ? (Ngày mai trời còn mưa)

Tất cả bộc lộ một tâm hồn phụ nữ tỉ mỉ đáng yêu trong những nỗi niềm hết sức riêng tư,

thầm kín Đó là những hình ảnh ra đời trong cuộc sống hàng ngày đơn sơ, bé nhỏ nhưng sâu

sắc, tinh tế Đây là một trái tim quá nhạy cảm Nhạy cảm đến mức "thương màu cúc giữa mùa đông rạo rực" Đặc biệt, để bộc lộ tâm hồn dịu dàng đầy nữ tính ấy, thơ Xuân Quỳnh có nhiều hoa, nhiều rau Xuân Quỳnh không viết về hoa hồng, hoa huệ, hoa lan mà thường gửi lòng mình vào những loài hoa bình dị : hoa ngầu, hoa phượng, hoa sấu, hoa xoan, hoa dại Đi bên những loài hoa ấy là rau dền, rau rệu, gừng, cải Đó là cái tôi dân dã quê kiểng trong thơ Xuân Quỳnh

Bên cạnh đó, trong thơ Xuân Quỳnh cũng có những khung cảnh quen thuộc để lại nhiều

cảm xúc sâu sắc Đó là làng La sông Nhuệ, Hà Nội, về vùng dâu yêu thương trong lòng chị:

Lối dài ruộng mía heo may

Nhớ ai Cầu Giẽ, Thanh Oai

Vầng trăng năm đôi

Lều tranh còm cõi

Ngựa gầy lọc cọc xe đi

(Gửi người xa vùng dâu) Khung cảnh ấy hiện lên hình ảnh một đứa con yêu quê tha thiết, yêu vẻ đẹp, yêu luôn

cả những nhọc nhằn vất vả của mảnh đất quê hương Do đó, cảnh vật đơn sơ mà tình người sâu đậm Một làng quê cổ kính đẹp như tranh không bao giờ phai nhạt trong lòng đứa con đi

xa Chị cũng yêu Hà Nội nơi gắn bó khoảng đời còn lại của mình Hà Nội trong thơ Xuân

Quỳnh là Hồ Tây thơ mộng, là những ngã phố như thơ :

Tôi yêu những con đường Hà Nội

Cuối năm cây cơm nguội lá vàng

Những ngọn đèn thắp sáng lên hoàng hôn Mái phố cũ nhấp nhô trong khói nhạt Ngã năm rộng cỏ ven hồ xanh mướt Năm nay đào nở sớm, tháng giêng sang Tháng giêng bỡ ngỡ búp bàng non Nhiều trẻ con và nhiều chim sẻ

(Những con đường tháng giêng)

Hà Nội thân thuộc quá Hà Nội lẫn trong hồn phố vẻ cổ kính, uy nghiêm lại toát lên màu trẻ trung tươi mới, Hà Nội mùa đông, Hà Nội nồng hương hoa sữa Hà Nội đó còn cồn cào một nỗi nhớ vì nơi đó có anh - tình yêu của em Vì vậy, Hà Nội làm nổi bật một nỗi nhớ

của Xuân Quỳnh trong thơ Mỗi lúc đi xa Hà Nội là anh, là tình yêu ở lại Cho nên ra đi "em

có mang gì theo đâu", "Người ra đi đầu không ngoảnh lại - Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy" là

thế Ta nghe day dứt lời nhớ nhung của tác giả trong mùa đông xa Hà Nội:

Nghe rét đến nhớ về Hà Nội Mùa thay lá của những hàng cơm nguội Đường Nghi Tàm bát ngát gió Hồ Tây

Trời thủ đô đang đổi màu mây

Xuân Quỳnh đã thổi vào cảnh vật những tâm tình nồng đượm, những cảm xúc phong phú Nhờ vậy, thế giới thiên nhiên trở thành một hình tượng đậm đà, gợi cảm, giúp Xuân

Quỳnh bộc lộ những suy nghĩ, cảm xúc trữ tình vừa đằm thắm vừa dữ dội vừa đầy trắc ẩn của mình Không cảm được vẻ đẹp của những hình tượng thiên nhiên ấy, thật khó cảm thụ sâu

sắc những điều Xuân Quỳnh gửi gắm trong thơ

Trong thế giới hình tượng thơ của Xuân Quỳnh, cái tôi của chị luôn chiếm một vị trí đặc biệt Chị đã thể hiện đời sống tình cảm của con người bằng cách tự thể hiện mình Mỗi dòng thơ ta đều bắt gặp chị phơi bày tình cảm và suy nghĩ Xuân Quỳnh đã đem chính bản thân mình vào thơ như là một sự trãi nghiệm đầy đau đớn, một sự đánh đổi Cũng như cuộc đời, trong thơ, Xuân Quỳnh cũng sống hồn nhiên, sống hết mình Mỗi vui buồn trong cuộc

sống hay những tâm trạng của chính chị đều in đậm trong mỗi bài thơ Thi ca là sự tự thể hiện cao nhất của cái tôi trữ tình của nhà thơ Đối với Xuân Quỳnh, đặc điểm này rất nổi bật trong thơ chị Như vậy, nếu thơ Xuân Quỳnh là sự tự thể hiện thì tác giả bộc lộ chân thành tha thiết

và sâu sắc nhất là trong tình yêu Trong những bài thơ tình không thể chối cãi được, nó phải

là tâm trạng của tác giả trước tiên:

Dòng sông này, bãi cát, cánh đồng quen Hoa lau trắng suốt một thời quá khứ Tôi đã đi đến tận cùng xứ sở

Đến tận cùng đau đớn, đến tình yêu

(Thơ tình cho bạn trẻ)

Tâm trạng ấy đã được nhà thơ thể hiện qua những hình tượng thơ độc đáo, gợi cảm,

cuốn hút

2.2.1 Hình tượng sóng - biển:

Khi Xuân Quỳnh viết thơ về tình yêu để nói về mình và người yêu là chị gửi gắm vào

đó những ước mơ và khát vọng cho riêng mình Chính vì vậy ta có cảm giác Xuân Quỳnh đã tìm thấy một cuộc đời khác nữa của mình ở trong thơ Thơ trở thành nơi chấp cánh và giải thoát cho chị khỏi những bất lực trong cuộc đời Nhân vật trữ tình trong thơ tình Xuân Quỳnh thoạt đầu nàng như một con sóng thơ trong muôn trùng sóng bể là một thiếu nữ bắt đầu khám phá sự bí ẩn của cung bậc tình yêu Và Xuân Quỳnh đã tạo nên hình tượng tâm hồn người con gái đang yêu thật đẹp, thật lãng mạn, thật mãnh liệt nhờ vào tình yêu con sóng của đại dương bao la và huyền bí Con sóng mang ngay trong mình nó những đặc tính sóng đôi tương

phản, dự báo một tính cách thơ chói chang, đầy trở trăn thao thức của chính tác giả:

Dữ dội và dịu êm

ồn ào và lặng lẽ Sóng không hiểu nổi mình Sóng tìm ra tận bể

(Sóng) Hình tượng "sóng" xuất hiện trong bài thơ vừa là một hình ảnh so sánh vừa là một ẩn

dụ Khi là một so sánh, hình tượng "sóng" giúp ta cảm nhận được những rung cảm vô hình

của tình yêu trong tâm hồn người con gái đang yêu Tình yêu nàng như con sóng Sóng lúc

"dữ dội lúc "dịu êm" nhưng lúc nào "sóng"cũng dào dạt vỗ bờ Bằng hình ảnh cụ thể ấy, bài thơ khiến cho tình yêu trở nên có hình dáng cụ thể và thật dễ cảm nhận Khi là một ẩn dụ thì

"sóng" là hóa thân của người con gái đang yêu Một tình yêu vừa mãnh liệt cuồng nhiệt như sóng, vừa đằm thắm, sâu lắng, vừa cồn cào, da diết không thôi :

Ôi con sóng ngày xưa

Và ngày sau vẫn thế

Nỗi khát vọng tình yêu

Bồi hồi trong ngực trẻ

(Sóng) Hình tượng "sóng" ấy còn thể hiện một khát vọng tình yêu của người con gái khi yêu

Khi yêu nàng muốn đi đến tận cùng tình yêu, khao khát được yêu và hiến dâng trọn vẹn Tình yêu trở thành một thôi thúc không ngừng bên trong tâm hồn, nó chi phối tất cả suy nghĩ, hành động hay nói đúng hơn nó chiếm trọn tâm hồn và cuộc đời của nàng :

Con sóng dưới lòng sâu Con sóng trên mặt nước

Ôi con sóng nhớ bờ Ngày đêm không ngủ được Lòng em nhớ đến anh

Cả trong mơ còn thức

(Sóng)

Vì thế, người con gái khi yêu mượn hình tượng sóng để thể hiện niềm ao ước khôn cùng, ao ước về sự bất tử của tình yêu Nàng cảm nhận tình yêu một cách thiêng liêng và bất

diệt Tình yêu phong phú, bí ẩn nhưng tình yêu phải tồn tại mãi mãi như ngàn con sóng:

Làm sao được tan ra Thành trăm con sóng nhỏ

Giữa biển lớn tình yêu

Để ngàn năm còn vỗ

(Sóng) Hình tượng "sóng" trở thành một hình tượng nghệ thuật độc đáo của Xuân Quỳnh Chính hình tượng ấy đã làm nổi bật tâm hồn người con gái đang tràn ngập tình yêu, đang dậy lên những con sóng đam mê và cuồng nhiệt Nó như sóng biển và chỉ có sóng biển mới nói

hết được những dạt dào, những rung động và khao khát Xuân Quỳnh đã mượn sóng để nói

hộ ngọn lửa tình yêu đang bùng cháy trong trái tim trẻ trung đầy biến động và nhiều khát

vọng Nỗi khát vọng rạo rực trong tâm hồn Xuân Quỳnh cũng là khát vọng ngàn đời của chúng ta, đặc biệt là của tuổi trẻ Và nếu cảm nhận sâu sắc hơn, ta sẽ thấy nó cũng tồn tại mãi

với thời gian Tình yêu sẽ muôn đời bí ẩn và nhân loại lại đời đời cuống quít với tình yêu

Vậy tình yêu biết làm sao cho thỏa Khi người ta nhắm mắt, một trái tim ngừng đập, tình yêu

vẫn còn âm vang Nhưng Xuân Quỳnh mang một niềm tin cũng thật mãnh liệt :

Ở ngoài kia đại dương Trăm ngàn con sóng đó

Con nào chẳng tới bờ

Dù muôn vời cách trở

(Sóng) Nhân vật trữ tình ở đây thật hồn nhiên, trong sáng, phơi phới bốc men say tình yêu Tác

giả như muốn nói với chính mình, với người yêu, với cuộc đời về tình yêu tuổi trẻ nồng nhiệt,

gắn với khát vọng bền vững của hạnh phúc Quả thật, tình yêu bây giờ còn mới mẻ, hấp dẫn

"làm sao cắt nghĩa được tình yêu" (Xuân Diệu) nhưng cũng quá chân thành, thủy chung Do

đó, nổi bật trong hình tượng con "sóng" của tình yếu ấy vẫn mang nét gì đó của tâm hồn quê

kiểng truyền thống Ta vừa thấy cái dữ dội, mãnh liệt, táo bạo lại nghe cái giọng dịu dàng, thủ

thỉ thật đằm thắm của người con gái Việt Nam khi yêu Hình tượng người phụ nữ đứng trước

biển, đặt lòng mình trên những con sóng để khám phá tình yêu, để thấy chỉ có biển mới trang

trải hết lòng mình khi yêu thì thật là cuốn hút Sóng có thể là sóng biển, là sóng lòng, lại là sóng tình, là khát vọng trào dâng Xuân Quỳnh đã bộc lộ một ao ước về sự tuyệt đối, sự bất

diệt của tình yêu Chị đã tự ví nỗi khát khao của mình là "sóng" và còn là "thuyền - biển":

Những ngày không gặp nhau

Biển bạc đầu thương nhớ Lòng thuyền đau rạn vỡ

Những ngày không gặp nhau

Nếu lừ giã thuyền rồi

Quỳnh hồn nhiên và sâu sắc, mạnh dạn mà lại thiết tha chân thật Dù con sóng và biển cả đã mang trong nó dự cảm về những nỗi trăn trở, tương phản không yên nhưng niềm tin yêu vẫn cháy không nguôi Người từng trãi sẽ thấy niềm tin mà Xuân Quỳnh đặt vào tình yêu là quá

lớn, đầy ảo tưởng: