Ngoại giao kinh tế trong sáng kiến vành đai và con đường của trung quốc

làm rõ quá trình triển khai thực hiện chính sách ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến “Vành đai và con đường”, những điểm mới, điểm thay đổi đáng chú ý của ngoại giao kinh tế Trung Quốc tr

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

BÙI MẠNH HÙNG

NGOẠI GIAO KINH TẾ TRONG SÁNG KIẾN

“VÀNH ĐAI VÀ CON ĐƯỜNG” CỦA TRUNG QUỐC

LUẬN VĂN THẠC SĨ QUỐC TẾ HỌC

Hà Nội – 2019

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

BÙI MẠNH HÙNG

NGOẠI GIAO KINH TẾ TRONG SÁNG KIẾN

“VÀNH ĐAI VÀ CON ĐƯỜNG” CỦA TRUNG QUỐC

Chuyên ngành: QUAN HỆ QUỐC TẾ

Mã số: 60 31 02 06

LUẬN VĂN THẠC SỸ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN: GS.TS ĐỖ TIẾN SÂM

Hà Nội – 2019

Cuối cùng, tôi bày tỏ lòng biết ơn tới các thành viên trong gia đình, những người đã ủng hộ, giúp đỡ, cho tôi động lực để tôi hoàn thành bản luận văn này

Xin chân thành cảm ơn!

Bùi Mạnh Hùng

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU 1

1 Lý do chọn đề tài 1

2 Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2

3 Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2

4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 7

5 Phương pháp nghiên cứu 8

6 Đóng góp của luận văn 8

7 Cấu trúc của luận văn 9

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ NGOẠI GIAO KINH TẾ, SÁNG KIẾN “VÀNH ĐAI VÀ CON ĐƯỜNG” CỦA TRUNG QUỐC 10

1.1 Một số vấn đề lý luận về ngoại giao kinh tế 10

1.2 Quá trình thực hiện chính sách ngoại giao kinh tế của Trung Quốc 12

1.3 Bối cảnh, mục đích và quá trình triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường” của Trung Quốc 15

1.3.1 Bối cảnh, mục đích của Trung Quốc trong Sáng kiến 15

1.3.2 Quá trình triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường” 19

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 25

CHƯƠNG 2 SỰ THỰC THI CHÍNH SÁCH NGOẠI GIAO KINH TẾ CỦA TRUNG QUỐC TRONG SÁNG KIẾN “VÀNH ĐAI VÀ CON ĐƯỜNG” 26

2.1 Những thay đổi của ngoại giao kinh tế của Trung Quốc trong bối cảnh Sáng kiến “Vành đai và con đường” 26

2.1.1 Sự kết hợp chặt chẽ giữa hoạt động kinh tế và hoạt động ngoại giao trong Sáng kiến 26

2.1.2 Tăng cường cơ chế điều phối của trung ương, hiệp đồng trung ương – địa phương và sự phối hợp giữa các bộ ngành trong thực hiện chính sách ngoại giao kinh tế 31

2.1.3.Giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường trong thúc đẩy triển khai Sáng kiến 34

2.1.4 Sự vận dụng chính sách kinh tế một cách tổng hợp, chủ động, sáng tạo và được nâng cấp 38

2.2 Các hoạt động ngoại giao kinh tế nổi bật của Trung Quốc trong triển

khai Sáng kiến 40

2.2.1 Hoạt động thương mại 40

2.2.2 Hoạt động tài chính 41

2.2.3 Hoạt động đầu tư 43

2.2.4 Hoạt động viện trợ đối ngoại 44

2.3 Kết quả bước đầu và một số phản ứng của các nước đối với Sáng kiến 46 2.3.1 Một số kết quả bước đầu 46

2.3.2 Phản ứng của các nước 49

TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 56

CHƯƠNG 3 TRIỂN VỌNG NGOẠI GIAO KINH TẾ TRONG SÁNG KIẾN “VÀNH ĐAI VÀ CON ĐƯỜNG” CỦA TRUNG QUỐC, TÁC ĐỘNG ĐỐI VỚI VIỆT NAM VÀ KHUYẾN NGHỊ 57

3.1 Thuận lợi 57

3.1.1 Bối cảnh quốc tế 57

3.1.2 Bối cảnh trong nước Trung Quốc 58

3.2 Khó khăn và thách thức đối với ngoại giao kinh tế của Trung Quốc trong quá trình triển khai Sáng kiến 60

3.2.1 Khó khăn, thách thức từ bên trong 60

3.2.2 Khó khăn, thách thức từ bên ngoài 61

3.3 Các tác động đối với Việt Nam 68

3.3.1 Tác động tích cực 70

3.3.2 Tác động tiêu cực 73

3.4 Một số khuyến nghị đối với Việt Nam 75

TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 81

KẾT LUẬN 83

TÀI LIỆU THAM KHẢO 86

PHỤ LỤC

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Chữ viết

tắt

AIIB Asian Infrastructure Investment Bank Ngân hàng Đầu tư cơ sở hạ

tầng châu Á

ADB Asian Development Bank Ngân hàng Phát triển châu Á

APEC Asia – Pacific Economic Cooperation Diễn đàn hợp tác kinh tế châu

Á – Thái Bình Dương ASEAN Association of Southeast Asian

Nations

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á

GATT General Agreement on Tariffs and

Trade

Hiệp ước chung về thuế quan

và mậu dịch

IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ thế giới

MỞ ĐẦU

1 Lý do chọn đề tài

Sáng kiến “Vành đai và con đường” là tên gọi chung của hai sáng kiến

“Vành đai kinh tế con đường tơ lụa” và “Con đường tơ lụa trên biển Thế kỷ XXI” được Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đề xuất trong các chuyến thăm tới Kazakhstan vào tháng 9/2013 và Indonesia vào tháng 10/2013 Sáng kiến

“Vành đai và con đường” có các nội dung chính gồm: Thông chính sách, thông

cơ sở hạ tầng, thông thương, thông tiền tệ và thông lòng dân (5 thông) Trung Quốc coi đây là một sáng kiến hợp tác kinh tế lớn, xuyên khu vực, trong đó vừa

có mục tiêu ngoại giao, vừa có mục tiêu kinh tế Để triển khai Sáng kiến này, Trung Quốc đã vận dụng ngoại giao kinh tế như một cách thức, công cụ quan trọng để thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng các nước dọc tuyến đường, đồng thời thông qua Sáng kiến này đường lối ngoại giao kinh tế của Trung Quốc được hoàn thiện hơn một bước, tập trung được các nguồn lực cả trong nước và ngoài nước nhằm thực hiện các mục tiêu chiến lược quan trọng Quá trình triển khai và những kết quả bước đầu đã thu hút sự quan tâm ngày càng tăng lên của cộng đồng quốc tế đối với Sáng kiến, đặc biệt gần đây, tháng 4/2019, Trung Quốc đã

tổ chức Diễn đàn cấp cao hợp tác quốc tế “Vành đai và con đường” lần thứ 2 (lần thứ nhất tổ chức năm 2017) với sự tham dự của hơn 5000 đại biểu đến từ hơn 150 nước, hơn 90 tổ chức quốc tế Trong đó có gần 40 nguyên thủ và người đứng đầu chính phủ các nước, tổ chức quốc tế, đã cho thấy quy mô và tầm ảnh hưởng của Sáng kiến đối với thế giới và khu vực

Việt Nam có vị trí quan trọng trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc cũng như quá trình Trung Quốc vạch ra quy hoạch, kế hoạch triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường”, là cầu nối quan trọng để Trung Quốc hướng ra bên ngoài cả trên bộ và trên biển Do đó, xét cả về góc độ quan hệ chính trị, kinh

tế, thương mại, văn hóa, giao lưu nhân dân… cũng như xu thế hội nhập, toàn cầu hóa, việc Trung Quốc triển khai Sáng kiến này đều có những tác động trực tiếp tới Việt Nam, cần phải nghiên cứu, tìm ra đối sách phù hợp Với mục tiêu

làm rõ quá trình triển khai thực hiện chính sách ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến “Vành đai và con đường”, những điểm mới, điểm thay đổi đáng chú ý của ngoại giao kinh tế Trung Quốc trong bối cảnh Sáng kiến thời gian qua và triển vọng thời gian tới, đồng thời đánh giá về những tác động đối với Việt Nam, đề xuất một số kiến nghị trong quan hệ hợp tác với Trung Quốc, tôi lựa chọn đề tài

“Ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến “Vành đai và con đường” của Trung Quốc” làm luận văn thạc sỹ của mình

2 Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

- Mục đích nghiên cứu: Đề tài tập trung làm rõ chủ trương, chính sách và các biện pháp, hoạt động ngoại giao kinh tế mà Trung Quốc đang sử dụng để hoàn thành những mục tiêu đề ra trong Sáng kiến Bên cạnh đó chỉ ra được những thuận lợi, cũng như khó khăn và thách thức đối với ngoại giao kinh tế của Trung Quốc trong quá trình triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường”, đồng thời phân tích về một số tác động đối với Việt Nam và đề xuất khuyến nghị nhằm tận dụng tốt cơ hội, hạn chế những tác động tiêu cực khi Việt Nam ủng

hộ, tham gia hợp tác với Trung Quốc trong khuôn khổ Sáng kiến

- Nhiệm vụ nghiên cứu: (1) Nghiên cứu cơ sở, quá trình Trung Quốc triển khai thực hiện chính sách ngoại giao kinh tế; (2) Khái quát quát về bối cảnh, mục đích, quá trình triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường” của Trung Quốc; (3) Những thay đổi và các hoạt động ngoại giao kinh tế nổi bật của Trung Quốc được vận dụng trong Sáng kiến, kết quả bước đầu và một số phản ứng của các nước đối với Sáng kiến; (4) Đánh giá về triển vọng ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến “Vành đai và con đường” của Trung Quốc, tác động đối với Việt Nam

và khuyến nghị

3 Lịch sử nghiên cứu vấn đề

3.1 Tình hình nghiên cứu trong nước

Những vấn đề xung quanh Sáng kiến “Vành đai và con đường” của Trung Quốc đã và đang được giới nghiên cứu trong và ngoài nước hết sức quan tâm Bởi vì, đây là một Sáng kiến lớn, tầm “đại chiến lược”, có liên quan đến nhiều

nước và sự thay đổi của trật tự thế giới hiện nay Bộ Ngoại giao, Bộ Công thương, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam và một số bộ ngành khác đã

tổ chức các cuộc hội thảo liên quan đến Sáng kiến

Ngay từ khi Sáng kiến mới ra đời (2013), cùng với hoạt động tuyên truyền mạnh mẽ về ngoại giao, truyền thông của Trung Quốc, sự quan tâm của giới nghiên cứu trong nước và quốc tế đối với Sáng kiến này ngày càng nhiều lên Trung Quốc từng bước văn bản hóa và pháp quy hóa các ý tưởng ban đầu của Tập Cận Bình, nội dung và cách thức tuyên truyền về Sáng kiến cũng dần được

điều chỉnh Với cùng tên gọi nguyên nghĩa tiếng Hán “Nhất đới, nhất lộ”

Trung Quốc đều dịch là “One belt, one road”, viết tắt OBOR Tuy nhiên, sau đó, với dấu mốc là tại Diễn đàn cấp cao hợp tác quốc tế “Vành đai và con đường” được Trung Quốc tổ chức năm 2017, Sáng kiến “Nhất đới, nhất lộ” được phía Trung Quốc dịch ra tiếng Anh là “Belt and road Initiative” - “Sáng kiến Vành đai và con đường”, viết tắt là BRI, với hàm ý, Sáng kiến là của chung cộng đồng quốc tế, không chỉ riêng phục vụ Trung Quốc Phạm vi, hướng quy hoạch của Sáng kiến cũng theo hướng mở, có thể chia ra nhiều đường, nhiều nhánh, tức là Trung Quốc mong muốn càng nhiều quốc gia, tổ chức quốc tế hưởng ứng, tham gia Sáng kiến càng tốt

Các nghiên cứu ở trong nước, có các cách tiếp cận về Sáng kiến theo các khía cạnh khác nhau, nhiều nghiên cứu đã trình bày, mô tả khái quát về Sáng kiến Các học giả Việt Nam cơ bản thống nhất ở việc nhìn nhận đây là “chiến lược” của Trung Quốc, “sáng kiến” chỉ là cái vỏ ngoài tuyên truyền, đưa ra các phân tích, đánh giá tác động của Sáng kiến “Vành đai và con đường” đối với Việt Nam Qua hoạt động trao đổi học thuật, tổ chức hội thảo quốc tế, các nghiên cứu cũng hướng đến phân tích thái độ, phản ứng của các nước trước chiến lược của Trung Quốc, nhìn nhận mức độ, vai trò của các nước khi tham gia “Vành đai và con đường” Bên cạnh đó, thái độ hoài nghi, cảnh giác trước ý

đồ của Trung Quốc hay coi “Vành đai và con đường” như một công cụ trong cạnh tranh chiến lược nước lớn cũng đã được nhìn nhận

Các nghiên cứu đáng chú ý về Sáng kiến “Vành đai và con đường” ở trong nước đã được in thành sách, công bố trên các tạp chí hay được trình bày tại các hội thảo, công trình khoa học chưa được công bố là: Cuốn sách ““Vành đai và con đường” – Chiến lược của Trung Quốc và hàm ý chính sách đối với Việt Nam” của tác giả Phạm Sỹ Thành Đây là nghiên cứu khá công phu, toàn diện về khía cạnh kinh tế của Sáng kiến; Cuốn sách “Con đường tơ lụa trên biển cho thế kỷ XXI của Trung Quốc và đối sách của Việt Nam” do PGS.TS Nguyễn

Vũ Tùng chủ biên, phân tích về quá trình, mức độ triển khai và những thách thức, phản ứng của các nước đối với sáng kiến “Con đường tơ lụa trên biển Thế

kỷ XXI”, một nhánh của “Vành đai và con đường”; Kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế về Sáng kiến Vành đai và con đường của Trung Quốc (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn phối hợp với Quỹ Konrad Adenauer Stiftung tổ chức vào các năm 2015, 2017), tập hợp nhiều bài viết về tác động của “Vành đai

và con đường” đến các nước; Báo cáo tổng hợp về ý tưởng xây dựng “Một vành đai, một con đường” của Trung Quốc và đối sách của Việt Nam (2015) do PGS.TS Phùng Thị Huệ làm chủ nhiệm… Bài viết “Một vành đai, một con đường – Nấc thang mới trong cạnh tranh chiến lược Trung – Mỹ” của tác giả Hoàng Huệ Anh được đăng trên tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc (số 3/2016)…

3.2 Tình hình nghiên cứu của thế giới

Ngày 28/3/2015, Bộ Ngoại giao, Bộ Thương mại và Ủy ban Phát triển Cải cách quốc gia Trung Quốc cùng công bố văn kiện: “Thúc đẩy cùng xây dựng Vành đai kinh tế con đường tơ lụa và Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI: Tầm nhìn và hành động” Đây là văn kiện chính thức, quan trọng, đề cập toàn diện về nội hàm của Sáng kiến “Vành đai và con đường”, nêu lên bối cảnh của việc hoạch định ra Sáng kiến, nguyên tắc xây dựng, khung tư duy, lĩnh vực hợp tác trọng điểm, cơ chế hợp tác, tình hình mở cửa của các địa phương của Trung

Quốc, Trung Quốc tích cực hành động để cùng các nước chung tay xây dựng một viễn cảnh tốt đẹp

Sau khi có văn kiện về “Tầm nhìn và hành động”, những nghiên cứu của Trung Quốc đã có sự tập trung, mang tính xây dựng, định hướng, gắn những kết quả thực tiễn vào các lĩnh vực hợp tác trọng điểm trong Sáng kiến (“5 thông”) nhằm làm phong phú thêm mặt lý luận của việc đề ra Sáng kiến Bên cạnh đó, những ý kiến chỉ đạo của Tập Cận Bình liên quan đến nội dung triển khai xây dựng Sáng kiến cũng đã được nghiên cứu, phân tích để làm rõ định hướng của Trung Quốc trong triển khai Sáng kiến

Các bài phát biểu của Tập Cận Bình tại Diễn đàn cấp cao hợp tác quốc tế

“Vành đai và con đường” cũng được tập hợp lại và in thành sách, xuất bản bằng tiếng Trung và tiếng Anh – “ XI JINPING, important Speeches at the belt and road forum for international cooperation” (in lần đầu 2017, tái bản 2018) Nhiều công trình nghiên cứu tập trung phân tích những nhân tố tác động, cơ hội và thách thức đặt ra đối với Sáng kiến, đối với Trung Quốc và các nước dọc theo tuyến “Vành đai và con đường”

Một số nghiên cứu đáng chú ý của phía Trung Quốc như: “Con đường phát triển của Sáng kiến Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21”, tác giả Trương Thi Vũ và Trương Dũng, NXB Phát triển Trung Quốc (2014); “Cơ hội và thách thức trong “Một vành đai, một con đường””, tác giả Vương Nghị Chấn, NXB Nhân dân/Trung Quốc (2015); “Mục đích ý tưởng Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21, cơ sở hiện thực và nghiên cứu đối sách”, tác giả Triệu Giang Lâm, NXB Khoa học xã hội/Trung Quốc (2015); “Sáng kiến “Vành đai và con đường”: Sự trỗi dậy của Trung Quốc sẽ mang đến cho thế giới điều gì”, tác giả Vương Nghĩa Ngụy, Nxb Thế giới mới; các nghiên cứu được công bố trên tạp chí Quan hệ Quốc tế hiện đại (Viện Nghiên cứu Quan hệ Quốc tế hiện đại Trung Quốc) trong các năm 2015, 2016 tiêu biểu như: “Động lực hợp tác Trung Quốc

và châu Âu trong “Vành đai và con đường”: Hiện trạng và viễn cảnh” của các tác giả Phùng Trọng Bình và Hoàng Tĩnh; “Những nghi ngờ chiến lược của Ấn

Độ đối với sáng kiến “Con đường tơ lụa trên biển Thế kỷ XXI”” của tác giả Hàn Siêu Dĩnh và Điền Quang Cường; “Điểm tựa Balkan trong mạng lưới lưu thông hàng hóa nhanh chóng đường biển và đường bộ giữa Trung Quốc và châu Âu”, tác giả Tiêu Dương; “Nhận thức và ứng phó của Nhật Bản đối với “Vành đai và con đường””, tác giả Hoàng Phụng Chí, Lưu Thụy… đã phân tích về thái độ phản ứng của các nước đối với Sáng kiến của Trung Quốc, đồng thời đề ra các giải pháp đối với Trung Quốc để hóa giải những nghi ngờ, vạch ra các phương

án thực hiện, tạo ra những mô hình hợp tác tốt làm hình mẫu để thúc đẩy các nước tham gia ngày càng nhiều hơn và tích cực hơn vào Sáng kiến

Một số nghiên cứu của phương Tây đáng chú ý như: “Rethinking the silk road – China’s Belt and Road Initiative and Emerging Eurasia Relations” tập hợp nhiều bài viết của các tác giả do Maximilian Mayer (Đức) biên tập, xuất bản năm 2018, đưa ra vấn đề Lục địa Á Âu thiên về quan điểm của Mackinder, cho rằng Sáng kiến “Vành đai và con đường” đã đi đúng hướng của Đặng Tiểu Bình Ngoài ra, một số tác giả đã đề cập tới các yếu tố thách thức khi Sáng kiến “Vành đai và con đường” được triển khai ở các nước và khu vực; “Securing the Belt and Road Initiative” do Alessandro Arduino và Xue Gong biên tập, xuất bản tại Singapore năm 2018 Tác giả đề cập mối quan ngại chung đối với Sáng kiến của Trung Quốc là vấn đề trách nhiệm xã hội của các công ty Trung Quốc, hình thức

“thực dân mới”, không tuân thủ luật lao động của nước chủ nhà; “China’s Belt and Road Initiative: Five Years Later”, báo cáo của Jonathan E Hillman, Trưởng ban Nghiên cứu kinh tế chính trị thuộc dự án Tái kết nối châu Á (2018) đưa ra đánh giá, Sáng kiến “Vành đai và con đường” đã được Trung Quốc làm nhiều cách để đánh bóng tên tuổi và để Sáng kiến vươn ra xa Trung Quốc đã tiêu nhiều tiền cho Sáng kiến nhưng ảnh hưởng chưa được nhiều

Đối với lĩnh vực ngoại giao kinh tế, hiện nay ở Việt Nam chưa có nhiều nghiên cứu có hệ thống và toàn diện, còn có những cách lý giải khác nhau về khái niệm, nội hàm của thuật ngữ “ngoại giao kinh tế” Tuy nhiên, lĩnh vực và hoạt động ngoại giao kinh tế của nước ta đã được đưa vào triển khai từ lâu với

nội dung chủ yếu được đề cập đến là hướng tới thúc đẩy thương mại, hợp tác đầu tư, hợp tác khoa học công nghệ, du lịch, lao động, dịch vụ, thu ngoại tệ, bảo

vệ lợi ích của nhà nước, quyền lợi hợp pháp của các tổ chức, cá nhân Việt Nam trong hoạt động kinh tế đối ngoại Ngoại giao kinh tế được coi là biện pháp đối ngoại quan trọng để Việt Nam tăng cường hội nhập quốc tế, thúc đẩy đổi mới trong nước

Đề tài nghiên cứu đáng chú ý trong lĩnh vực ngoại giao kinh tế ở Việt Nam là luận văn thạc sỹ chuyên ngành Quan hệ quốc tế “Ngoại giao kinh tế trong thực tiễn quan hệ quốc tế và Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Huyền Trang (2011) và một số luận văn cao học khác như “Ngoại giao kinh tế: lý luận

và thực tiễn” của Đoàn Thu Ngân, “Ngoại giao phục vụ phát triển kinh tế những năm đầu thế kỷ XX ở Việt Nam” của Lê Minh Tuấn, “Vai trò của ngoại giao đối với sự phát triển kinh tế của Việt Nam trong quá trình hội nhập”, đã từng bước làm rõ nội hàm, nội dung khái niệm ngoại giao kinh tế cũng như những hoạt động triển khai thực tiễn”…

Một số công trình nghiên cứu về lĩnh vực ngoại giao kinh tế ở nước ngoài đáng chú ý là “Economic Diplomacy and the Origins of the Second World War, Princeton Uiversity Press (1980)/Anh, hay các nghiên cứu tiêu biểu của tác giả Trung Quốc: “Ngoại giao kinh tế”, Nxb Thanh Niên Trung Quốc (2004) (周永生,《经济外交》，中国青年出版社2004年版); “Sáng kiến “Vành đai và con đường”: Chiến lược ngoại giao kinh tế Trung Quốc”, 2016, tác giả Triệu Chấn, Hoàng Minh Minh (赵晨黄萌萌 (中国社会科学院欧洲研究所,2016), 一带一路”倡议：中国经济外交新战略); Ngoại giao kinh tế của Trung Quốc bước vào thời đại mới, tác giả Trương Quân (2017)… Những nghiên cứu về lĩnh vực ngoại giao kinh tế đóng vai trò nền tảng để tiếp cận nghiên cứu về hoạt động, chính sách, biện pháp ngoại giao kinh tế được Trung Quốc vận dụng trong Sáng kiến “Vành đai và con đường” Bên cạnh khái niệm “ngoại giao kinh tế”, các nghiên cứu còn đề cập đến các khái niệm như “ngoại giao thương mại”,

“ngoại giao tài chính”, “ngoại giao đầu tư” là những bộ phận cấu thành “ngoại giao kinh tế”

4 Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động ngoại giao kinh tế của Trung Quốc trong Sáng kiến “Vành đai và con đường”

- Phạm vi nghiên cứu của luận văn

+ Về nội dung: Ngoại giao kinh tế của Trung Quốc trong Sáng kiến

“Vành đai và con đường”

+ Về không gian: Theo phương án phía Trung Quốc đưa ra “Vành đai và con đường” xuyên suốt các châu lục Á-Âu-Phi Trọng điểm của “Vành đai kinh

tế Con đường tơ lụa” là Trung Quốc qua Trung Á, Nga tới châu Âu (biển Baltic); Trung Quốc qua Trung Á, Tây Á đến Vịnh Ba Tư, Địa Trung Hải; Trung Quốc đến Đông Nam Á, Nam Á, Ấn Độ Dương Hướng đi trọng điểm trong “Con đường tơ lụa trên biển thế kỉ 2” là từ các cảng ven biển của Trung Quốc thông qua Biển Đông đến Ấn Độ Dương, mở rộng sang châu Âu; từ các cảng ven biển Trung Quốc thông qua Biển Đông tới phía Nam Thái Bình Dương

+ Về thời gian: Luận văn nghiên cứu ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến

“Vành đai và con đường” của Trung Quốc trong giai đoạn 2013 – 2018, tức là từ khi Trung Quốc đề ra Sáng kiến cho đến thời điểm tổng kết 5 năm triển khai Sáng kiến Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, học viên mở rộng phạm vi thời gian đối với một số vấn đề nhằm làm nền tảng cho nội dung quan trọng, thể hiện được tính liên kết, kế thừa trong chính sách ngoại giao kinh tế của Trung Quốc

5 Phương pháp nghiên cứu

Luận văn chủ yếu sử dụng các phương pháp nghiên cứu quan hệ quốc tế Bên cạnh đó còn sử dụng các phương pháp tổng hợp, phương pháp phỏng vấn chuyên gia, phương pháp so sánh, phương pháp phân tích, phương pháp lịch sử

6 Đóng góp của luận văn

Nghiên cứu đóng góp cơ sở lí luận và thực tiễn trong việc nhận diện các chủ trương, chính sách đối ngoại lớn Trung Quốc đang tiến hành hiện nay, trong

đó có biện pháp ngoại giao kinh tế, được thực hiện trong một sáng kiến cụ thể (cũng được coi là một chiến lược lớn)

Đặc biệt, đối với Sáng kiến “Vành đai và con đường” giữa Trung Quốc và Việt Nam đã đạt được những nhận thức chung quan trọng về việc thúc đẩy triển khai kết nối chiến lược giữa chiến lược “Hai hành lang, một vành đai” của Việt Nam với “Vành đai và con đường” Hai bên đang tiến tới việc quy hoạch và hiện

thực hóa các hạng mục hợp tác trong khuôn khổ Bản ghi nhớ về kết nối chiến lược giữa “Hai hành lang, một vành đai” và “Vành đai và con đường” Việc làm

rõ về chủ trương, biện pháp ngoại giao kinh tế của Trung Quốc trong Sáng kiến, đồng thời đánh giá đúng những tác động của Sáng kiến đối với Việt Nam, đưa ra một số kiến nghị chính sách có ý nghĩa quan trọng trong việc chủ động đề ra các biện pháp kết nối chiến lược có hiệu quả giữa Việt Nam và Trung Quốc

7 Cấu trúc của luận văn

Cấu trúc luận văn gồm: Mở đầu, 3 chương, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục

Chương 1: Tổng quan về ngoại giao kinh tế, Sáng kiến “Vành đai và con đường” của Trung Quốc

Chương 2: Sự thực thi chính sách ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến

“Vành đai và con đường” của Trung Quốc

Chương 3: Triển vọng ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến “Vành đai và con đường” của Trung Quốc, tác động đối với Việt Nam và kiến nghị

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ NGOẠI GIAO KINH TẾ, SÁNG KIẾN “VÀNH ĐAI VÀ

CON ĐƯỜNG” CỦA TRUNG QUỐC 1.1 Một số vấn đề lý luận về ngoại giao kinh tế

“Ngoại giao kinh tế” lần đầu tiên xuất hiện như một thuật ngữ chuyên ngành trong “Sách Xanh ngoại giao” của Chính phủ Nhật Bản được công bố năm 1957 Là nước thua trận trong Thế chiến thứ 2, Nhật Bản coi hoạt động kinh tế, đặc biệt là viện trợ đối ngoại là biện pháp quan trọng và chủ yếu để thực hiện đường lối ngoại giao hậu chiến và mục tiêu chiến lược của mình Chính vì

lẽ đó, những nghiên cứu về ngoại giao kinh tế xuất hiện đầu tiên ở Nhật Bản Ngoại giao kinh tế được coi là hành vi đặc thù trong chính sách đối ngoại của nước này, ngoại giao kinh tế được nhìn nhận là hoạt động viện trợ đối ngoại

Các học giả phương Tây có nghiên cứu muộn hơn và đưa ra những phương diện khác nhau trong định nghĩa về ngoại giao kinh tế Học giả người Anh, G.R.Berridge trong tác phẩm “Thực tiễn và lý luận ngoại giao”, cho rằng, ngoại giao kinh tế bao gồm hai mặt Thứ nhất là, ngoại giao xử lý những vấn đề trong chính sách kinh tế, bao gồm hoạt động ngoại giao như cử phái đoàn đại diện tham dự hội nghị quốc tế Thứ hai là, dùng tài nguyên kinh tế để tiến hành các công tác ngoại giao, theo phương thức như viện trợ đối ngoại hoặc trừng phạt kinh tế, mục đích nhằm thực hiện một mục tiêu chính sách ngoại giao nào đó

Đối với Việt Nam, theo Nghị định 08/2003/NĐ-CP, ngày 10 tháng 02 năm 2003 quy định về Cơ quan của Việt Nam ở nước ngoài phục vụ nhiệm vụ phát triển kinh tế đã định nghĩa ngoại giao kinh tế là hoạt động nhằm “thúc đẩy thương mại, hợp tác đầu tư, hợp tác khoa học công nghệ, du lịch, lao động, dịch

vụ, thu ngoại tệ, bảo vệ lợi của nhà nước, quyền lợi hợp pháp của các tổ chức, cá nhân Việt Nam trong hoạt động kinh tế đối ngoại” Chủ thể chính trong hoạt động ngoại giao là các quốc gia và các chủ thể khác như các tổ chức kinh tế, tiền

tệ, tài chính quốc tế, các thực thể kinh tế (như Đài Loan), các công ty xuyên quốc gia, hay tập đoàn quốc tế

Đối với Trung Quốc, lĩnh vực ngoại giao kinh tế ngày càng được tập trung nghiên cứu và đề cập nhiều hơn, địa vị của ngoại giao kinh tế trong chiến lược đối ngoại của Trung Quốc ngày càng được nâng cao Học giả Chu Vinh Sinh đưa ra định nghĩa về ngoại giao kinh tế trong tác phầm “Ngoại giao kinh tế” xuất bản năm 2004, với hai điểm chính: Thứ nhất, ngoại giao kinh tế là hành vi đối ngoại của một quốc gia nhằm theo đuổi lợi ích kinh tế Thứ hai, ngoại giao kinh tế là hành vi đối ngoại của một quốc gia, thông qua biện pháp kinh tế để thực hiện và bảo vệ mục tiêu chiến lược của mình Từ định nghĩa này, rút ra hai đặc trưng mang tính quy định của ngoại giao kinh tế phân biệt với ngoại giao truyền thống và hoạt động kinh tế thông thường đó là: (1) So với ngoại giao truyền thống, ngoại giao kinh tế chủ yếu được triển khai xung quanh quan hệ kinh tế đối ngoại, phương thức thực hiện của nó là thúc đẩy hoặc ngăn cản quan

hệ kinh tế quốc tế; (2) So với hoạt động kinh tế thông thường, chủ thể thực hiện ngoại giao kinh tế là chính quyền trung ương của một quốc gia Điều này quyết định về bản chất ngoại giao kinh tế là một loại hoạt động chính trị Chính vì vậy,

nó thuộc phạm vi nghiên cứu của khoa học quan hệ quốc tế

Về nội dung của ngoại giao kinh tế, các học giả Trung Quốc chia ngoại giao kinh tế thành 3 loại là ngoại giao thương mại, ngoại giao tiền tệ và ngoại giao đầu tư:

Ngoại giao thương mại được coi là hình thức phổ biến nhất trong ngoại giao kinh tế, vì hình thức biểu hiện thường gặp nhất trong quan hệ kinh tế quốc

tế là thương mại Về mục đích, ngoại giao thương mại có thể thông qua các hiệp định thương mại tự do song phương và đa phương làm giảm các hàng rào và mở rộng hợp tác thương mại và cũng có thể thông qua biện pháp chế tài nhằm phục

vụ cho mục đích chính trị nào đó

Ngoại giao tiền tệ chủ yếu được triển khai xung quanh sự lưu động của vốn và tiền tệ Đối với sự lưu động về vốn, nó vừa có thể là hành vi vay vốn quốc tế, cũng có thể là hoạt động ngoại giao giữa một quốc gia và một cơ cấu tài chính quốc tế (như IMF) Đối với sự lưu động tiền tệ, bao hàm hai phương diện:

Đàm phán xuyên quốc gia về tỉ giá hối đoái và việc sử dụng tiền tệ quốc tế Ví

dụ, hiện nay giữa Mỹ và Trung Quốc có mâu thuẫn về tỉ giá hối đoái đồng Nhân dân tệ, đây là ví dụ điển hình của ngoại giao tiền tệ

Ngoại giao đầu tư, nội dung chủ yếu bao gồm đầu tư trực tiếp xuyên quốc gia và quốc tế hóa sản xuất Những năm gần đây, do những thay đổi của tình hình thế giới, cùng những nhân tố không xác định trong tiến trình toàn cầu hóa tăng cao, một số nước đã ký kết với nhau hiệp đình bảo hộ đầu tư song phương (BIT) Đây là một điển hình của ngoại giao đầu tư Ngoại giao đầu tư chủ yếu nhằm loại bỏ hàng rào đầu tư do nước đối tượng dựng nên, loại bỏ chủ nghĩa bảo hộ, đồng thời yêu cầu chính phủ đối phương bảo vệ sự an toàn đầu tư cho nước mình để qua đó đạt được lợi ích kinh tế Mặt khác, ngoại giao đầu tư cũng bao gồm cả sự giám sát hữu hiệu đối với hoạt động đầu tư từ bên ngoài để bảo

vệ sản xuất trong nước

1.2 Quá trình thực hiện chính sách ngoại giao kinh tế của Trung Quốc

Hoạt động ngoại giao kinh tế của Trung Quốc được coi là bắt đầu được triển khai từ cuối những năm 70 của thế kỷ 20 Trong một thời gian dài sau khi nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa được thành lập (1949), do những nguyên nhân về an ninh quốc gia, hình thái ý thức và chính sách kinh tế tự cung tự cấp trong nước, nên Trung Quốc không tham gia vào hệ thống kinh tế quốc tế do phương Tây chủ đạo Hoạt động ngoại giao kinh tế chủ yếu của Trung Quốc chỉ

là hành vi giúp đỡ lẫn nhau về kinh tế giữa các quốc gia trong hệ thống xã hội chủ nghĩa, không phản ánh đầy đủ bản chất của ngoại giao kinh tế Từ sau khi tiến hành cải cách mở cửa, Trung Quốc xác lập chiến lược phát triển quốc gia

“lấy xây dựng kinh tế làm trung tâm”, tạo tiền đề “ngoại giao kinh tế nhằm phục

vụ xây dựng kinh tế trong nước” Sau 40 năm cải cách mở cửa, ngoại giao kinh

tế của Trung Quốc đã trải qua 3 giai đoạn phát triển là tiếp xúc và thăm dò, học tập và hội nhập, tham gia và quản trị Hiện nay, cùng với thế và lực của Trung Quốc ngày càng được nâng cao, ngoại giao kinh tế của Trung Quốc có thể coi là đang từng bước tiến vào giai đoạn đề ra quy tắc và nghị trình kinh tế quốc tế

Thứ nhất, giai đoạn tiếp xúc và thăm dò của ngoại giao kinh tế Trung

Quốc những năm 80 của thế kỷ 20 Thời kỳ đầu cải cách mở cửa, mục tiêu hàng đầu của ngoại giao kinh tế Trung Quốc là phá vỡ trạng thái bị cô lập, hội nhập với thế giới, tạo ra môi trường ngoại giao tốt cho công cuộc hiện đại hóa Chính phủ Trung Quốc đã cử nhiều đoàn đại biểu chính thức tới các nước phương Tây

để tiến hành khảo sát, tìm hiểu tình hình kinh tế thế giới Ví dụ, từ tháng 5 đến tháng 9/1978, Phó Thủ tướng Trung Quốc Cốc Mục đã dẫn đầu đoàn đại biểu Chính phủ Trung Quốc thăm một số nước phát triển ở châu Âu như Pháp, Thụy

Sỹ, Đan Mạch, Đức, Bỉ với mục đích tham quan, học hỏi tình hình phát triển của các nước này, đồng thời tăng cường quan hệ giữa Trung Quốc và thế giới phương Tây Trong thời gian này, Trung Quốc bắt đầu tham gia vào các tổ chức kinh tế quốc tế chủ yếu Năm 1980, Trung Quốc khôi phục tư cách thành viên tại IMF và Ngân hàng Thế giới Từ năm 1981, Trung Quốc bắt đầu hợp tác với IMF trong các khoản vay, triển khai xây dựng cơ sở hạ tầng, bồi dưỡng nguồn nhân lực… Năm 1986, Trung Quốc trở thành thành viên của Ngân hàng Phát triển châu Á Tháng 7/1986, Trung Quốc chính thức đệ đơn xin gia nhập lại Hiệp định thuế quan GATT Có thể nói, những năm 80 của thế kỷ 20, ngoại giao kinh tế của Trung Quốc không quá sôi động, nhưng thông qua sự tiếp xúc với thế giới bên ngoài, tìm hiểu tình hình kinh tế, thương mại và sự phát triển của khoa học kỹ thuật thế giới đã đặt nền tảng để Trung Quốc triển khai ngoại giao kinh tế ở cấp độ cao hơn

Thứ hai, giai đoạn học tập và hội nhập của ngoại giao kinh tế Trung Quốc

những năm 90 của thế kỷ 20 Sau chiến tranh Lạnh, với sự kết thúc đối đầu hình thái ý thức và địa chính trị giữa các siêu cường, cùng với đó là quá trình toàn cầu hóa, Trung Quốc bắt đầu tích cực hơn trong hội nhập vào hệ thống kinh tế quốc tế, học tập các quy tắc và chế độ kinh tế quốc tế, đẩy nhanh bước phát triển

và hiện đại hóa Ở bình diện ngoại giao kinh tế khu vực, năm 1991, Trung Quốc gia nhập tổ chức Hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC) Năm

1993, tham dự hội nghị các nhà lãnh đạo lần thứ nhất của tổ chức này Trong

thời gian cuộc khủng hoảng tài chính châu Á năm 1997, cơ chế ASEAN và 3 nước Trung Quốc - Nhật - Hàn (10+3) được thành lập, được Trung Quốc hết sức coi trọng Trên bình diện ngoại giao kinh tế toàn cầu, ngoại giao kinh tế của Trung Quốc đã trải qua những đàm phán khó khăn, lâu dài, tới tháng 11/2001, Trung Quốc chính thức gia nhập WTO, trở thành một thành viên quan trọng không thể thiếu trong hệ thống kinh tế thế giới Trong suốt thập niên 90 của thế

kỷ 20, đặc điểm “học tập” của ngoại giao kinh tế Trung Quốc hết sức rõ ràng, từ quá trình học tập các quy tắc của kinh tế quốc tế để hội nhập vào hệ thống kinh

tế quốc tế và tựphát triển để trở thành một người tham gia quan trọng, làm nền tảng cho vị trí lãnh đạo

Thứ ba, giai đoạn tham gia và quản trị của ngoại giao kinh tế Trung Quốc

từ thế kỷ 21 Lấy mốc thời gian kể từ khi gia nhập WTO, Trung Quốc đã trở thành một người tham gia bình đẳng trong vũ đài ngoại giao kinh tế quốc tế và mong muốn đóng vai trò người kiến tạo quan trọng trong trật tự kinh tế quốc tế Trong bối cảnh đó, vị trí của ngoại giao kinh tế trong bố cục ngoại giao Trung Quốc đã được nâng lên Trung Quốc tích cực tìm cách tham gia vào hệ thống quản trị kinh tế quốc tế Trong đó, Trung Quốc đề cao việc kiên định thể chế thương mại đa phương, thúc đẩy cải cách hệ thống tài chính quốc tế, xây dựng

cơ chế quản trị kinh tế toàn cầu mới Trung Quốc tích cực thúc đẩy xây dựng khu vực thương mại tự do châu Á – Thái Bình Dương và hợp tác về tài chính Năm 2000, Thủ tướng Trung Quốc Chu Dung Cơ lần đầu tiên đề xuất ý tưởng

về khu vực thương mại tự do Trung Quốc– ASEAN Tới năm 2010, khu vực thương mại tự do này chính thức được thành lập Việc xây dựng các hiệp định thương mại tự do trở thành một bộ phận quan trọng cấu thành ngoại giao kinh tế của Trung Quốc, và là một biện pháp để Trung Quốc nâng cao mức độ mở cửa kinh tế, tham gia vào quá trình toàn cầu hóa kinh tế Từ sau khủng hoảng tài chính năm 2008, Trung Quốc từng bước đi vào thời kỳ chủ động dẫn dắt cải cách hệ thống quản trị kinh tế toàn cầu Theo nhận định của các học giả Trung Quốc, ngoại giao kinh tế của Trung Quốc đã từ chỗ phục vụ cho xây dựng kinh

tế trong nước hướng đến thúc đẩy sự phát triển chung và phục vụ đại cục chiến lược đối ngoại

1.3 Bối cảnh, mục đích và quá trình triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường” của Trung Quốc

1.3.1 Bối cảnh, mục đích của Trung Quốc trong Sáng kiến

Theo văn kiện “Tầm nhìn và Hành động thúc đẩy cùng xây dựng Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa và Con đường tơ lụa trên biển Thế kỉ XXI” được công

bố ngày 28 tháng 3 năm 2015 (xem phụ lục 1), Trung Quốc nhận định bối cảnh

thời đại của Sáng kiến là “thế giới hiện nay biến đổi phức tạp, kinh tế thế giới phục hồi chậm, ảnh hưởng sâu sắc từ cuộc khủng hoảng tài chính quốc tế chưa

có dấu hiệu dừng lại Tình hình đầu tư thương mại quốc tế cùng những quy định thương mại đầu tư đa phương có sự điều chỉnh Các nước vẫn gặp nhiều khó khăn trong phát triển” “Trung Quốc đề ra Sáng kiến xây dựng “Vành đai và con đường” nhằm ứng phó với các xu hướng thế giới đa cực, kinh tế toàn cầu hóa, văn hóa đa màu sắc trong một xã hội bùng nổ thông tin Trung Quốc kiên trì theo tinh thần hợp tác hội nhập với các khu vực, duy trì hệ thống thương mại tự

do toàn cầu và kinh tế thế giới theo hướng hội nhập Đối với Trung Quốc, “Vành đai và con đường” được xây dựng nhằm mục đích thúc đẩy các yếu tố kinh tế đi theo trật tự trong dòng chảy tự do, sắp xếp có hiệu quả nguồn tài nguyên cũng như điều chỉnh phù hợp với thị trường; tiến hành cân bằng chính sách kinh tế với các nước thuộc vành đai, mở rộng hợp tác khu vực về phạm vi, trình độ và mức độ, cùng nhau xây dựng mô hình hợp tác kinh tế mở cửa, bao dung, cân bằng, ưu đãi” [34]

Trung Quốc cho rằng, xây dựng “Vành đai và con đường” phù hợp với những lợi ích căn bản của cộng đồng quốc tế, thể hiện mong muốn tốt đẹp và

mơ ước chung của nhân loại, là sự đóng góp tích cực cho hợp tác quốc tế cũng như cơ cấu quản lí toàn cầu, tăng thêm nguồn lực mới cho hòa bình phát triển trên thế giới Xây dựng “Vành đai và con đường” sẽ tạo điều kiện kết nối giữa châu Á, châu Âu, châu Phi cũng như vùng biển lân cận, thiết lập và tăng cường

quan hệ đối tác, xây dựng mạng lưới liên lạc toàn diện, đa dạng, hoàn thành phát triển đa nguyên, tự chủ, cân bằng, bền vững Trong xây dựng “Vành đai và con đường” có sự trao đổi về chiến lược phát triển giữa các quốc gia, phát huy tiềm lực thị trường nội địa trong khu vực, tăng cường nguồn vốn đầu tư, đáp ứng nhu cầu và việc làm, tăng cường giao lưu văn hóa, con người giữa các nước trên tuyến đường, tạo cho người dân một cuộc sống đầy đủ, công bằng, tin cậy Trung Quốc thúc đẩy xây dựng “Vành đai và con đường” nhằm đáp ứng nhu cầu cho sự hội nhập sâu rộng của Trung Quốc

Tuy nhiên, theo quan sát, về bối cảnh của việc Tập Cận Bình đề ra Sáng kiến, kể từ khi lên nắm quyền lãnh đạo tại Đại hội 18 của ĐCS Trung Quốc, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã lựa chọn một tâm thế tự tin, tích cực hơn trong các hoạt động ngoại giao, Trung Quốc không còn “giấu mình chờ thời” mà lựa chọn phương thức phát triển mạnh mẽ, rộng mở hơn Việc xây dựng “Vành đai và con đường” trở thành công cụ quan trọng để Trung Quốc hoàn thành các mục tiêu chiến lược lớn Vì vậy, nhìn nhận từ chủ trương, đường lối, chính sách của ĐCS Trung Quốc và tầm nhìn, tham vọng của Tập Cận Bình, nổi lên một số đặc điểm về bối cảnh Trung Quốc đề ra Sáng kiến như sau:

Thứ nhất, lợi ích bên ngoài của Trung Quốc đang ngày càng được mở

rộng Cùng với sự gia tăng sức mạnh tổng hợp quốc gia, lợi ích bên ngoài của Trung Quốc ngày càng được mở rộng, bao gồm lợi ích kinh tế, chính trị, văn hóa, tài nguyên, an ninh… tạo thành một chỉnh thể có mối quan hệ tương hỗ, thúc đẩy lẫn nhau

Thứ hai, thách thức an ninh xung quanh mà Trung Quốc phải đối mặt

ngày càng nhiều Trung Quốc trỗi dậy, ảnh hưởng với trật tự thế giới được tăng cường, khiến cho cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn cũng không ngừng tăng lên Việc Mỹ có những điều chỉnh chiến lược trong thời gian qua là một trong những sức ép an ninh lớn nhất đối với Trung Quốc Kể từ năm 2009, khi

Mỹ khởi động chiến lược “tái cân bằng châu Á – Thái Bình Dương” đến nay,

Mỹ đã thắt chặt quan hệ đồng minh với Hàn Quốc, Nhật Bản, Phi-líp-pin, Thái

Lan, Úc; tăng cường hiện diện quân sự; truyền bá giá trị dân chủ kiểu Mỹ, khiến tình hình khu vực châu Á – Thái Bình Dương trở nên căng thẳng Bên cạnh đó,

sự bất ổn tại khu vực này liên tục phát sinh Nhiều điểm nóng, phức tạp nổi lên như vấn đề bán đảo Triều Tiên, Biển Đông, Biển Hoa Đông, vấn đề hạt nhân I-ran, Áp-ga-ní-xtan, Xy-ri… Ngoài ra, còn có các vấn đề an ninh phi truyền thống như: an ninh năng lượng, khủng bố, biến đổi khí hậu, tội phạm xuyên quốc gia… khiến sức ép an ninh đối với Trung Quốc từ xung quanh và các khu vực trên thế giới ngày càng tăng lên

Thứ ba, công cuộc cải cách mở cửa của Trung Quốc sau gần 40 năm đã

xuất hiện những hình thái mới Tính đến thời điểm Tập Cận Bình đề ra Sáng kiến, Trung Quốc đã trải qua một thời kì duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế trung bình hàng năm cao (khoảng 10%/năm) để vươn lên trở thành nền kinh tế có tổng lượng xếp thế hai thế giới sau Mỹ, nhưng Trung Quốc cũng phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức từ bên trong và bên ngoài Việc duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế cao không còn là ưu tiên hàng đầu của Trung Quốc, mà quan trọng hơn là phải giữ được sự ổn định, bền vững Trung Quốc lo ngại và thế giới cũng có nhiều dự báo về khả năng nền kinh tế Trung Quốc “hạ cánh cứng” Điều này đặt ra yêu cầu phải điều chỉnh phương thức phát triển cho phù hợp Tập Cận Bình và ban lãnh đạo mới của Trung Quốc đã nhấn mạnh vào việc đi sâu cải cách toàn diện với nhận định công cuộc cải cách toàn diện, đi vào chiều sâu, đạt được nhiều thành tựu, lợi ích của cải cách vẫn tiếp tục được duy trì, nhưng như lời Chủ tịch Tập Cận Bình nói: “Cải cách của Trung Quốc đã trải qua hơn 30 năm, phần thịt ngon đã hết, còn lại là phần xương xẩu khó gặm” Giáo sư Vu Quân, Trung tâm Nghiên cứu ngoại giao và sự kiện quốc tế thuộc Học viện Hành chính quốc gia Trung Quốc đưa ra nhận định, “Cải cách đã đi vào vùng nước sâu, Trung Quốc cần tìm kiếm và tạo ra cơ hội mới”, đó là: (i) Kiên trì chiến lược cùng thắng, tạo ra môi trường tốt đẹp bên ngoài (ii) Nâng cao địa vị của Trung Quốc trong phân công quốc tế (iii) Tận dụng tài nguyên toàn cầu để

thúc đẩy tự chủ sáng tạo (iv) Làm tốt hơn nữa việc mở cửa (v) Tăng cường bảo đảm nguồn cung năng lượng và tài nguyên bên ngoài

Thứ tư, thế hệ lãnh đạo mới của Trung Quốc với Tập Cận Bình là hạt

nhân thực hiện sự điều chỉnh lớn trong chiến lược ngoại giao Kể từ khi lên nắm quyền (năm 2012), trước bối cảnh hiệu quả biện pháp ngoại giao kinh tế mà Trung Quốc thường sử dụng bị giảm xuống cả ở cấp độ song phương và đa phương, Tập Cận Bình đã thực hiện những điều chỉnh về chiến lược ngoại giao, thể hiện một Trung Quốc không còn duy trì trạng thái “giấu mình chờ thời” nữa

mà “trỗi dậy mạnh mẽ” Sáng kiến “Vành đai và con đường” được đề ra nhằm giúp Trung Quốc thoát khỏi những thách thức và khó khăn đến từ môi trường ngoại giao xung quanh Đại hội 18 của ĐCS Trung Quốc đã đề ra ý tưởng xây dựng “cộng đồng chung vận mệnh” và quan điểm ngoại giao “thân, thành, huệ, dung” Đây được coi là nền tảng, chủ trương về ngoại giao để Sáng kiến “Vành đai và con đường” vươn xa và mở rộng diện bao phủ

Trên cơ sở này, “Vành đai và con đường” đã thể hiện sự điều chỉnh về chiến lược ngoại giao của Trung Quốc từ việc tập trung vào phát triển bên trong hướng tới quan tâm tới vận mệnh toàn cầu; từ nguyên tắc không can thiệp chuyển sang tiếp cận sáng tạo; từ “cho nhiều hơn nhận” (theo cách nói của học giả Trung Quốc đối với chính sách ngoại giao kinh tế của Trung Quốc) sang cùng thắng, cùng có lợi “Vành đai và con đường” đã mang đến đặc điểm mới cho chiến lược ngoại giao của Trung Quốc, phục vụ ý đồ của Trung Quốc trong tham gia sâu vào vấn đề quản trị toàn cầu và dẫn dắt quá trình toàn cầu hóa hiện nay

Mục đích của Trung Quốc khi triển khai Sáng kiến:

Thứ nhất, giải quyết tình trạng phát triển mất cân bằng về vùng miền của

Trung Quốc Khu vực duyên hải miền Đông của Trung Quốc phát triển, giữ vai trò dẫn dắt trong mở cửa đối với bên ngoài, hội nhập sâu vào hệ thống chuỗi giá trị và phân công lao động toàn cầu, trong khi khu vực Trung, Tây thụt lùi về khoảng cách mở cửa kinh tế Sáng kiến “Vành đai và con đường” sẽ giúp Trung

Quốc định hình phát triển cả bên trong và bên ngoài, khiến cho khu vực Trung, Tây của Trung Quốc phát huy tiềm lực bên trong và ưu thế địa lý bên ngoài với các đối tác thương mại ASEAN, Trung Á, Nam Á, Trung Đông

Thứ hai, tìm lối thoát cho vấn đề dư thừa năng lực sản xuất Trải qua

quãng thời gian tăng trưởng cao liên tục, kinh tế Trung Quốc xuất hiện tình trạng mất cân bằng nghiêm trọng về cung cầu Cùng với những biện pháp điều chỉnh kết cấu cung cầu trong nước, Trung Quốc tìm cách xuất khẩu lượng lớn sản phẩm sản xuất trong nước dư thừa ra bên ngoài Sáng kiến “Vành đai và con đường” sẽ mở ra cánh cửa thị trường ở các nước cho thương mại hàng hóa, dịch

vụ của Trung Quốc thâm nhập

Thứ ba, tạo ra bố cục đối ngoại mở cửa toàn diện Cùng với xu thế toàn

cầu hóa, hội nhập hóa, nhất thể hóa, tính chất cạnh tranh ngày càng quyết liệt trên thế giới và tình trạng dư thừa về năng lực sản xuất, điều chỉnh phương thức phát triển kinh tế trong nước Do đó, Trung Quốc cần phải thúc đẩy trình độ mở cửa cao hơn nữa, đẩy nhanh chiến lược khu vực tự do hóa thương mại, tạo thể chế kinh tế mở cửa mới, giành thế chủ động trong phát triển kinh tế và cạnh tranh quốc tế Thông qua sáng kiến “Vành đai và con đường”, Trung Quốc sẽ có thể tăng cường giao lưu hợp tác, thực hiện kết nối toàn diện thị trường trong nước và nước ngoài

Thứ tư, củng cố chiến lược ngoại giao láng giềng của Trung Quốc Trung

Quốc luôn coi trọng và đặt chiến lược ngoại giao chu biên lên vị trí hàng đầu Việc thúc đẩy nâng cao vai trò của Trung Quốc trong hệ thống quản trị toàn cầu, xây dựng quan hệ quốc tế kiểu mới, xúc tiến ý tưởng xây dựng “cộng đồng chung vận mệnh” đều được khởi đầu từ các khu vực xung quanh Trung Quốc

1.3.2 Quá trình triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường”

Tính từ thời điểm sáng kiến “Vành đai kinh tế con đường tơ lụa” và “Con đường tơ lụa trên biển thế kỉ XXI”, được Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình lần lượt đưa ra trong chuyến thăm Kazakhstan (tháng 9/2013) và Indonesia (tháng10/2013), các ý tưởng này dần dần được hiện thực hóa, trở thành quyết

sách quốc gia của Trung Quốc tại Hội nghị Trung ương 3 khóa 18 của Đảng Cộng sản Trung Quốc Nghị quyết Hội nghị đề ra việc thúc đẩy xây dựng kết nối

cơ sở hạ tầng với các nước láng giềng của Trung Quốc, tạo thuận lợi cho xây dựng “Vành đai kinh tế con đường tơ lụa” và “Con đường tơ lụa trên biển thế kỉ 21” Tại Hội nghị Thường niên công tác kinh tế Trung ương Trung Quốc ngày 13/12/2013, Chủ tịch Tập Cận Bình nhấn mạnh việc xây dựng kế hoạch chiến lược cho sáng kiến “Vành đai và con đường” để thúc đẩy kết nối cơ sở hạ tầng

và xây dựng cộng đồng chung lợi ích

Các báo cáo công tác Chính phủ của Trung Quốc do Thủ tướng Lý Khắc Cường đọc tại kì họp Lưỡng Hội tháng 3/2014 và tháng 3/2015 đều nhấn mạnh việc đẩy nhanh tốc độ xây dựng “Vành đai và con đường”, thúc đẩy sự phát triển cân bằng của Hành lang kinh tế Bangladesh - Ấn Độ - Trung Quốc - Myanmar

và Hành lang kinh tế Trung Quốc - Pakistan; đẩy nhanh kết nối với các nước láng giềng Trong các hoạt động đối ngoại, các nhà lãnh đạo của Trung Quốc thường xuyên đề cập đến việc cùng nhau xây dựng “Vành đai và con đường” với các đối tác Trong cuộc gặp với Tổng thống Nga Putin, Trung Quốc và Nga đạt được sự đồng thuận về việc xây dựng “Vành đai và con đường”, kết nối với Đường sắt xuyên Âu - Á của Nga Tập Cận Bình cũng đề cập ý tưởng thúc đẩy xây dựng Hành lang kinh tế con đường tơ lụa với các quốc gia như Đức và Bỉ trong chuyến thăm các nước châu Âu vào tháng 4/2014

Trong khuôn khổ của Sáng kiến, Trung Quốc đề xướng ý tưởng xây dựng Ngân hàng Đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB) Ngày 24/10/2014, 21 nước châu

Á đã kí Biên bản ghi nhớ thành lập AIIB với tư cách thành viên sáng lập (tới tháng 1/2015 tăng lên 26 thành viên) Ngày 29/6/2015, được sự ủy quyền của Chủ tịch nước, Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Nguyễn Văn Bình đã đại diện cho Việt Nam cùng đại diện các nước thành viên sáng lập khác của AIIB ký Điều lệ Hoạt động của ngân hàng tại Đại lễ đường Nhân dân ở Bắc Kinh, Trung Quốc Khi mới thành lập, AIIB có 57 thành viên, là một định chế

tài chính đa phương, có mức vốn điều lệ 100 tỷ USD, trụ sở đặt tại Bắc Kinh/Trung Quốc

Mục tiêu hoạt động của AIIB là thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững thông qua đầu tư cơ sở hạ tầng khu vực, tập trung vào các dự án trong lĩnh vực: giao thông, năng lượng, viễn thông, nông nghiệp, môi trường, phát triển đô thị

Để đẩy nhanh việc xây dựng “Vành đai và con đường”, Tập Cận Bình cũng tuyên bố Trung Quốc sẽ đóng góp 40 tỉ USD để thành lập Quỹ Con đường tơ lụa (SRF) Quỹ này sẽ được sử dụng để cung cấp đầu tư và hỗ trợ tài chính cho phát triển cơ sở hạ tầng, hợp tác tài chính, công nghiệp, các dự án khác ở các nước liên quan tuyến “Vành đai và con đường” SRF chính thức đi vào hoạt động từ tháng 2/2015 Mục tiêu của SRF là “phá vỡ nút thắt cổ chai trong kết nối” tại châu Á, với phạm vi hoạt động là toàn bộ khu vực thuộc “Vành đai kinh tế con đường tơ lụa” SRF hoàn toàn huy động nguồn vốn từ trong nước Trung Quốc,

có thể hoạt động như một chất xúc tác cho các tổ chức tài chính góp vốn [6, tr 63]

Ngày 28 tháng 3 năm 2015, Chính phủ Trung Quốc ủy quyền cho Ủy ban Cải cách Phát triển, Bộ Ngoại giao và Bộ Công thương kết hợp công bố văn kiện mang tên “Tầm nhìn và Hành động thúc đẩy cùng xây dựng Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa và Con đường tơ lụa trên biển thế kỉ 21”, gọi tắt là “Một vành đai, một con đường” Đây có thể coi là một văn kiện chính thức, đề cập đầy đủ nhất về nội hàm của Sáng kiến trên các phương diện như: Bối cảnh hình thành, nguyên tắc xây dựng, khuôn khổ ý tưởng, trọng điểm hợp tác, cơ chế hợp tác, tình hình mở cửa của các địa phương Trung Quốc, hành động tích cực của Trung Quốc và các nước cùng chung tay xây dựng tương lai tốt đẹp Với việc công khai văn kiện này, các học giả Trung Quốc cho là Sáng kiến “chỉ có “dương mưu” chứ không có “âm mưu”1

nhắc lại ý này - Theo trang mạng điện tử của Bộ Quốc phòng Trung Quốc (www.mod.gov.cn), truy cập ngày 15/9/2018

Sau quá trình triển khai xây dựng, Sáng kiến đã thu được những kết quả ban đầu, được phía Trung Quốc coi là những “thành quả tốt đẹp” Tiến sĩ Sử Thụ Long, Viện Nghiên cứu Vĩ mô, Ủy ban Phát triển và Cải cách quốc gia Trung Quốc đánh giá, từ 2014-2016, tổng vốn đầu tư ra nước ngoài phi tài chính của doanh nghiệp Trung Quốc đạt 394,4 tỉ USD, trong đó đầu tư cho các quốc gia nằm trên tuyến “vành đai và con đường” đạt 43 tỉ USD Hơn 100 quốc gia và

tổ chức quốc tế đã thể hiện quan điểm ủng hộ và tham gia vào sáng kiến “Vành đai và con đường” Trung Quốc đã cùng 39 quốc gia và tổ chức quốc tế kí kết 46 hiệp định hợp tác cùng xây dựng “Vành đai và con đường” trên các lĩnh vực như kết nối, năng lực sản xuất, đầu tư, kinh tế thương mại, tài chính, khoa học kĩ thuật, xã hội, giao lưu nhân dân, dân sinh, biển

Ngoài ra, Trung Quốc còn ký kết văn kiện hợp tác cùng xây dựng “Vành đai và con đường” với Chương trình phát triển của LHQ, APEC, WHO Ngày 17/11/2016, 193 nước thành viên LHQ nhất trí thông qua Nghị quyết, chào mừng sáng kiến hợp tác quốc tế cùng xây dựng “Vành đai và con đường”, kêu gọi cộng đồng quốc tế tạo ra môi trường bảo đảm an ninh cho xây dựng “Vành đai và con đường” Ngày 17/3/2017, Hội đồng bảo an LHQ thông qua Nghị quyết số 2344 kêu gọi cộng đồng quốc tế tăng cường hợp tác kinh tế khu vực thông qua xây dựng “Vành đai và con đường” Trung Quốc cũng đã vận động UNESCAP (Ủy ban Kinh tế xã hội châu Á Thái Bình Dương LHQ) đưa vấn đề nhấn mạnh vai trò lịch sử của “Con đường tơ lụa”, vai trò của các tuyến đường nối đại lục Á – Âu vào trong Hội nghị cấp Bộ trưởng UNESCAP tổ chức tại Nga năm 2016 Sáng kiến “Vành đai và con đường” đã thực hiện liên kết với chiến lược phát triển của các quốc gia như: Liên minh kinh tế Á - Âu của Nga, kế hoạch kết nối tổng thể của ASEAN, “Hành lang trung gian” của Thổ Nhĩ Kỳ, “Con đường phát triển” của Mông Cổ, “Trung tâm kinh tế Bắc Ireland” của Anh, “Hai hành lang, một vành đai” của VN, chiến lược Tứ giác của Campuchia

Trung Quốc đã tổ chức “Diễn đàn cấp cao hợp tác quốc tế “Vành đai và con đường” tại Bắc Kinh vào tháng 5năm 2017 và đang được cơ chế hóa thành

diễn đàn hai năm một lần Diễn đàn có sự tham dự của 1.500 đại biểu đến từ 130 quốc gia, trong đó có 29 nguyên thủ, người đứng đầu chính phủ và các tổ chức quốc tế Phía Trung Quốc hướng đến mục tiêu có được sự công nhận công khai hóa và chính thức hóa của các nước đối với chủ trương và biện pháp tiến hành triển khai xây dựng Sáng kiến “Vành đai và con đường” Với quy mô và mức độ tham gia của lãnh đạo các nước và tổ chức quốc tế tại Diễn đàn, Trung Quốc sẽ tăng cường việc vận động các nước tham gia vào Diễn đàn (điều này cũng phù hợp với chủ trương tăng cường hoạt động ngoại giao đa phương, chủ động tạo ra

cơ chế của Trung Quốc để có thể dẫn dắt quá trình cải cach hệ thống quản trị toàn cầu) Thông qua Diễn đàn, Trung Quốc cũng đã tuyên bố, nước này đã ký hiệp định hợp tác với hơn 40 quốc gia Trong thời gian diễn ra hội nghị, Trung Quốc đã cùng 30 nước ký hiệp định hợp tác thương mại và bàn thảo hợp tác thương mại tự do với nhiều nước khác [34, tr61]

Tại Đại hội lần thứ 19 của Đảng Cộng sản Trung Quốc diễn ra vào tháng 10/2017, Sáng kiến “Vành đai và con đường” đã chính thức được đưa vào văn kiện Điều lệ Đảng sửa đổi Điều này thể hiện Sáng kiến đã được khẳng định ở mức độ cao nhất về mặt chủ trương, đường lối, trở thành một sách lược trong dài hạn của Trung Quốc, làm cơ sở để Trung Quốc thúc đẩy triển khai xây dựng một cách mạnh mẽ hơn Tuyên bố tại Diễn đàn Bác Ngao (4/2018), Tập Cận Bình cho biết, “Trung Quốc đã ký kết hợp tác với hơn 80 quốc gia”, và tại Tọa đàm

về công tác thúc đẩy xây dựng “Vành đai và con đường” qua 5 năm (2013 – 2018) diễn ra vào ngày 27/8/2018 tại Bắc Kinh, Tập Cận Bình đã nhấn mạnh:

“Trong mấy năm qua, việc cùng nhau xây dựng “Vành đai và con đường” đã hoàn thành được bố cục tổng thể, đã vẽ nên bức tranh lớn miêu tả về sáng kiến,

từ nay về sau cần “tô đậm” nét cho bức tranh ấy” [61] Qua 5 năm, các dự án hành động ở các nước dọc tuyến đường đã đi vào thực tế Hành lang kinh tế Trung Quốc – Pakistan, hành lang kinh tế Trung Quốc – Nga – Mông Cổ được thúc đẩy thuận lợi, đường sắt Trung Quốc – Lào, Trung Quốc – Thái Lan… đã được khởi công xây dựng; tàu sắt vận tải Trung Quốc – châu Âu đã tới 15 nước,

43 thành phố ở châu Âu, với số lượng vận chuyển lũy kế lên tới hơn 10.000 toa (theo trang mạng chính thức về “Vành đai và con đường” của Chính phủ Trung Quốc)[61].

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1

Chính sách, hoạt động ngoại giao kinh tế của Trung Quốc đã đóng góp tích cực vào quá trình cải cách mở cửa, hội nhập và phát triển đất nước trong 40 năm qua, đồng thời thông qua quá trình cải cách mở cửa, ngoại giao kinh tế của Trung Quốc cũng có những sự vươn lên, phát triển tự thân để từ chỗ tiếp xúc, thăm dò từng bước học tập, gia nhập và dần tham gia tích cực, đóng vai trò quản trị các quá trình ngoại giao, kinh tế quốc tế Thành tựu 40 năm cải cách mở cửa của Trung Quốc cho thấy sự lựa chọn đúng đắn của Trung Quốc trong chính sách đối nội và đối ngoại, để trong một thời gian ngắn có sự vươn lên nhanh chóng và mạnh mẽ cả về thế và lực Từ đó, Trung Quốc có thể tính toán, hướng đến những mục tiêu to lớn hơn nữa, tạo cho thế hệ lãnh đạo mới của Trung Quốc (tiêu biểu là Tập Cận Bình) có được một tâm thế tự tin, quyết tâm cao độ trong hoạch định ra những chiến lược đối ngoại lớn, mang tính toàn cầu và một trong

số đó là Sáng kiến “Vành đai và con đường”

Ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến “Vành đai và con đường” có tính thực dụng, thực tiễn rõ ràng, vạch ra cụ thể những mục tiêu về kinh tế, chính trị, ngoại giao Khi được vận dụng vào trong Sáng kiến “Vành đai và con đường” có tác động thúc đẩy tích cực để Sáng kiến được triển khai nhanh chóng, hướng đến đạt được những mục đích Trung Quốc đã đề ra trong Sáng kiến

Ngoại giao kinh tế được Trung Quốc vận dụng trong Sáng kiến “Vành đai

và con đường” là sự kết hợp giữa hoạt động kinh tế và hoạt động ngoại giao Ngoại giao kinh tế được Trung Quốc nhìn nhận ở hai khía cạnh: Thứ nhất là, hoạt động kinh tế của quốc gia được triển khai để thực hiện mục tiêu ngoại giao, kinh tế phục vụ ngoại giao Trong đó, kinh tế là biện pháp, ngoại giao là mục đích Thứ hai là, hoạt động ngoại giao được triển khai nhằm thực hiện mục tiêu kinh tế của quốc gia, ngoại giao phục vụ kinh tế Trong đó, ngoại giao là biện pháp, kinh tế là mục đích.“Vành đai và con đường” được coi là sáng kiến quan trọng nhất của Trung Quốc từ trước tới nay, đồng thời là một chiến lược ngoại giao kinh tế có sự đầu tư nhiều nhất các nguồn “tài nguyên” về cả kinh tế và ngoại giao Mục tiêu ngoại giao và mục tiêu kinh tế đều được đặt ra trong Sáng kiến “Vành đai và con đường”

Về mục tiêu ngoại giao, trước hết Trung Quốc hướng đến tạo ra sự ổn định trong quan hệ với các nước xung quanh Căn cứ vào quy hoạch hiện có,

“Vành đai và con đường” về cơ bản đã bao trùm tất cả các nước láng giềng trên

bộ và trên biển của Trung Quốc Trong ngắn hạn, Trung Quốc có thể thông qua hợp tác kinh tế để mở rộng ảnh hưởng trong khu vực và đó cũng là mục tiêu mà Trung Quốc đang thúc đẩy khi thực thi chính sách ngoại giao láng giềng hiện nay, “làm cho các nước xung quanh thiện chí, gần gũi, nhất trí, ủng hộ chúng ta hơn; tăng cường tình thân, sức thuyết phục và ảnh hưởng của Trung Quốc, … tranh thủ nhiều hơn bạn bè và đối tác” [2] Trung Quốc cũng mong muốn tạo ra

môi trường hòa bình xung quanh phục vụ cho sự phát triển trong nước và sự

“trỗi dậy” trên trường quốc tế, biện pháp thúc đẩy hợp tác kinh tế trong Sáng kiến được coi là biện pháp có lợi cho thúc đẩy hòa bình, ngăn chặn xung đột giữa Trung Quốc và khu vực xung quanh

Mặt khác, thời điểm Trung Quốc đề xướng Sáng kiến cũng là giai đoạn

Mỹ đang đẩy mạnh chiến lược Tái cân bằng châu Á – Thái Bình Dương Sáng kiến “Vành đai và con đường” được coi là chiến lược, công cụ đối ngoại để Trung Quốc đối phó với chiến lược Tái cân bằng châu Á của Mỹ Năm 2010,

Mỹ đề ra chiến lược Tái cân bằng châu Á – Thái Bình Dương với con bài kinh tế chủ yếu là Hiệp định đối tác thương mại xuyên Thái Bình Dương (TPP) Trong tình cảnhTrung Quốc bị cho “ra rìa” TPP, hiệp định quan hệ đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) mà Trung Quốc mong muốn đóng vai trò chủ đạo còn đang bị trì hoãn, chưa có được tiến triển quan trọng, việc đề ra sáng kiến “Vành đai và con đường” được Trung Quốc xem là có thể hóa giải sự tấn công tiềm tàng từ chiến lược Tái cân bằng châu Á-Thái Bình Dương của Mỹ Hiện nay, mặc dù kể từ khi Tổng thống Donald Trump lên nắm quyền, chiến lược châu Á – Thái Bình Dương của Mỹ đã có những sự điều chỉnh, Mỹ không tham gia Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) Tuy nhiên, cạnh tranh Mỹ - Trung đang ngày càng trở nên quyết liệt, nhất là ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương với việc Mỹ đang từng bước hình thành chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở, được xem là nhằm kiềm chế Trung Quốc Chính vì vậy, “Vành đai và con đường” trở thành biện pháp ngoại giao quan trọng để gia tăng ảnh hưởng của Trung Quốc trong khu vực, đồng thời nhằm cạnh trạnh ảnh hưởng có hiệu quả với Mỹ Như vậy, “Vành đai và con đường” được cho là đang sử dụng sự chi phối về kinh tế nhằm phục

vụ cho mục tiêu điều chỉnh chiến lược đối ngoại (tập hợp lực lượng từ các quốc gia dọc tuyến đường, nâng cao sức cạnh tranh với Mỹ, tăng cường sức mạnh mềm văn hóa) [6]

Thông qua Sáng kiến “Vành đai và con đường”, Trung Quốc cũng có thể thúc đẩy nâng cấp quan hệ song phương với các nước lớn, mới nổi như Nga, Ấn

Độ, Indonesia, Kazakhstan…; tăng cường kết nối Đông Á và châu Âu; thúc đẩy

sự xích lại gần nhau của đại lục Á – Âu; Sáng kiến “Vành đai và con đường” cũng phục vụ cho việc “bảo vệ tốt hơn chủ quyền trên biển và trên đất liền”, lợi ích quốc gia cốt lõi của Trung Quốc, phát huy ưu thế của quốc gia có biển, hướng tới mục tiêu xây dựng cường quốc biển, đối với các quốc gia có tranh chấp chủ quyền lãnh thổ với Trung Quốc, trong đó có Việt Nam, mục tiêu ngoại giao này của Trung Quốc đồng thời đặt ra những thách thức, cảnh giác hơn trước âm mưu, ý đồ độc chiếm Biển Đông của Trung Quốc, phải làm sao bảo vệ tốt nhất sự toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ của nước mình; giảm sức ép ngoại giao

từ Trung Quốc và duy trì sự hợp tác kinh tế với Trung Quốc

Về mục tiêu kinh tế, Trung Quốc đã đạt được những thành tựu kinh tế nổi bật kể từ khi tiến hành cải cách mở cửa (1978) Tuy nhiên, những vấn đề nội tại của nền kinh tế ngày càng bộc lộ, bên cạnh đó là những tác động tiêu cực từ các yếu tố bên ngoài đặt ra vấn đề phải tiếp tục thúc đẩy cải cách mở cửa sâu hơn nữa, giảm thiểu những rủi ro về một “sự hạ cánh cứng” Trung Quốc xác định nền kinh tế nước mình đang ở vào “trạng thái bình thường mới” và để thích ứng với “trạng thái bình thường mới” thì Sáng kiến “Vành đai và con đường” phải trở thành một biện pháp mang tính tiên phong, đột phá để giải quyết những khó khăn, thách thức và nguy cơ rủi ro của nền kinh tế Trung Quốc, đồng thời giúp Trung Quốc thực hiện được những mục tiêu chiến lược lớn và dài hạn

Một số mục tiêu kinh tế chủ yếu được rút ra kể từ khi Sáng kiến mới manh nha cho đến giai đoạn thực thi hiện nay, được sự công nhận của giới học giả trong và ngoài nước Trung Quốc gồm:

(1) Thông qua Sáng kiến, Trung Quốc có thể chuyển dịch ưu thế dư thừa

về năng lực sản xuất ra bên ngoài Trải qua giai đoạn phát triển nóng, Trung Quốc được coi là “công xưởng của thế giới”, nhiều ngành sản xuất như xi măng, sắt thép, dệt may… được phát triển ồ ạt, vừa nhằm thỏa mãn nhu cầu tiêu thụ

trong nước của Trung Quốc, vừa phát huy được những ưu thế của thị trường nước này Tuy nhiên, việc phát triển ồ ạt, mất cân bằng, cùng với xu hướng tập trung đầu tư vào những ngành nghề công nghệ cao đang được Chính phủ Trung Quốc khuyến khích, đặc biệt với sự hạn chế những ngành sản xuất “truyền thống” nêu trên nhằm tiết kiệm năng lượng, làm phát sinh tình trạng “dư thừa năng lực sản xuất” và Trung Quốc cần cơ cấu lại ngành nghề Mục tiêu “xuất khẩu năng lực sản xuất dư thừa”, nhất là về công nghệ của Trung Quốc có cơ sở

để tiến hành một cách thuận lợi, dễ được các nước nằm dọc tuyến đường chấp nhận là do đa số các nước này là các quốc gia đang phát triển, trình độ phát triển công nghệ thấp, nên những “năng lực sản xuất” hay công nghệ của Trung Quốc dù

có lỗi thời, lạc hậu (so với Trung Quốc) thì vẫn được cho là cần thiết và hữu ích đối với họ

(2) Đối với sự phát triển trong nước của Trung Quốc, Sáng kiến “Vành đai và con đường” đóng vai trò của một quy hoạch phát triển tổng thể trong nước Trước đó, Trung Quốc đã đề ra chiến lược “Đại khai phá miền Tây” hay

“khôi phục khu vực phát triển công nghiệp cũ Đông Bắc”… nhằm làm giảm khoảng cách chênh lệch trong phát triển giữa các vùng miền, cân bằng sự phát triển giữa miền duyên hải phía Đông và khu vực ở sâu trong nội địa phía Tây Sáng kiến “Vành đai và con đường” tuy được nêu ra trong quy hoạch có “điểm”

có “tuyến” cụ thể ở trong nước, nhưng nhìn tổng thể Sáng kiến nhận được “sự hưởng ứng” của các địa phương, tạo thành “diện” bao phủ và trở thành một “quy hoạch phát triển tổng thể quốc gia” Sáng kiến hướng đến tạo ra sự phát triển hiệp đồng giữa các khu vực Đông, Trung và Tây của Trung Quốc Đây cũng là một sự điều chỉnh, sắp xếp lại bố cục phát triển đã được thực hiện qua quá trình cải cách mở cửa, về mặt địa lý sự phát triển được tiến hành từ miền Đông đến miền Trung và miền Tây của Trung Quốc Với thứ tự ưu tiên phát triển như vậy

đã gây ra tình trạng chênh lệch phát triển giữa các vùng miền, tạo ra tình trạng

“Đông phú, Tây bần” Thông qua xây dựng “Vành đai và con đường” Trung Quốc hướng đến việc phá bỏ chênh lệch vùng miền, làm cho khu vực miền

Trung và Tây của Trung Quốc trở thành khu vực tuyến đầu trên con đường cải cách mở cửa mới của Trung Quốc

(3) Thông qua Sáng kiến “Vành đai và con đường”, Trung Quốc có thể thúc đẩy chiến lược khu vực thương mại tự do, đẩy nhanh tiến trình nhất thể hóa kinh tế khu vực như như chủ trương phát triển kinh tế đối ngoại của mình, cũng như quan điểm, lập trường của Trung Quốc về chủ nghĩa đa phương và toàn cầu hóa kinh tế, tự do hóa thương mại Trung Quốc tự nhận thấy mức độ mở cửa thương mại đối ngoại của mình còn hạn chế, không tương ứng với thực lực kinh

tế hiện có và mức độ mở cửa nền kinh tế của Trung Quốc so với các nền kinh tế phát triển khác là tương đối lạc hậu Chính vì vậy, Sáng kiến“Vành đai và con đường” sẽ đóng vai trò quan trọng, tạo chất xúc tác để Trung Quốc đẩy nhanh đàm phán các hiệp định thương mại tự do hiện có và hình thành các hiệp định thương mại tự do song phương và đa phương mới Điều này cũng giúp thúc đẩy quá trình nhất thể hóa khu vực đi vào chiều sâu và tăng cường thúc đẩy quá trình toàn cầu hóa kinh tế

(4) Thông qua Sáng kiến, Trung Quốc có thể tận dụng được nguồn vốn, tài nguyên và năng lượng bên ngoài Điều này đã được thừa nhận rộng rãi, nền kinh tế của Trung Quốc như một cơ thể to lớn đang trong thời kỳ phát triển sung sức cần được nuôi dưỡng bằng các nguồn vốn, tài nguyên và năng lượng Trong khi đó, dù là nền kinh tế lớn thứ hai trên thế giới, nhưng vốn, tài nguyên và năng lượng là có hạn và Trung Quốc cũng không có ý định khai thác cạn kiệt tài nguyên trong nước để đáp ứng sự tăng trưởng nóng hiện tại, để lại nhiều hậu quả, rủi ro lớn, mà tìm kiếm các nguồn tài nguyên từ bên ngoài để đáp ứng nhu cầu trong nước Trung Quốc đề ra trọng tâm của Sáng kiến là thúc đẩy kết nối, đây đồng thời là biện pháp mở đường để Trung Quốc “vươn vòi”, “thò tay đụng chạm” vào nguồn tài nguyên của các nước, “để các nguồn vốn và năng lượng

mà Trung Quốc cần sẽ được vận chuyển dễ dàng vào trong nước hơn” theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng

Từ phân tích về mục tiêu ngoại giao và mục tiêu kinh tế trong Sáng kiến

“Vành đai và con đường” nêu trên có thể thấy ngoại giao kinh tế trong khuôn khổ Sáng kiến “Vành đai và con đường” là sự thống nhất của mục tiêu kinh tế

và mục tiêu ngoại giao theo cách hiểu về biện pháp ngoại giao kinh tế trong Sáng kiến “Vành đai và con đường” là hợp tác kinh tế dựa vào việc nâng cấp quan hệ ngoại giao giữa Trung Quốc và nước đối tác, khi quan hệ ngoại giao được nâng cấp sẽ giúp việc triển khai hợp tác kinh tế thương mại được tốt hơn

và thuận lợi hơn

Tổng kết quá trình thực hiện hai mục tiêu ngoại giao và kinh tế của Trung Quốc qua các thời kỳ cho thấy giai đoạn từ khi nhà nước Trung Quốc mới thành lập cho đến cải cách mở cửa, bảo vệ an ninh quốc gia hoặc lợi ích chủ quyền là nhiệm vụ chiến lược ưu tiên quốc gia của Trung Quốc Vì vậy, kinh tế chủ yếu phục vụ cho ngoại giao Từ cải cách mở cửa, khi phát triển kinh tế là mục tiêu chiến lược quốc gia hàng đầu, ngoại giao phải phục vụ cho kinh tế Hiện nay, Tập Cận Bình và ĐCS Trung Quốc đề ra mục tiêu chiến lược quốc gia hàng đầu

là “thực hiện giấc mộng Trung Quốc, phục hưng vĩ đại dân tộc Trung Hoa” thì hai mục tiêu kinh tế và ngoại giao có sự gắn kết chặt chẽ, đều được coi trọng Bên cạnh đó, Sáng kiến “Vành đai và con đường” đã thể hiện, ngoại giao kinh tế của Trung Quốc đã chuyển sang hình thức chủ động tiến công, chủ động tạo lập cuộc chơi, phản ánh thực lực sức mạnh tổng hợp quốc gia của Trung Quốc cũng như việc Trung Quốc không còn “giấu mình chờ thời” mà đã “chủ động vươn lên”, thực sự “trỗi dậy”

2.1.2 Tăng cường cơ chế điều phối của trung ương, hiệp đồng trung ương – địa phương và sự phối hợp giữa các bộ ngành trong thực hiện chính sách ngoại giao kinh tế

Hiện nay, các bộ ngành chủ quản về kinh tế của Trung Quốc, gồm: Ủy ban Cải cách và phát triển quốc gia, Bộ Thương mại, Bộ Tài chính và Ngân hàng Trung ương đã xây dựng các phương án nhằm thúc đẩy triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường” [15, tr85, 86] Về phía bộ ngành công tác ngoại

giao, có Bộ Ngoại giao là đại diện và là chủ thể chính triển khai các mặt hoạt động đối ngoại trong Sáng kiến Tính gắn kết giữa lĩnh vực kinh tế và ngoại giao trong Sáng kiến và việc triển khai Sáng kiến này có được thuận lợi, hiệu quả hay không phần lớn được quyết định bởi việc có thực hiện được sự phối hợp, hiệp đồng tốt giữa bộ ngành kinh tế và ngoại giao hay không Hai loại bộ ngành này

có sự khác nhau về chức năng, chuyên môn và lợi ích Ngay cả trong bộ ngành kinh tế cũng có sự khác biệt, cần phải xác định rõ chức năng, nhiệm vụ và sự phối hợp công tác Vì vậy, để thực hiện được mục tiêu ngoại giao kinh tế, Chủ tịch TQ Tập Cận Bình và ban lãnh đạo TQ hết sức quan tâm đến vấn đề điều phối chung trong Sáng kiến Sự điều phối chung, thống nhất từ Trung ương, sẽ giúp tránh được tình trạng không rõ ràng về quyền hạn và trách nhiệm trong thực thi các chính sách Sáng kiến này mang tầm cỡ của một quy hoạch chiến lược lớn, nên vai trò của hoạt động điều phối là hết sức quan trọng

Để điều phối và tiến hành triển khai hoạt động xây dựng Sáng kiến, Ban lãnh đạo Trung Quốc đã thành lập Tiểu tổ lãnh đạo công tác “Vành đai và con đường” (năm 2015) và cử một Ủy viên Thường vụ Bộ Chính trị, Phó Thủ tướng đứng ra trực tiếp phụ trách tiểu tổ này (trước đây là Trương Cao Lệ, hiện nay là Hàn Chính) Ngay từ đầu việc ra quyết sách đã có sự tham gia của ba cơ quan là

Ủy ban Cải cách và Phát triển quốc gia, Bộ Ngoại giao và Bộ Thương mại Trung Quốc Việc ba cơ quan cùng chủ đạo, phản ánh việc bao hàm và cân bằng những quan điểm khác nhau cũng như trọng điểm công tác của bộ ngành ngoại giao và bộ ngành kinh tế của Trung Quốc Điều này cũng thể hiện rõ, ngay từ ban đầu Sáng kiến “Vành đai và con đường” đã bao gồm cả hai mục tiêu kinh tế

và ngoại giao [60, tr263]

Sự thống nhất điều phối từ trung ương và sự phối hợp hiệp đồng tốt giữa các bộ ngành liên quan giúp cho quá trình triển khai Sáng kiến không gặp phải tình trạng thiên lệnh về mặt kinh tế hay mặt ngoại giao, mà vai trò của lĩnh vực ngoại giao kinh tế được phát huy, thúc đẩy phát triển một cách hài hòa, cân đối Nếu như để bộ ngành kinh tế chủ đạo đưa ra quy hoạch “Vành đai và con

đường”, sẽ phần nhiều phản ánh mong muốn kinh tế của bộ ngành kinh tế, nhấn mạnh đến lợi ích kinh tế, mà bỏ qua vai trò, hiệu quả của ngoại giao vốn có trong quy hoạch chiến lược Nếu để bộ ngành ngoại giao chủ đạo đưa ra quy hoạch sẽ chủ yếu phản ánh mong muốn ngoại giao, thiếu đi hàm ý kinh tế, gây khó khăn cho thúc đẩy các chính sách kinh tế Với thể chế chính trị của Trung Quốc, công tác ngoại giao cũng như công tác kinh tế được ĐCS Trung Quốc thống nhất lãnh đạo, nên việc tập trung và phân phối nguồn lực về kinh tế và ngoại giao trong triển khai Sáng kiến cũng đạt được sự tập trung và thống nhất cao độ

Về mối quan hệ giữa trung ương và địa phương trong triển khai xây dựng Sáng kiến Chính quyền trung ương Trung Quốc thúc đẩy các địa phương tham gia vào xây dựng Sáng kiến So với các sáng kiến về hợp tác kinh tế đối ngoại, ngoại giao kinh tế khác của Trung Quốc, “Vành đai và con đường” là sáng kiến thu hút được sự tham gia nhiều nhất của các địa phương về quy mô (hơn 20 tỉnh trực tiếp liên quan đến xây dựng “Vành đai và con đường”), phạm vi (bao phủ toàn bộ khu vực địa lý Tây-Bắc- Đông- Nam, bao phủ toàn bộ cả khu vực phát triển và khu vực kém phát triển của Trung Quốc) Các địa phương cũng chủ động “tìm cách” kết nối vào trong Sáng kiến Một điểm đáng chú ý, tuy “Vành đai và con đường” là sáng kiến hợp tác kinh tế giữa Trung Quốc và các quốc gia, nhưng đối với trong nước, sáng kiến này cũng đã liên kết các khu vực địa lý kinh tế khác nhau, đóng vai trò quan trọng đối với sự mở cửa đối ngoại của các tỉnh biên giới của Trung Quốc

Các khu vực địa lý kinh tế lớn của Trung Quốc như Đông Bắc, Hoa Bắc, Hoa Đông, Hoa Nam, Tây Nam hay Tây Bắc đều có vị trí trong quy hoạch

“Vành đai và con đường” Việc sắp xếp vị trí của các địa phương trong quy hoạch Sáng kiến được căn cứ vào đặc điểm phát triển kinh tế và sự hợp tác đối ngoại vốn có của các địa phương Khu vực Đông Bắc Trung Quốc chủ yếu hướng Nga và Mông Cổ, khu vực Tây Bắc hướng Trung Á, Tây Nam và Hoa Nam hướng Đông Nam Á Khu vực Hoa Bắc và Hoa Đông cũng thông qua quy

hoạch giao thông và khu chế xuất để hướng ra bên ngoài Vì vậy, ngoài mức độ

mở cửa được mở rộng ra, “Vành đai và con đường” cũng thúc đẩy sự hội nhập kinh tế trong nội bộ khu vực và giữa các khu vực của Trung Quốc với nhau Bên cạnh đó, quy hoạch trong Sáng kiến “Vành đai và con đường” cũng có sự kết nối với các quy hoạch, chiến lược phát triển kinh tế khác của Trung Quốc như Quy hoạch kinh tế Vành đai sông Trường Giang và Quy hoạch hiệp đồng phát triển Bắc Kinh-Thiên Tân-Hồ Bắc…vv

2.1.3.Giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường trong thúc đẩy triển khai Sáng kiến

Vấn đề mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường là vấn đề được đặt ra đối với toàn bộ mô hình phát triển kinh tế của Trung Quốc cũng như đối với lĩnh vực kinh tế đối ngoại Những thuận lợi và khó khăn, vướng mắc xuất phát từ mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường đối với Trung Quốc cũng được phản ánh trong quá trình triển khai Sáng kiến “Vành đai và con đường” Thông báo của Hội nghị toàn thể Trung ương ĐCS Trung Quốc lần thứ 3 khóa 18 được tổ chức vào tháng 11/2013 cho biết, mấu chốt đểTrung Quốc đẩy nhanh hoàn thiện

hệ thống thị trường hiện đại, hệ thống kinh tế mở cửa, chuyển đổi mô hình phát triển kinh tế là làm cho thị trường giữ vai trò quyết định trong phân phối các nguồn lực Trong đó, trọng tâm là xử lý tốt mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường Sáng kiến “Vành đai và con đường” được đưa ra trước đó không lâu, vào tháng 9 và tháng 10/2013, cho thấy Trung Quốc sớm đã nhận thức về tính chất quan trọng của việc giải quyết tốt mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường đối với quá trình thúc đẩy Sáng kiến Trung Quốc đặt ra yêu cầu phát huy ưu thế thể chế chính trị (ĐCS độc quyền lãnh đạo) để tạo ra sự hiệp đồng, cùng triển khai thực hiện Sáng kiến một cách mạnh mẽ, hiệu quả và có trật tự

Để thúc đẩy “Vành đai và con đường”, Chính phủ Trung Quốc đã xây dựng mô hình công tác toàn diện, nhiều tầng, nhiều hướng Ở cấp trung ương, tháng 12/2014, Hội nghị của Bộ Chính trị BCH Trung ương ĐCS Trung Quốc

về công tác kinh tế đã đề xuất coi việc xây dựng “Vành đai và con đường” là