TƯ TƯỞNG đạo đức của KHỔNG tử đặc điểm và ý NGHĨA LỊCH sử tt

Trong đó, tư tưởng đạo đức của Khổng Tử đang tiếptục được nghiên cứu, tìm hiểu và kế thừa không chỉ ở các nước phươngĐông - những nước chịu ảnh hưởng trực tiếp của văn hóa Khổ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

Người hướng dẫn khoa học:

1 TS Nguyễn Anh Quốc

2 TS Phạm Đình Đạt

Luận án được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp trường họp tạiTrường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, số 10 – 12 Đinh TiênHoàng, Quận 1, TP Hồ Chí Minh

vào lúc… giờ, ngày… tháng… năm 2019

Có thể tìm hiểu luận án tại:

Thư viện Trường Đại học KHXH&NV TP.HCM

Thư viện ĐHQG TP.HCM

Thư viện Khoa học tổng hợp TP HCM

PHẦN MỞ ĐẦU

1 Tính cấp thiết của luận án

Trung Hoa là một trong những trung tâm văn hóa, khoa học và triếthọc cổ xưa, có những thành tựu phong phú và rực rỡ nhất không chỉ củanền văn minh phương Đông mà của cả nhân loại Trong đó, tư tưởngtriết học có một ý nghĩa quan trọng trong nền văn hóa cổ Trung Quốc.Sự phát triển rực rỡ của triết học Trung Quốc cổ đại, cũng là lúc xã hộiTrung Quốc bước vào thời Xuân Thu Đó là thời kỳ chuyển biến sâu sắc

từ hình thái kinh tế - xã hội chiếm hữu nô lệ sang hình thái kinh tế - xãhội phong kiến, những giá trị tư tưởng, đạo đức của xã hội cũ bị bănghoại, nhưng giá trị tư tưởng, đạo đức mới còn đang trên con đường xáclập Chính trong điều kiện lịch sử đặc biệt đó đã tạo tiền đề cho sự ra đờihàng loạt hệ thống triết học với những triết gia vĩ đại mà tên tuổi của họgắn liền với lịch sử Trung Hoa và nhân loại Trong đó, Khổng Tử (551 -

479 TCN) là người có một vị thế hết sức to lớn trong đời sống xã hộiTrung Quốc trong nhiều thế kỷ, trở thành một thành tố văn hóa góp phầnlàm phong phú nền văn hóa Trung Hoa vốn được hình thành trên nềntảng của văn hóa Hán cùng với sự giao lưu, tiếp xúc văn hóa với các tộcngười khác

Trong suốt cuộc đời, trải qua hoạt động lý luận cũng như hoạt độngthực tiễn (chính trị, giáo dục…), và trên cơ sở kế thừa tiền đề lý luận trước

đó, Khổng Tử đã phân chia các quan hệ đạo đức trong xã hội thành nămmối quan hệ cơ bản, đó là quan hệ vua tôi, cha con, chồng vợ, anh em, bạn

bè Mỗi quan hệ có những tiêu chuẩn riêng cho từng đối tượng, như chahiền, con thảo; anh tốt, em ngoan; chồng biết tình, vợ nghe lẽ phải; bề trên

từ hiếu, bề dưới kính thuận; vua nhân từ, tôi trung thành Đồng thời, ông đề

xuất một hệ thống khái niệm căn bản về đạo đức, như nhân, nghĩa, lễ, trí,

tín, dũng, trung, hiếu, kính đễ để mọi người tu dưỡng nhằm khắc phục,

loại trừ tình trạng phi nhân tính, vô đạo đức trong xã hội Trung Quốc thờiXuân thu và xây dựng nó thành một học thuyết chính trị - đạo đức tươngđối hoàn chỉnh thời bấy giờ

Tư tưởng đạo đức của Khổng Tử, có một lịch sử hình thành và pháttriển lâu dài trên cả bề sâu và chiều rộng Bề sâu là, tư tưởng đạo đức củaKhổng Tử đã được các thế hệ Nho gia và nhiều nhà tư tưởng sau này kếthừa, phát triển; trong đó, giai đoạn sau thường phong phú hơn giai đoạntrước vì phải thích nghi với điều kiện xã hội mới, hoặc vì phải đấu tranhvới các luồng tư tưởng, tín ngưỡng nội sinh khác hoặc các tư tưởng ngoạisinh thâm nhập vào trong quá trình phát triển

Chiều rộng là, tư tưởng đạo đức của Khổng Tử đã trở thành truyềnthống văn hóa in đậm dấu ấn của mình lên lịch sử không chỉ ở TrungQuốc mà còn ở nhiều nước Châu Á và thế giới trong suốt mấy nghìnnăm qua Vì vậy, trong bức thư gửi tới lễ tưởng niệm Khổng Tử, tổngthống Mỹ Reagan đã viết: “Những lý tưởng cao đẹp và những tư tưởngđạo đức luân lý của Khổng Tử không chỉ gây ảnh hưởng ở đất nướcTrung Quốc của ông mà còn ảnh hưởng tới toàn thể nhân loại Nhữnghọc thuyết của Khổng Tử được truyền từ đời này sang đời khác, đưa ra

vô vàn các nguyên tắc đối nhân xử thế cho toàn nhân loại”1

Hiện nay, nhân loại đang bước vào nền công nghiệp 4.0, nhưngcũng đang phải đối mặt với những thách thức mang tính toàn cầu, như:chiến tranh, dịch bệnh, đói nghèo, ô nhiễm môi trường, cạn kiệt tàinguyên, phai nhạt lý tưởng sống; đặc biệt là sự sa sút, xuống cấp về đạođức, sự sòng phẳng đến mất nhân tính trong mối quan hệ giữa người vớingười, sự rạn nứt và thay thế của các hệ chuẩn giá trị đạo đức,… Vì thế,việc xây dựng và hoàn thiện đạo đức cho con người đã và đang đặt ranhư một yêu cầu tất yếu, khách quan của bất cứ xã hội nào Đạo đức cầnphải được coi như chất keo kết dính, liên kết con người lại gần nhau hơn

để cùng giải quyết, vượt qua các xung đột, mâu thuẫn và thách thức Chonên, bên cạnh việc giữ gìn và phát huy các giá trị đạo đức tốt đẹp của mỗidân tộc, đòi hỏi phải kế thừa, phát huy những giá trị, tinh hoa đạo đức củanhân loại, thời đại Trong đó, tư tưởng đạo đức của Khổng Tử đang tiếptục được nghiên cứu, tìm hiểu và kế thừa không chỉ ở các nước phươngĐông - những nước chịu ảnh hưởng trực tiếp của văn hóa Khổng giáotrong lịch sử, mà còn ở nhiều nước phương Tây Chính những thành côngcủa một số nước trong việc kế thừa tư tưởng đạo đức của Khổng Tử để ổnđịnh và phát triển xã hội đã đưa tới kỳ vọng có thể khai thác tư tưởng đạođức của ông với tư cách là một trong những cơ sở, tiền đề tư tưởng để giảiquyết những vấn đề bất ổn của xã hội

Tư tưởng đạo đức của Khổng Tử nói riêng và tư tưởng của Nhogia nói chung đã du nhập vào Việt Nam cùng với quân xâm lượcphương Bắc vào khoảng năm 111 trước Công nguyên Trong đó, thờiphong kiến, nó không chỉ ảnh hưởng và có vai trò chủ yếu trong cáclĩnh vực của đời sống xã hội và con người Việt Nam, mà còn trở thànhcông cụ tinh thần của các triều đại phong kiến; đóng một vai trò nhấtđịnh trong sự hình thành, phát triển của chế độ phong kiến Việt Nam.Hiện nay, tư tưởng đó trở thành một trong những yếu tố trong đời sống

1 Dương Lực (2002) Kinh điển văn hóa 5000 năm Trung Hoa (Trần Thị Thanh

Liêm dịch) Văn hóa thông tin, tr.519

nhân dân ta, thể hiện ở phong tục, tập quán, lối sống, suy nghĩ, đạo đứcluân lý, v.v… của nhiều người Nếu chúng ta biết lọc bỏ những hạn chế,tiếp thu có chọn lọc, sáng tạo những giá trị, tinh hoa trong tư tưởng đạođức của Khổng Tử, tư tưởng đó vẫn còn những ý nghĩa lịch sử nhất định

cả về mặt lý luận và thực tiễn giáo dục đạo đức con người, ổn định trật tự

xã hội Đề cập đến vấn đề này, tại hội nghị toàn quốc lần thứ nhất về côngtác huấn luyện và học tập khai mạc ngày 06-5-1950, Hồ Chí Minh đã căndặn: “Tuy Khổng Tử là phong kiến và tuy trong học thuyết của Khổng Tử

có nhiều điều không đúng song những điều hay trong đó thì chúng ta nênhọc “Chỉ có những người cách mạng chân chính mới thu hái được nhữnghiểu biết quý báu của các đời trước để lại” Lênin dạy chúng ta như vậy”2.Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng Cộng sảnViệt Nam cũng đã khẳng định: “Trong quá trình đổi mới phải chủ động,không ngừng sáng tạo trên cơ sở kiên định mục tiêu độc lập dân tộc vàchủ nghĩa xã hội, vận dụng sáng tạo và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin,

tư tưởng Hồ Chí Minh, kế thừa và phát huy truyền thống dân tộc, tiếp thutinh hoa văn hóa nhân loại, vận dụng kinh nghiệm quốc tế phù hợp vớiViệt Nam”3

Xuất phát từ những lý do trên, tác giả chọn đề tài: Tư tưởng đạo

đức của Khổng Tử - đặc điểm và ý nghĩa lịch sử, làm luận án tiến sĩ

triết học

2 Tổng quan tình hình nghiên cứu luận án

Có thể khái quát các công trình nghiên cứu liên quan đến tư tưởngđạo đức của Khổng Tử theo các hướng cơ bản sau đây:

Hướng nghiên cứu thứ nhất, đó là các công trình nghiên cứu liên

quan đến nội dung tư tưởng đạo đức của Khổng Tử Trước hết là tác

phẩm Luận ngữ của Đoàn Trung Còn (dịch), Nxb Trí Đức, Sài Gòn, năm 1950 Tác phẩm Đại cương triết học Trung Quốc, thượng và hạ của

Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê, Cảo Thơm, Sài Gòn, năm 1970 Tác

phẩm Lịch sử triết học phương Đông của Nguyễn Đăng Thục, Nxb Tp.

Hồ Chí Minh, năm 1991; Tác phẩm Tư tưởng triết học phương Đông

gợi những điểm nhìn tham chiếu của Cao Xuân Huy, Nxb Văn học,

năm 1995 Tác phẩm Lịch sử triết học Trung Quốc của Hà Thúc Minh, Nxb Tp.Hồ Chí Minh, năm 1996 Tác phẩm Đại cương lịch sử triết

học Trung Quốc do tác giả Doãn Chính (Chủ biên), Nhà xuất bản

Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2004 và tác phẩm Lịch sử triết học

2 Hồ Chí Minh (2002 t6) Hồ Chí Minh Toàn tập Hà Nội: Chính trị quốc gia, tr.46

3 Đảng Cộng sản Việt Nam (2016) Văn kiện Đại hôi đại biểu toàn quốc lần thứ

XII Hà Nội: Chính trị quốc gia tr.69.

phương Đông cũng do tác giả Doãn Chính (Chủ biên), Nhà xuất bản

Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2012 Nhìn chung, tất cả các côngtrình trên đều là những thành quả đáng trân trọng của sự dày côngnghiên cứu của các tác giả Các nhà nghiên cứu đã trình bày khoa học vàhết sức hợp lý, chặt chẽ những luận điểm triết học của các triết gia, cáctrường phái triết học Nhưng do lượng tri thức truyền tải quá rộng so vớimột công trình nghiên cứu cụ thể, nên các tác giả cũng chỉ dừng lại ởnhững nét khái quát nhất Ngoài ra, còn rất nhiều bài báo, tạp chí nghiêncứu về tư tưởng đạo đức của Khổng Tử, nhưng trong phạm vi giới hạn củamột bài báo không cho phép những công trình đó đi sâu vào toàn bộ nộidung tư tưởng đạo đức của ông mà chỉ tập trung bàn luận một khía cạnh

nào đó của tư tưởng như: Phạm trù nhân, phạm trù hiếu, phạm trù chính

danh,… Song, đây thực sự là nguồn tài liệu quý giá giúp nghiên cứu sinh

tiếp tục phân tích, làm rõ nội dung, đặc điểm cơ bản trong tư tưởng đạođức của Khổng Tử một cách đầy đủ, sâu sắc và có hệ thống hơn

Hướng nghiên cứu thứ hai, đó là các công trình nhận định, đánh giá

về tư tưởng đạo đức Khổng Tử Trong đó có các tác phẩm như: Khổng

giáo phê bình tiểu luận của tác giả Đào Duy Anh, Nhà xuất bản Quan

hải tùng thư, Huế, năm 1938 Tác phẩm Khổng học đăng, của Phan Bội

Châu, Nhà xuất bản Khai Trí, Sài Gòn, năm 1957 Tác phẩm Bàn về

đạo nho của nhà nghiên cứu Nguyễn Khắc Viện, Nhà xuất bản Thế giới,

Hà Nội, năm 1993 Tác phẩm Nho giáo xưa và nay của Quang Đạm, Nhà xuất bản Văn hóa, năm 1994 Tác phẩm Nho giáo và phát triển

của Nho giáo ở Việt Nam của Vũ Khiêu, Nhà xuất bản Khoa học xã

hội, năm 1995 Tác phẩm Một số vấn đề Nho giáo ở Việt Nam của Phan

Đại Doãn, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 1998 Tác

phẩm Triết lý phương Đông - giá trị và bài học lịch sử, của tác giả Doãn

Chính, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2005 Gần đây nhất là tác

phẩm Giá trị của đạo đức nho giáo trong thời đại ngày nay của tác giả Tần

Đại Đồng, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2014… Các côngtrình trên, hầu hết các tác giả đã quán triệt quan điểm khách quan, toàndiện và quan điểm lịch sử - cụ thể, đặt tư tưởng đạo đức của Khổng Tử nóiriêng và tư tưởng Nho gia nói chung vào trong bối cảnh của xã hội TrungQuốc thời Xuân thu để đưa ra những đánh giá, nhận định Tuy nhiên, chưa

có công trình nào thực sự đi sâu nghiên cứu một cách đầy đủ, hệ thống vấnđề mà luận án của nghiên cứu sinh quan tâm Song, những công trình đó

đã góp phần rất lớn vào việc định hướng cho nghiên cứu sinh trong việc

rút ra những giá trị, hạn chế và ý nghĩa lịch sử trong tư tưởng đạo đức củaKhổng Tử.

3 Mục đích, nhiệm vụ của luận án

Mục đích của luận án

Luận án tập trung nghiên cứu nhằm làm rõ nội dung, đặc điểm cơbản trong tư tưởng đạo đức của Khổng Tử; từ đó, đánh giá những giá trị,hạn chế và rút ra ý nghĩa lịch sử của nó về mặt lý luận và thực tiễn

Nhiệm vụ của luận án

Để đạt được mục đích trên, luận án phải thực hiện những nhiệm vụsau:

Thứ nhất, trình bày và phân tích điều kiện lịch sử - xã hội và tiền đề

hình thành tư tưởng đạo đức của Khổng Tử

Thứ hai, phân tích và làm rõ nội dung, đặc điểm cơ bản trong tư

tưởng đạo đức của Khổng Tử

Thứ ba, đánh giá những giá trị, hạn chế và rút ra những ý nghĩa lịch

sử trong tư tưởng đạo đức của Khổng Tử về mặt lý luận và thực tiễn

4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án

Đối tượng nghiên cứu: Luận án tập trung nhiên cứu nội dung, đặc

điểm và ý nghĩa lịch sử trong tư tưởng đạo đức của Khổng Tử

Phạm vi nghiên cứu: Luận án nghiên cứu ý nghĩa lịch sử trong tư

tưởng đạo đức của Khổng Tử về mặt lý luận và thực tiễn từ khi tư tưởngcủa ông hình thành cho đến hiện nay qua các tư liệu có liên quan

5 Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Cơ sở lý luận: Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ

nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối của Đảng Cộngsản Việt Nam về vấn đề đạo đức, giáo dục đạo đức cho con người

Phương pháp nghiên cứu: Để thực thiện luận án, nghiên cứu sinh đã

sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích vàtổng hợp, diễn dịch và quy nạp, logic và lịch sử, so sánh, đối chiếu lýluận với thực tiễn, và phương pháp văn bản học,

6 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án

Về ý nghĩa khoa học: Trên cơ sở trình bày có hệ thống nội dung, đặc

điểm cơ bản trong tư tưởng đạo đức của Khổng Tử, giá trị, hạn chế và ýnghĩa lịch sử của nó, luận án giúp cho người đọc có sự nhận thức tưtưởng đạo đức của Khổng Tử một cách hệ thống và sâu sắc hơn

Về ý nghĩa thực tiễn: Việc nghiên cứu tư tưởng đạo đức của Khổng

Tử một cách có hệ thống cả về nội dung, đặc điểm, giá trị và ý nghĩa lịchsử của nó, giúp chúng ta thấy rõ vai trò to lớn trong tư tưởng đạo đứccủa Khổng Tử đối với việc xác định yêu cầu, trách nhiệm của mỗi người

trong các mối quan hệ xã hội, góp phần điều chỉnh hành vi đạo đức củacon người và cai trị, quản lý xã hội Luận án có thể sử dụng làm tài liệutham khảo cho việc học tập, nghiên cứu và giảng dạy của các cá nhân, tổchức có liên quan.

7 Cái mới của luận án

Thứ nhất, luận án đã phân tích, làm rõ một cách có hệ thống nội

dung và đặc điểm cơ bản trong tư tưởng đạo đức của Khổng Tử

Thứ hai, luận án đã đánh giá những giá trị và hạn chế trong tư tưởng

đạo đức của Khổng Tử, rút ra ý nghĩa lịch sử của nó về mặt lý luận vàthực tiễn

8 Kết cấu cơ bản của luận án

Ngoài phần mở đầu, phần kết luận chung và danh mục tài liêu thamkhảo, luận án được kết cấu thành 3 chương, 6 tiết và 14 tiểu tiết

Chương 1 ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH

TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC CỦA KHỔNG TỬ

I SỰ BIẾN ĐỔI VỀ XÃ HỘI VÀ SỰ BĂNG HOẠI VỀ ĐẠO ĐỨC TRONG XÃ HỘI TRUNG QUỐC THỜI XUÂN THU VỚI QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC CỦA KHỔNG TỬ

1.1.1 Sự biến đổi về lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội Trung Quốc thời Xuân thu

Về mặt lịch sử, thời Xuân thu (770 - 403 trước Công nguyên) là

thời kỳ xã hội Trung Quốc biến chuyển từ chế độ chiếm hữu nô lệ màđỉnh cao là chế độ tông pháp nhà Tây Chu sang chế độ phong kiến sơ kỳ,thời kỳ trật tự lễ nghĩa, chuẩn mực đạo đức của xã hội cũ bị băng hoại vàmất dần vai trò lịch sử của nó, nhưng trật tự thể chế, pháp luật và chuẩnmực đạo đức mới đang hình thành, chưa đóng vai trò thống trị trong xãhội Chính điều này là một trong những nguyên nhân hình thành tưtưởng đạo đức của Khổng Tử

Về mặt kinh tế, với tư cách là cơ sở cho sự tồn tại của xã hội, thời

Xuân thu, nền kinh tế Trung Quốc đang chuyển từ thời kỳ đồ đồng sangthời kỳ đồ sắt Sự ra đời của đồ sắt đã tạo ra một cuộc cách mạng tronglực lượng sản xuất Nó thúc đẩy nền kinh tế Trung Quốc phát triểnnhanh chóng trên nhiều lĩnh vực: Nông nghiệp, thủ công nghiệp vàthương nghiệp Đặc biệt, những tiến bộ vượt bậc trong sản xuất nôngnghiệp do sự xuất hiện của đồ sắt đã làm cho chế độ “tỉnh điền” 井田 -

cơ sở kinh tế của chế độ nô lệ dần dần bị tan rã, chế độ tư hữu về ruộngđất từng bước hình thành và ngày càng phát triển

Về chính trị - xã hội, trên cơ sở sự chuyển biến về lịch sử và sự phát

triển về kinh tế đã dẫn đến sự biến động về chính trị - xã hội ở thời kỳXuân thu Có thể khái quát sự biến đổi về chính trị - xã hội Trung Quốc

thời kỳ này ở một số mặt sau: một là, sự phân hóa giai cấp và nạn “tiếm ngôi việt vị”; hai là, các cuộc chiến tranh liên miên và ác liệt giữa các

nước chư hầu hòng tranh giành đất đai, quyền lực, làm bá chủ thiên hạ.Điều đó, đã làm cho đời sống nhân dân vô cùng cực khổ, trật tự xã hội bịđảo lộn

1.1.2 Sự băng hoại về đạo đức trong xã hội Trung Quốc thời Xuân thu

Cùng với sự biến động về lịch sử, kinh tế và chính trị - xã hội, đạo

đức trong xã hội Trung Quốc thời Xuân thu cũng băng hoại Điều này

được biểu hiện ở sự đảo lộn trong các mối quan hệ đạo đức dẫn tới cảnhbề tôi giết vua, con hại cha, anh em, vợ chồng chia lìa thường xuyên xảy

ra Bên cạnh đó, thời Xuân thu, các chuẩn mực đạo đức xã hội như:

nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, trung, hiếu, đễ, cũng băng hoại, không còn như

ra tư tưởng về đạo đức, và đây cũng chính là một trong những vấn đềtrung tâm trong triết học của ông

1.2 TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ NHÂN TỐ CHỦ QUAN HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC CỦA KHỔNG TỬ

1.2.1 Tiền đề lý luận hình thành tư tưởng đạo đức của Khổng Tử

Tư tưởng đạo đức của Khổng Tử đã kế thừa quan điểm về luân lýđạo đức trong các thư tịch cổ được coi là cội nguồn của nền văn hóa

Trung Hoa, như Thượng Thư, Kinh Thi, Kinh Dịch, Quốc Ngữ, Tả

Truyện,… Đó là quan điểm thiên mệnh, quan điểm này cho rằng trời bao

bọc tất cả, là đấng linh diệu quyết định sự biến hóa của muôn vật, làm rasự sống chết của con người và sự linh thiêng của quỷ thần Phàm cái đãhiện diện trong vũ trụ, thì không có cái gì thoát khỏi vòng tạo hóa củatrời, ngay cả đạo đức, lễ nghĩa, phẩm phục của con người cũng là do trờisinh Có lẽ vì thế mà việc kính trời, sợ trời đã trở thành một quan niệmmang tính thế giới quan truyền thống của người Trung Hoa Quan niệm

đó đã có ảnh hưởng đến các nhà tư tưởng Trung Hoa sau này, trong đó

có Khổng Tử

Bên cạnh tư tưởng thiên mệnh, trong Chu Dịch lại có tư tưởng

cho rằng, có một khởi nguyên vũ trụ mang tính tuyệt đối, duy nhất,

nhưng tiềm ẩn không thấy rõ, là cơ sở của vũ trụ vạn vật, gọi là thái cực.

Thái cực bao hàm hai thế lực đối lập nhau, nhưng lại luôn thống nhất,

điều hòa tương tác nhau để sinh ra vạn vật, gọi là âm và dương Quan

điểm về thái cực, âm dương bao hàm tính tự nhiên và biện chứng tự phát.Khổng Tử, vào những năm cuối đời, đã dồn hết tâm trí để nghiên cứuChu Dịch và giải nghĩa những tư tưởng này thành phần Dịch truyện, gọichung là Kinh Dịch Vì thế, tư tưởng của Khổng Tử không thể khôngchịu ảnh hưởng từ Chu Dịch

Do ảnh hưởng bởi hai luồng tư tưởng trên nên một mặt, Khổng Tửrất tin ở trời, với ông, trời như vị quan tòa công minh, cầm cân nảy mựcquyết định sự sống chết và sự thành bại trong đời sống của con người.Ông coi việc hiểu biết mệnh trời như là một điều kiện để trở thành con

người hoàn thiện Song, mặt khác, ông lại không tán thành quan điểm

cho rằng con người cứ nhắm mắt dựa vào thiên mệnh Ông luôn yêu

cầu con người phải chú trọng nỗ lực học tập, tận lực làm việc, việcthành bại như thế nào, lúc đó mới là tại trời Đây cũng chính là sự mâuthuẫn và tính hai mặt trong tư tưởng của ông nói chung và tư tưởng đạođức nói riêng

1.2.2 Nhân tố chủ quan hình thành tư tưởng đạo đức của Khổng Tử

Lý luận, tư tưởng bao giờ cũng là sản phẩm của con người, do conngười sáng tạo ra và được khái quát trên cơ sở nhận thức điều kiện

khách quan Vì vậy, khi nghiên cứu tư tưởng đạo đức của Khổng Tử

-đặc điểm và ý nghĩa lịch sử, nhất thiết phải nghiên cứu về thân thế, cuộc

đời và sự nghiệp của Khổng Tử với tư cách là nhân tố chủ quan gópphần hình thành nên tư tưởng đạo đức của ông

Khổng Tử (551 – 479 TCN), tên Khâu, tự Trọng Ni, người ấp Trâu,làng Xương Bình, nước Lỗ, nay là huyện Khúc Phụ, tỉnh Sơn Đông,Trung Quốc Ông xuất thân trong gia đình quý tộc sa sút, cha là ThúcLương Ngột, mẹ là Nhan Trưng Tại, hay còn gọi là Nhan Thị Ông làngười rất thông minh, nhân hậu, hết lòng lo việc cứu đời, vì dân, vìnước Ông đã đem cái đạo của thánh hiền phát triển cho phù hợp với thờithế, lập thành học thuyết lưu truyền cho đời sau Vì vậy, Khổng Tử đượcvinh danh là một trong những nhà đạo đức, nhà chính trị, nhà giáo dụclớn của Trung Quốc cổ đại

Với tư cách là nhà đạo đức, có thể nói, Khổng Tử là một ngườitrọng lễ nghĩa, có tính cách ôn hòa, nghiêm trang và kính cẩn Ông sốngnhân hậu, luôn đề cao nhân đức, lấy đạo đức làm trọng và là tấm gươngsáng trong việc thực hành đạo đức

Với tư cách là nhà chính trị, ở thời đại của sự hỗn loạn và nhữngcuộc chiến tranh không dứt giữa các nước chư hầu, với mong muốn cảibiến xã hội, giáo hóa đạo đức con người, cứu thiên hạ, Khổng Khâu đãquên mình bôn ba khắp nơi, du thuyết khắp nơi để thực hiện rộng rãi chủtrương nhân trị, khôi phục chế độ tông pháp nhà Chu đã suy vong Song,về căn bản, con đường hoạt động chính trị của ông gặp rất nhiều khókhăn, trở ngại, nhưng điều vĩ đại ở ông là: mặc dù biết không thể làmđược nhưng vẫn cố hết sức làm

Không chỉ là nhà đạo đức, nhà chính trị, Khổng Tử còn là một trongnhững nhà giáo dục vĩ đại của Trung Quốc Tư tưởng giáo dục của ôngbao gồm cả ý nghĩa giáo dục mọi người và được mọi người giáo dục Mộtđời dạy học của Khổng Tử cũng là một đời ông tự rèn luyện mình Ôngchính là một tấm gương miệt mài giảng dạy, khiêm tốn học hỏi: “Học đạo

mà không biết buồn chán, dạy người mà không biết mệt mỏi”4 Ông mongmuốn đào tạo được những con người lương thiện, có lễ nghĩa, nhất là đào

tạo bậc quân tử có đủ nhân, trí, dũng để làm quan, giúp nước Môn sinh

của Khổng Tử, tương truyền có đến hơn ba nghìn, trong đó có bảy mươihai người đã lưu danh sử sách hay còn gọi họ là “thất thập nhị hiền”.Những học trò giỏi của Khổng Tử như Nhan Hồi, Tử Cống, Tử Lộ, tử

Hạ, Nhiễm Cầu, Tử Tư,… đều là các nhà tư tưởng lớn, gây ảnh hưởngsâu sắc tới sự phát triển của văn hóa, tư tưởng Trung Quốc Có thể nói,thành tựu lớn nhất trong sự nghiệp giáo dục của ông chính là đào tạo rađược một lớp môn sinh tài giỏi và hữu dụng

Như vậy, chúng ta có thể thấy rằng, chính từ môi trường xã hội,cùng với năng lực cá nhân bẩm sinh và tư chất đề cao nhân trị, luôn lấyđạo đức làm trọng đã hun đúc lên học thuyết triết học, tư tưởng đạo đứccủa ông ra đời

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1

Sau khi nghiên cứu về điều kiện, tiền đề hình thành tư tưởng đạođức của Khổng Tử, tác giả rút ra kết luận sau:

Thứ nhất, là một trong những hình thái ý thức xã hội, tư tưởng đạo

đức của Khổng Tử không hình thành một cách ngẫu nhiên mà xuất phát

từ đặc điểm, yêu cầu của xã hội Trung Quốc thời Xuân thu Đó là sựbiến đổi toàn diện và sâu sắc về lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội, đạođức luân lý thời kỳ này Chính thực tiễn lịch sử xã hội đương thời đã đặt

ra hàng loạt những vấn đề về triết học, chính trị - xã hội, luân lý đạođức, pháp luật, quân sự… thúc đẩy, yêu cầu các nhà tư tưởng, các bậctài sĩ phải trăn trở, tìm hiểu, nghiên cứu để đưa ra những diệu kế “cứuđời”, “cứu người”, “tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” Cho nên, thời kỳ này

đã xuất hiện nhiều nhà tư tưởng thiên tài, đầy nhiệt huyết, nhiều trườngphái triết học lớn Các nhà tư tưởng, các trường phái triết học là đại diệncho các tầng lớp, giai cấp xã hội khác nhau song đều cố gắng đưa ranhững lý giải và giải pháp của riêng mình để giải quyết vấn đề thực tiễn

xã hội đặt ra Khác với các nhà tư tưởng đương thời, Khổng Tử đặc biệtđề cao đạo đức, coi đó là công cụ, phương thức cai trị, quản lý xã hộihiệu quả nhất

Thứ hai, theo nguyên lý chủ nghĩa duy vật lịch sử, ý thức xã hội

một mặt do tồn tại xã hội quyết định, mặt khác nó có tính độc lập tươngđối biểu hiện ở khả năng kế thừa các lý luận của thời đại trước Là mộtnhà tư tưởng lớn, Khổng Tử đã biết tiếp thu, kế thừa những tư tưởng về

4 Đoàn Trung Còn (dịch), Sđd, tr.99.

đạo đức luân lý trong các thư tịch và kinh điển của Trung Quốc cổ đại

như tư tưởng thiên mệnh, thiên lý Bên cạnh đó, yếu tố không thể thiếu

để hình thành tư tưởng đạo đức của Khổng Tử đó chính là phẩm chất cánhân của ông Trong đó, phẩm chất cao cả nhất theo suốt cuộc đờiKhổng Tử đó là đề cao nhân đức, luôn lấy đạo đức làm trọng, ông là mộttấm gương sáng về đạo đức Ngoài ra, Khổng Tử còn là một người rấtyêu nước thương dân, quan tâm tới sự tồn vong của đất nước, thấu hiểunỗi khổ cực của người dân Vì vậy, phần lớn thời gian trong cuộc đời củaKhổng Tử là đi đến nhiều nước tranh luận với các phái khác để truyền bá

lý tưởng của mình nhằm khôi phục lại trật tự xã hội cũ của nhà Chu Tuynhiên, do điều kiện lịch sử, nên tư tưởng của ông có lúc và có nơi khôngđược trọng dụng, song cả cuộc đời ông dành để giảng dạy, nghiên cứu vềthiên đạo và nhân đạo, và điều vĩ đại ở ông là: mặc dù biết không thể làmđược nhưng vẫn cố hết sức làm Đó chính là các điều kiện cần và đủ đểhình thành nên tư tưởng đạo đức của Khổng Tử

Chương 2 NỘI DUNG, ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN TRONG

TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC CỦA KHỔNG TỬ 2.1 NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC CỦA KHỔNG TỬ

2.1.1 Tư tưởng của Khổng Tử về vai trò của đạo đức

Có thể thấy, Khổng Tử không đưa ra một định nghĩa, hay khái niệmmang tính chất tổng quát về đạo đức, mà quan niệm về đạo đức được thểhiện ở nhiều góc độ, đan xen trong hệ thống tư tưởng của ông Theo đó,

đạo đức bao gồm những quan hệ đạo đức như, vua - tôi, cha - con,

chồng - vợ, anh - em, bạn bè và các chuẩn mực đạo đức đó là nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, trung, dũng, hiếu đễ, giữa chúng có mối liên hệ gắn

bó chặt chẽ với nhau, bổ sung, hỗ trợ cho nhau, nó chi phối mọi suynghĩ, hành động và là khuôn vàng, thước ngọc để đánh giá phẩm hạnhcủa con người Vì vậy, theo Khổng Tử, đạo đức có những vai trò sau:

Thứ nhất, đạo đức có vai trò quan trọng trong việc tu dưỡng và rèn luyện nhân cách con người.

Tu thân tức là sửa mình, là quá trình khắc phục những sai lầm, khiếmkhuyết trong suy nghĩ và hành động của mình để mình ngày càng hoànthiện, đúng đắn, tốt đẹp Theo Khổng Tử, muốn sửa mình cho thànhngười có đức hạnh hoàn toàn, mỗi con người cần phải lấy những chuẩn

mực đạo đức nhân, nghĩa, lễ, tín, chính danh… làm cơ sở, nhân tố quan

trọng trong việc điều chỉnh nhận thức, hành vi của mình trong các mốiquan hệ với bản thân, gia đình và xã hội cho phù hợp Vì vậy, Khổng Tử