BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Nguyễn Th ị Thục DI SẢN VĂN HÓA VÙNG HÀM RỒNG Ở TỈNH THANH HÓA LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC Hà Nộ i - 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Nguyễn Th ị Thục DI SẢN VĂN HÓA VÙNG HÀM RỒNG Ở TỈNH THANH HÓA Chuyên ngành: Văn hóa học Mã số: 62 31 06 40 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS NGUYỄN CHÍ BỀN Hà Nộ i - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, Luận án tến sĩ: DI SẢN VĂN HÓA VÙNG HÀM RỒNG Ở TỈNH THANH HĨA tơi viết Các số liệu, trích dẫn, tư liệu luận án đảm bảo độ tn cậy, xác, trung thực, có dẫn nguồn cụ thể Tôi xin chịu trách nhiệm lời cam đoan Tác giả Nguyễn Thị Thục MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC MỞ ĐẦU CHƯƠNG 1: LÝ THUYẾT VỀ VÙNG VĂN HÓA VÀ DI SẢN VĂN HÓA 11 1.1 Lý thuyết vùng văn hóa 11 1.2 Lý thuyết DSVH 23 Tiểu kết chương 42 CHƯƠNG 2: DI SẢN VĂN HÓA Ở VÙNG HÀM RỒNG 44 2.1 Nhận diện vùng Hàm Rồng 44 2.2 Di sản văn hóa vật thể vùng Hàm Rồng 46 2.3 DSVH phi vật thể vùng Hàm Rồng 77 Tiểu kết chương 99 CHƯƠNG 3: BÀN LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 101 3.1 Hàm Rồng - vùng văn hóa 101 3.2 Kiến nghị 123 Tiểu kết chương 135 KẾT LUẬN 136 MỘT SỐ CƠNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 141 TÀI LIỆU THAM KHẢO 142 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DÙNG TRONG LUẬN ÁN BSVHDT: Bản sắc văn hóa dân tộc BTCVHL: Bảo tàng cổ vật Hoằng Long CNH - HĐH: nghiệp hóa - đại hóa DSVH : Cơng Di sản văn hóa GS: Giáo sư KHKT: Khoa học kỹ thuật KHXH: Khoa học xã hội KHXH & NV: Khoa học xã hội nhân văn Nxb: Nhà xuất NCKH Nghiên cứu khoa học TS: Tiến sĩ TSKH: Tiến sĩ khoa học TƯ: Trung ương UBND: Uỷ ban nhân dân VHDT Văn hóa dân tộc VHNT Văn hóa Nghệ thuật VHTT: Văn hóa - Thơng tn MỞ ĐẦU Lý lựa chọn đề tài Trong tâm thức người đương đại, Hàm Rồng địa danh đặc biệt xứ Thanh, ghi nhớ với chiến công vang dội kháng chiến chống Mỹ cứu nước Ngược dòng lịch sử, người biết nơi nơi lồi người, diện dấu vết khảo cổ học từ trước công nguyên: di khảo cổ học Núi Đọ (cách khoảng 20 vạn năm); di tích khảo cổ học Đơng Sơn tiếng thời kỳ đồng thau sắt sớm Những liệu khảo cổ học nhiều cho phép nhận diện tranh vùng Hàm Rồng rộng lớn mà người Việt cổ di chuyển xuống chiếm lĩnh đồng sơng Mã Đó di chuyển từ hang Con Moong (Thạch Thành), Mái Đá Điều (Bá Thước) tiến xuống vùng núi Đọ ngày Sự di chuyển cho thấy ba vùng tếp biến văn hóa: Mái đá Điều - hang Con Mong - núi Đọ, đó, núi Đọ địa điểm người Việt cổ định cư lâu Tiến xuống ven biển di khảo cổ học Đa Bút, điểm nhấn minh chứng người không dừng lại vùng đồng mà tến dần xuống vùng ven biển tụ cư ven cửa sông, cửa biển, rạch Trong trình di chuyển, sơng Mã trở thành đường thiên lý quan trọng, giai đoạn đương thời chưa có thêm đường khác hữu dụng Sau công nguyên, Hàm Rồng trở thành tâm điểm nhiều tranh giành lực nước, chiến tranh liên miên, loạn lạc kéo dài thời kỳ chống Pháp, chống Mỹ Lịch sử qua, lặng đọng lại vùng nhiều giá trị văn hóa tiêu biểu, mang tính liên tục, nhận biết qua hệ thống DSVH tồn Lớp áo thời gian làm cho DSVH có sức mạnh bền vững Những phần nhiều, người đương thời nhớ đề cao chiến công, giá trị lịch sử - văn hóa giai đoạn cận - đại Giá trị văn hóa thuộc lát cắt đồng đại giai đoạn cổ - trung đại chưa xem xét tầm Hàm Rồng có cảnh quan sinh thái hội tụ đầy đủ yếu tố núi, đồng bằng, ven biển, mang tính đại diện cho cảnh quan sinh thái xứ Thanh Sự hấp dẫn cảnh quan sinh thái nơi ghi nhận qua nhiều viết đăng tạp chí, kỷ yếu hội thảo khoa học, chưa có cơng trình nghiên cứu đặt cảnh quan sinh thái mối quan hệ với DSVH vùng Việc đặt vấn đề nghiên cứu tổng thể DSVH vùng Hàm Rồng có ý nghĩa lý luận, thực tễn quan trọng, khẳng định giá trị văn hóa tếp nối liên tục vùng đặc biệt xứ Thanh Từ cảnh quan sinh thái, giá trị lịch sử, giá trị DSVH có mẫu số văn minh Đơng Sơn vùng hạ lưu sơng Mã tích tụ lại Tốc độ thị hóa, việc mở rộng khơng gian thành phố Thanh Hóa cộng với q trình hội nhập sâu rộng nhiều bình diện phần phá vỡ cảnh quan sinh thái tự nhiên, làm mai một, xuống cấp hệ thống DSVH vùng Với diễn dễ làm DSVH bị tổn thương biến theo thời gian Một Hàm Rồng “danh giá” đứng trước nỗi lo hậu xấu diễn tương lai cấp quản lý chưa có phương án hợp lý quy hoạch, bảo vệ DSVH vùng; người dân chưa nhận thức đầy đủ vai trò DSVH đời sống cộng đồng; chưa lựa chọn nhà đầu tư xứng tầm, có tâm với DSVH Vài năm trước đây, UBND tỉnh Thanh Hóa phê duyệt quy hoạch vùng Hàm Rồng chấp nhận cho số doanh nghiệp đầu tư, khai thác du lịch, kinh tế vùng Hàm Rồng Động thái vơ tnh phá vỡ tính liên kết vùng, phân cấp chưa cụ thể làm cho DSVH không coi trọng với giá trị vốn có Đồng thời, chưa thấy mối quan hệ, chia sẻ hài hòa lợi ích bảo tồn văn hóa phát triển du lịch Việc cần làm đánh giá tổng thể giá trị DSVH, đặc trưng chung DSVH vùng Hàm Rồng, để thấy Hàm Rồng cần xem xét, quy hoạch bảo vệ vùng văn hóa đặc biệt tỉnh Thanh Hóa Năm 2011, tỉnh Thanh Hóa xây dựng điều chỉnh quy hoạch vùng Hàm Rồng khía cạnh: quy hoạch tổng thể, bảo tồn, tôn tạo phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa Hàm Rồng Tuy nhiên, quy hoạch có hạn chế khơng gian, có nghĩa lựa chọn từ điểm tếp giáp làng cổ Dương Xá kéo dài đến núi Nít làm cho khơng gian Hàm Rồng trở nên nhỏ bé Vấn đề bảo tồn DSVH chủ yếu dựa sở khảo sát, mô tả thực trạng di tích, chưa quan tâm nghiên cứu mối quan hệ, lan tỏa, tếp biến giá trị văn hóa ngồi vùng Bài học nhiều quốc gia giới số địa phương Việt Nam cho thấy, quy hoạch vùng cần đến liên kết chặt chẽ vùng quy hoạch vùng/ tểu vùng phụ cận Từ đề xuất giải pháp quy hoạch, bảo tồn, phát huy giá trị DSVH toàn vùng Từ cách đặt vấn đề trên, tơi nhận thấy cần có cơng trình nghiên cứu Hàm Rồng với phương pháp tiếp cận nghiên cứu tổng thể giá trị DSVH vùng văn hóa Đặc biệt cần nghiên cứu Hàm Rồng gắn với bảo tồn văn hóa ứng dụng phát huy DSVH bối cảnh hội nhập kinh tế giới Cơng trình nghiên cứu khơng mang tính lý luận làm sáng tỏ Hàm Rồng có ý nghĩa lịch sử, độc đáo sinh thái, văn hóa Tìm giá trị đặc trưng DSVH, tạo tiền đề khoa học cho việc xây dựng vùng văn hóa - du lịch Hàm Rồng phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Thanh nói riêng nước nói chung Với tất vấn đề trên, lựa chọn đề tài: Di sản văn hóa vùng Hàm Rồng tỉnh Thanh Hóa làm Luận án Tiến sĩ Mục đích nghiên cứu 2.1 Nghiên cứu tổng thể hệ thống DSVH vùng Hàm Rồng Lựa chọn DSVH điển hình để khảo cứu, từ đặc điểm chung DSVH vùng Hàm Rồng 2.2 Trên sở lý thuyết vùng văn hóa phân vùng văn hóa, kết nghiên cứu DSVH vùng Hàm Rồng, bước đầu chứng minh Hàm Rồng vùng văn hóa lịch sử Thanh Hóa đáp ứng đầy đủ têu chí Trong đó, giá trị đặc trưng DSVH đóng vai trò têu chí quan trọng Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu - Hệ thống DSVH vùng Hàm Rồng biểu qua loại hình DSVH vật thể DSVH phi vật thể Trên sở khảo cứu DSVH điển hình đề cập theo loại hình cụ thể - Luận án đề cập đến số DSVH vùng đệm có mẫu số với DSVH vùng Hàm Rồng hình thành q trình lan tỏa tích tụ 3.2 Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian nghiên cứu luận án vùng văn hóa Hàm Rồng Theo hướng Tây - Đơng, tính từ xã Thiệu Khánh với dãy núi Đông Sơn chạy men theo sông Mã đến xã Hoằng Quang, phường Nam Ngạn Theo hướng Bắc - Nam từ bến Ngự đến núi Nhồi, phường An Hoạch - Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Nghiên cứu DSVH vật thể (Di tích lịch sử văn hóa; danh lam thắng cảnh; di vật, cổ vật, bảo vật); DSVH phi vật thể (Lễ hội, tín ngưỡng; diễn xướng dân gian; nghề thủ cơng truyền thống) điển hình tồn đến Phương pháp nghiên cứu 4.1 Sử dụng phương pháp nghiên cứu lý thuyết để tếp cận hệ thống lý thuyết DSVH, phương pháp phân loại DSVH từ văn luật luật; lý thuyết vùng văn hóa phân vùng văn hóa từ kết nghiên cứu thành công học giả nước nước 4.2 Phương pháp nghiên cứu nguồn tư liệu viết DSVH tỉnh Thanh Hóa, DSVH vùng Hàm Rồng Tổng hợp số liệu, phân tích, phân loại tư liệu nghiên cứu theo mục đích nội dung luận án 4.3 Phương pháp nghiên cứu liên ngành: sử học, văn hóa học, nghệ thuật học, dân tộc học… giúp cho việc tếp cận, phân tích loại hình DSVH Trong trọng đến số mặt lý thuyết địa - văn hóa hệ thống DSVH vùng Hàm Rồng phương diện: đặc điểm lịch sử, cảnh quan sinh thái, dân cư… việc góp phần vào q trình hình thành giá trị DSVH 4.4 Phương pháp điền dã, kết hợp với phương pháp tổng hợp, thống kê, phân loại, đối chiếu, so sánh, phân tích DSVH điển hình vùng Đây phương pháp quan trọng, triển khai theo bước cụ thể: Bước thứ nhất: Điều tra, khảo sát tổng thể hệ thống DSVH vùng Hàm Rồng Bước thứ hai: Lựa chọn DSVH (vật thể, phi vật thể) điển hình để khảo cứu Song song với tến trình đánh giá giá trị DSVH, luận án quan tâm đến 196 Con thuyền người chồng ngày tến xa, sóng ngầm Anh quăng đến tối, năm lần, bảy lượt không kiếm cá Đang gò lưng kéo lưới, sóng ngầm cuộn lên dội lật úp thuyền Ở nhà, chiều dần buông tối dần, người vợ đám nóng ruột chờ chồng, chờ cha, có lửa lòng, người vợ hết lại vào, chẳng nói nửa lời Mấy đưa từ sáng tới chưa có vào bụng, khơng đứa dám đòi ăn Chúng biết tai họa kinh khủng giáng xuống gia đình nhỏ nhoi, nghèo khổ Trời chiều ngày nhanh Xóm làng dần cảnh tranh tối, tranh sáng mà người chồng chưa trở Nhớ tới lời chồng dặn, người vợ ẵm tay dắt díu đứa leo lên đỉnh núi Nhồi căng mắt nhìn mặt biển xa xơi tìm dấu thuyền Nàng đốt đống lửa lớn cầu mong, hy vọng người chồng thấy hướng cho thuyền cập bến Đống lửa bập bùng suốt đêm bắt đầu tàn, phương đơng mặt trời bắt đầu ló rạng ngời mặt biển mà nàng đàn đứng yên ngóng đợi Cứ suốt ngày ròng, nước mắt nàng đàn chảy thành dòng mặt đất mà bóng hình người chồng vơ vọng Mưa, nắng, gió sương, đói khát chẳng làm họ nản lòng Rồi buổi chiều giơng tố, sấm chớp lên Bầu trời quay cuồng thịnh nộ, mặt đất run rẩy, vật vã hứng giận trời Khi trời quang mây tạnh, nhìn lên núi Nhồi mẹ nàng hóa đá đứng chờ đợi Ngày nay, có dịp qua Thành phố Thanh Hóa, nhìn chếch phía Tây Nam, Vọng phu khắc vào không gian thời gian ca bất diệt nghĩa tnh vợ chồng đằm thắm, thủy chung [57, tr.58 - 61] VỢ CHỒNG ANH KÌNH Xưa xứ Thanh khơng có sơng Đất đai tồn đồng màu mỡ khơng có nước tưới Mỗi năm trời làm vài ba trận mưa không thấm đất Những mùa hạn hán đông điền khô nẻ, làm ăn khó khăn Nhân dân khắp nơi ca thán ông Trời 197 ăn chẳng công Lúc vùng đất Đơng Sơn ngày có vợ chồng nhà anh Kình nghèo, làm ăn cực khổ Anh có mảnh đất quanh năm ngày tháng khơ queo, đào giếng giếng khơng có nước, đào mương khơng có sơng Anh cất cơng đào hồ để trữ nước mưa, mưa cạn ngay, tnh cảnh thật trăm bề vất vả Vợ chồng anh Kình thấy vô tức giận, lên trời để hỏi thể Bà vùng khổ cực lâu mong vợ chồng anh lên cho chóng, sớm báo tín mừng cho dân chúng Lên đến cửa trời, không may gặp phải lúc Trời vắng, tướng giữ cửa nhà Trời không cho anh Kình nói chuyện, lại xua đuổi anh trở hạ giới Anh bực bội khua trống vang lên ầm ĩ góc thiên đình Nhưng cửa Trời đóng chặt, anh lay khơng tức giận vung tay đánh đổ tượng đá đặt hai bên đường hai vợ chồng hậm hực về, định bụng lên Trời lần Trời nghe thiên tướng tâu bày Họ nói hai vợ chồng anh Kình hỗn láo lên phá phách cửa nhà trời Trời tức giận hội tướng xuống nghiêm trị tên Kình xấc xược Năm đại bàng cử xuống mổ hai vợ chồng Kình Nhưng nhờ thần bếp nhà Kình báo trước, nên Kình chuẩn bị đánh trả Kình nấp sau cánh cửa, đại bàng ào từ trời lao xuống nhà, Kình bắn cái, đại bàng rơi xuống Sau năm lần “phựt’ vậy, năm đại bàng bị tên xuyên qua cổ họng Xác chúng hóa thành năm núi Rừng Thơng, làng Sơn Viện Vân Nhưng, xã Đông Lĩnh, huyện Đông Sơn Nghe tn bại trận, Trời tức lắm, lại sai bầy voi đến xéo nát nhà Kình giày xéo hai vợ chồng Kình, thần bếp lại mách trước Kình chất đống mía to đường thả vào ổ kiến càng, kiến lửa Đàn voi tự trời xuống vừa mệt, vừa khát, thấy mía sà vào ăn ngay, hết tới khác Kiến chui vào vòi, vào tai, vào mắt cắn xi, cắn ngược Voi bị kiến cắn điên lên, lăn lộn, chạy tốn loạn chẳng hàng ngũ Con Voi đầu đàn lớn nhất, bị Kình cho búa trời giáng, chạy đến làng Đông Khối (xã Đơng Cương bây giờ) lăn chết, hóa thành núi Voi Con voi bé chưa kịp 198 chạy bị vợ Kình phang cho phát nằm lăn bên đường hóa núi Voi chợ Voi (xã Quảng Thịnh bây giờ) Hai trận đấu thất bại, Trời lền sai tướng Rồng xuống trị tội hai vợ chồng Kình Tướng Rồng vốn tướng tài giỏi vào loại bậc Thiên đình, đến đâu phải có đám mây hộ vệ Biết vậy, vợ chồng anh Kình đến mượn quạt người thợ rèn, nấp sau gốc to mạnh xua tan đám mây đi, Rồng khơng có mây, khơng vẫy vùng nên rơi xuống đất Vợ chồng anh Kình đợi có lúc người gậy phang Rồng tới tấp, Rồng giẫy dụa chết hóa thành dãy Long (thuộc địa phận phường Hàm Rồng bây giờ) Núi Long ngày có nhiều dấu vết lồi lõm cho vết đánh gậy vợ chồng anh Kình Liên tếp thua trận cách thảm hại, Trời đành nhượng phải đưa cho xứ Thanh sông Vốn tướng tá Trời loài vật, nên sông đưa xuống xứ Thanh cầm tnh ngựa bất kham Vì sơng có tên sơng Mã, lượng nước lớn, dòng sơng lại thác, nhiều ghềnh nên nguy hiểm thuyền bè qua lại Hai vợ chồng anh Kình thắng trận liên tục, lại có sơng dùng vào việc lại thông thương, nước tưới cho đồng ruộng, lấy làm mừng Họ Trời nhượng căm tức Và thần Mã Giang phải xuống hạ giới, xa cảnh giới thiên đình lấy làm bực bội, tính nết thêm dữ, luôn rắp tâm trả thù Một hôm, hai vợ chồng anh Kình dạo thuyền sơng, thần làm luồng nước xoáy, đánh úp thuyền Nhờ có sức khỏe, nên vợ chồng nhà anh Kình khơng chết cả, anh Kình bị thương nặng phải nằm gường bệnh, vợ anh Kình phải xa kiếm thuốc cho chồng Ở Trời, tướng Hổ vốn bạn thân tướng Rồng Từ tướng Rồng bị vợ chồng anh Kình đánh chết, Hổ uất ức lắm, muốn trả thù Nhưng xin Trời không cho Nhân hôm trời ngủ, Hổ trộm xuống hạ giới, hơm anh Kình mệt, vợ anh lại vắng nhà Hổ cách dấu diếm, khơng có lệnh trời nên thần bếp không hay biết Anh Kình kịp vơ mác để đầu nhà chống trả Anh đâm trúng Hổ mười mũi, không mũi trúng chỗ hiểm 199 Hổ hăng lên xơng lại cắn anh Kình chết, vào lúc anh Kình đâm mũi mác cuối vào mặt Hổ, Hổ lăn chết, biến thành núi Hổ phía Nam thành phố Thanh Hóa ngày nay, mật Hổ loang vùng rộng lớn gọi làng Mật Núi Hổ gọi núi Mật Sơn Mười hai mũi mác anh Kình dấu vết mười hai hang núi Mật Vợ anh Kình xin thuốc đến nơi nghe tn chồng chết, chị hốt hoảng đánh rơi tất thứ cầm tay Cái hộp đựng thuốc cho chồng rơi hóa thành tảng đá bên gốc đa làng Vệ Yên Chiếc gương chị rơi biến thành giếng, khăn tay chị vắt rơi xuống hóa thành sông tự nhiên, tức sông Cầu Bố Sơng có bến khơng xây có bậc tam cấp hẳn hoi, dấu vết lược vợ anh Kình, chị đứng khóc chồng, đầu tóc rũ rượi, lược rơi lúc khơng biết Đau khổ, vợ anh Kình quay lên trời lần Chị khóc lóc, ốn trách trời dùng mưu mô đánh lúc người ta ốm Trời mực từ chối, thề tướng Hổ thù ốn làm liều, Trời khơng sai bảo đâu Nhưng vợ anh Kình khơng chịu, nhiếc móc khơng thơi Cuối Trời đành chấp nhận vợ chồng anh Kình vào hàng ngũ người nhà Trời xin đưa anh Kình lên trời để chơn cất, vợ Kình cung với bà Tiên Vợ Kình khơng đồng ý, định đòi xuống trần gian đòi cho hai vợ chồng trở thành Thấy chị Kình làm dữ, Trời khơng đành phải lòng cho biến vợ chồng anh Kình thành đơi Kim Đồng - Ngọc Nữ kề vĩnh viễn, nêu cao gương chiến đấu lòng thủy chung với cỏ cây, sông núi Trời sai vị thánh xuống làm phép, lúc đầu định đặt hai vợ chồng đứng phía bên Cầu Bố, ngoảnh nhìn phía Bắc Nhưng vị thánh biến anh Kình trở thành Kim Đồng chị Kình đứng phía bên sơng, vừa nguyền rủa, vừa giơ chân đạp vào xác Hổ Thánh chờ khơng thấy chị Kình sang, nóng ruột liền biến chị Kình thành Ngọc Nữ đứng đuôi Hổ Đặc biệt vết chân nhỏ, có 12 phân rưỡi Vì chị Kình người nhỏ nhắn, xinh đẹp, chân chị chẳng khác chân cô thiếu nữ [57, tr.66 - 63] 200 SỰ TÍCH LÀNG GIÀNG HẾN Làng Thanh Dương ngày thuộc xã Thiệu Khánh, tên chữ làng Thanh Giang, tên nôm gọi làng Giàng Hến, nhân dân quanh vùng thường quen gọi làng Hến dân có nghề xúc hến từ buổi khai dân, lập ấp đầu tên Thuở ban đầu làng có tên phường Hến, sau đổi thành trang Hến tới làng Giàng Hến Thuở xưa, làng Giàng Hến ven bờ sông Mã, dân sống chủ yếu nghề trồng lúa, trồng ngô, xúc hến Đặc biệt có trồng loại cam đường vỏ mỏng chín đỏ, lịm mà vị lại thơm, nên hàng năm làng phải tến vua gọi cam tến Con gái Giàng Hến vốn tếng xinh đẹp lại khéo tay nên nhiều nơi biết đến Dân quanh vùng cho làng có nhiều gái đẹp dân làng chuyên ăn hến sông Mã Tiếng đồn ngày lan xa tận triều đình Các vua chúa nhiều lần lựa chọn mỹ nữ, cung tần, tỳ thiếp từ đất Từ thời Lê trở làng có lệ tến hến cho vua (từ tháng tới tháng ba âm lịch) Mang hến tới kinh đô cơng việc khó khăn, vất vả đường xa mà phải giữ hến khỏi chết, khỏi gầy Muốn vậy, người gánh hến bắt buộc phải mang theo nước phù sa sơng Mã, có lẫn cát, bùn làm thức ăn cho hến Nhưng điều khổ tâm dân làng công việc vận chuyển hến phải cô gái xinh đẹp, dịu hiền đảm nhận Đã có nhiều người không trở làng sau lần tến hến Sắc đẹp họ dần tàn phai, thân họ mỏi mòn dần phòng cung cấm thâm nghiêm Gia đình nhà có gái xinh đẹp bố mẹ suốt ngày đêm đau nỗi đau canh cánh chia ly mát Mỗi năm đến kỳ tiến hến xóm làng chìm ngập nỗi lo âu, sầu muộn, nhớ thương kẻ đi, người Có lần đám gái làng Giàng đem hến vào cung, vua nhác thấy người có sắc đẹp “chim sa cá lặn” Sau cô gái vua vời vào cung làm tỳ thiếp không trở quê cũ Cô gái có tên Tồn Hơn ba năm trời sống cung vua ngày “bệ rồng ban ơn mưa móc” chẳng may lại “bị bệnh” Mắc phải tội “khi quân”, chiếu theo luật lệ triều đình lẽ 201 bị chém, trước lời tâu bày mềm mỏng, khéo léo tếng ngọc, tếng vàng cô, vua nghĩ cô vốn người đất Hến nên tha cho, giam vào lãnh cung phế truất cho quê cũ Cảm ơn “công đức cao dầy” thương đến mà xá tội, cô tâu bày lại với đức vua nỗi gian lao vất vả, nhọc nhằn hành trình đem hến vào cung cúi mong bệ rồng bãi bỏ lệ tến hến cho dân làng Đức vua gật đầu chấp thuận, xuống chiếu bãi bỏ lệ Từ trờ làng Giàng bỏ lệ tến hến Nhớ ơn bà Tồn người có cơng lớn cứu làng Giàng khỏi lệ tến hến hàng năm dịp lệ tế thần, làng bày hương án bà phía để tế tạ ơn Ngày cháu bà, dân làng Giàng truyền tụng, ghi nhớ công đức Bà [57, tr.77, 78] HÒN NGỌC HÀM RỒNG Ngày xửa, ngày xưa, Trời có bảo ngọc, quý “thiên bảo ngọc’ quý chỗ giữ cho hòa khí tốt tươi, mn vật sinh sôi nảy nở, vận lành quy tụ, kết tnh linh khí núi sơng Trời giữ gìn cẩn thận Khi ngủ, Trời ngậm vào miệng ban ngày Trời đeo ln bên khơng lúc rời Thời có quỷ Sắt muốn cướp thiên bảo ngọc Nhân lúc trời mải mê ngắm cảnh, quỷ Sắt dùng phép ngọc Trời Trời giận sai Thiên Lôi đánh quỷ Sắt để cướp lại bảo ngọc Thiên Lôi quỷ Sắt đánh hết ngày tháng khác, giành giật ngọc quý, xảy ngọc rơi xuống vùng Thanh Hóa Ngọc rơi xuống làm làng chết số người Dân vùng căm giận Trời lắm, song biết ngọc q nên Trời đòi mà dân khơng trả Dân giữ gìn bảo ngọc Họ bảo rèn cung tên đồng, giáo mác đồng, gậy tre mã thò để canh giữ viên ngọc Phần tếc Ngọc, phần coi thường nhân dân, Trời sai Hỏa Ngọc Long bay xuống cướp Đó Rồng Lửa Rồng xuống tới nơi, cung tên bắn tua tủa Túng Rồng phun lửa chống lại Dân chúng bắn gãy chân Rồng, Rồng đau sa xuống vùng vẫy phun lửa ngày mạnh Đất cát bị quần lên vùng sâu hoắm, dài dằng dặc Trời nhìn xuống thấy lửa cháy rực, tưởng dân đốt lửa Gậy có quấn thừng đầu 202 đánh mình, nên sai thần Mưa giội nước xuống cứu Rồng Rồng hết phép chống lại tắt thở Rồng chết nằm dài đuồn đuột núi Hàm Rồng, có vây, có vảy uốn khúc dọc bờ sơng Mã Dòng sơng Mã Rồng quần lên nước mưa thần Mưa xối xả chảy mà thành, ngọc tức núi Ngọc ngày Hai mắt rồng, hàm rồng hướng núi Ngọc muốn cướp lại viên ngọc q song dòng sơng Mã chảy nên cách ngăn, đời đời thuộc dân xứ Thanh, giữ cho lành trời đất, bốn mùa xanh tươi, phong nẫm ÔNG BƯNG Ngày nay, xã Hoằng Quỳ, Hoằng Sơn, Hoằng Vinh thuộc huyện Hoằng Hóa tỉnh Thanh Hóa di tích ơng Bưng Núi Bưng xã Hoằng Sơn có đền thờ mẹ ơng Bưng, có đá to, tròn ơng Bưng dùng để tập luyện mà dân địa phương gọi “hòn quòn” (hòn đá dùng để tập quyền thuật) Thơn Ích Hạ trước có đền thờ Thánh Tến (tên ông Bưng) tục múa hát Chèo Chải để thờ phụng Và rải rác huyện Hà Trung, Hoằng Hóa, Thiệu Hóa (cũ), Tĩnh Gia có đến 36 đền thờ Thánh Bưng Chuyện kể rằng: Ngày xửa, ngày xửa, thơn Trì Trọng (nay thuộc xã Hoằng Quý, Thành phố Thanh Hóa) có người đà bà nghèo khổ Bà làm thuê làm mướn cho nhà giàu quanh vùng để kiếm miếng ăn Đã luống tuổi mà bà chưa có chồng Một buổi sáng tnh mơ bà sông Mã gánh nước, thấy vết bàn chân kỳ dị in bờ cát Tò mò, bà ướm bàn chân thấy động Bà thụ thai Bà sợ dân làng chê trách nên không dám đâu Bà che túp lều, bán nước cho khách qua đường để kiếm gạo sinh sống Đủ ngày đủ tháng, bà sinh cậu bé khỏe mạnh Tiếng khóc chào đời cậu bé sinh vang vùng Ai lấy làm lạ Cậu lớn lên thổi, ăn hết nồi ba, nồi tư bữa không no Hai mẹ ngày chật vật Cậu bé ngày to cao, dị kỳ Bóng cậu che rợp vùng Cậu bé thích tập luyện võ nghệ Những đá to nong lớn gọi “hòn quờn” mà cậu bé dùng để tập ném trơn tru nhẵn thín còn, chân núi Có người kể: Bà gặp trận mưa, ướt người 203 nhà thụ thai 204 Xuân Sơn Cả vùng gọi cậu chàng Bưng Lớn lên, chàng Bưng hái củi bán kiếm gạo giúp mẹ, Bưng thường hái củi núi Đường Trèo, vùng Kim Tân, huyện Thạch Thành, giáp với Nho Quan, Hòa Bình (tỉnh Hà Sơn Bình) Khi về, Bưng thường ngồi nghỉ cồn đất ngày Cồn Thánh thuộc vùng xã Hà Tiến, huyện Hà Trung Bưng gánh bó củi khổng lồ Người Bưng cao lừng lững Sáng từ nhà đi, xế trưa tới nhà Ở vùng Thiệu Hóa (ngày phần huyện Thiệu Hóa, vài xã sát nhập Thành phố Thanh Hóa), có ơng Vồm to lớn, khỏe mạnh Ơng Vồm tếng người giỏi vật Nghe Bưng giỏi vật, ơng Vồm tìm đến Trì Trọng để thi tài Lúc đó, Bưng củi vắng Biết ơng Vồm muốn đọ tài với mình, bà mẹ Bưng bảo ông Vồm ngồi chờ lát bà cắm móng tay Ở tận Đường Trèo đốn củi, Bưng thấy nóng ruột, biết mẹ cắm móng hay gọi về, đầu bó củi tre buộc đơi cò trắng, đầu bó củi lim, Bưng vội xốc gánh củi lên vai bước vội Ông Vồm uống dở bát nước thấy bóng râm to tướng phủ kín sân Bà mẹ nói: - Cháu tới nơi - Sao bà biết? - Đó! Bóng cháu từ ngồi đổ đó! Ơng Vồm sợ q, đặt bát nước xuống, vội vàng bỏ chạy Về tới nhà, Bưng nghe mẹ thuật lại câu chuyện ông Vồm đến thách vật Máu nóng tuổi trẻ lên, Bưng quăng vội gánh củi đuổi theo ơng Vồm Hai bó củi văng ra, đầu củi tre rơi gần Trì Trọng sau mọc thành rừng tre gọi Mả Cương (thuộc thơn Ích Hạ, xã Hoằng Quỳ) Đơi cò trắng sinh sơi thành đàn cò lớn, làm tổ rừng tre, đời sang đời khác, sau đơng Còn đầu củi lim văng đến làng Trung Hia (nay xã Hoằng Vinh, huyện Hoằng Hóa), cách Trì Trọng đến gần nửa ngày đường, mọc thành rừng lim Cái đòn gánh cong thành đường nối hai làng Cẩm Lữ Bưng có lẽ có nghĩa dùng hai tay nâng lên vật nặng Cách thơn Trì Trọng sáu bảy chục số đường chim bay 205 Xuân Sơn (nay xã Hoằng Sơn, huyện Hoằng Hóa) Hai mấu đòn gánh mọc thành hai đa, đến Thế Bưng đuổi theo ông Vồm, vệt chân Bưng biến thành hai dãy ao so le từ đầu làng Ích Hạ đến bờ sông Mã Bưng vọt qua sông Mã thấy ơng Vồm chạy trước mặt Ơng Vồm sợ vội náu vào bụi rậm, mũi to q, sống mũi chìa ngồi Bưng nhảy đến, lấy tay búng vào mũi ông Vồm, ông Vồm chết đứ đừ Xác ông Vồm biến thành núi Vồm đền thờ ơng Vồm chân núi có tác mặt ông Vồm với mũi bị tẹt Giết ơng Vồm xong, thỏa tính hiếu thắng, Bưng thấy hối hận Bưng từ dùng sức để cứu khổ Bây hai làng Cổ Bi Đàm Xá (thuộc huyện Thiệu Hóa cũ) có chuyện xích mích Làng Cổ Bi cậy mạnh, ức hiếp làng Đàm Xá Cổ Bi lại hẹn ngày đến để chiếm đất Đàm Xá Cả làng Đàm Xá bị lép vế lo âu Các lão làng họp bàn mà đành bó tay Lúc chàng Bưng củi qua Đàm Xá thấy trai làng hớt hải, bà lo lắng không yên, hỏi biết chuyện, Bưng thắng tới đình làng Các lão làng đơng đủ, cụ nhìn cụ Chàng Bưng chào cụ xin cụ cho tay giúp Đàm Xá Các cụ vô mừng rỡ Chàng Bưng hẹn: - Sáng mai, xin cụ sửa soạn cho 100 bắp cày tre đực, 10 nong cơm nong muối Tôi dẫn đủ 100 quân đến để giúp làng Sáng hơm sau cụ đình sớm ngồi chờ Các thứ chuẩn bị tươm tất Trong đó, làng Cổ Bi đánh trống họp trai đinh, có thầy dạy võ đứng đầu lý hương cường hào dẫn xuống cướp đất làng Đàm Xá Lúc chàng Bưng lững thững đến Bưng thưa với làng quân chàng sau, chàng xin ăn cơm trước để chuẩn bị Mười nong cơm nong muối chàng ăn loáng Ăn xong súc miệng gầu nước giếng, chàng chỗ đống bắp cày Mỗi bắp chàng kẹp vào hai ngón tay để thử Cái gãy bẹp Chỉ có tạm dùng Chàng Bưng cầm bắp cày, sẵn cối đá tảng sân đình, chàng xọc vào đầu bắp cày vác lên vai phía đầu làng Lúc giờ, quân Cổ Bi tràn xuống đầu làng Đàm Xá, cắm mốc mới, xéo lên hoa màu Những 206 nhà đầu làng bị xô đổ Những vườn bị chặt Bỗng chàng Bưng xuất Tên thầy võ hăng chạy lại bị chàng “cho đá” nhẹ, chết thẳng cẳng Dân Cổ Bi khiếp đảm chạy dạt làng Chàng Bưng vác gậy tre có cối đá lủng lẳng sau Dân Đàm Xá theo chàng Đến địa giới hai làng, chàng Bưng đặt cối đá xuống làm mốc, cắm tre xuống làm dấu Cối đá sau biến thành núi Tường Vân, gậy mọc thành bụi tre Vì gậy cắm xuống đất, gốc lên trời nên thành bụi tre mọc ngược, tất tre đâm chúc xuống đất đâm thẳng lên Chàng Bưng người dân Đàm Xá ca ngợi biết ơn Sau đó, chàng Bưng xin mẹ tòng qn để “phò vua giúp nước” Đó vào thời Lý Thái Tơng Chàng Bưng tòng qn với tên Lê Phụng Hiểu Ơng thẳng thắn, khỏe mạnh, mưu trí, làm đến chức đô thống, đem quân dẹp quân Chiêm Thành quấy rối phương nam, diệt bọn Đông Chinh, Dực Thánh bọn hồng thân, quốc thích định cướp vua Lý Nhà Lý yên, công ông đứng đầu triều đình Vua ban cho ruộng đất Ơng xin quê nhà, đứng đỉnh núi Bưng ném đao, đao đến đâu ruộng xin đến Vua lòng Ơng q đứng mảnh đất sinh sống từ xưa, ném đao Con đao bay vù lên trời, bay bay rớt xuống Vết đao cắm sâu hóa thành sơng Hoạt khoanh vùng địa giới hàng nghìn mẫu ruộng Ruộng sau gọi “Thác đao điền” Rồi ơng xin vua xây dựng quê hương Nhân dân vùng q hương ơng kể nhiều kỳ tích ông sau nhận ruộng “Thác đao”, việc chinh phục “Con trâu xanh khổng lồ”, việc chặt lim lớn làm cày, việc khai sơng Ấu, việc đem núi Bưng từ Đường Trèo về, việc đánh đuổi ông Đẽn giành lại núi Bưng bị lấy cắp Những huyền thoại làm cho hình tượng ơng Bưng thêm phong phú hoàn thiện, vừa tương đồng, gần gữi, vừa độc lập, vừa độc đáo so với nhân vật loại huyền thoại truyền thuyết nước ta (như ơng Đùng Nghệ Tĩnh, ơng Gióng Trung du Bắc Bộ) Nếu bóc vỏ hoang đường việc làm phi thường như: Bắt trâu khổng lồ, chặt lim khổng lồ, đẽo cày khổng lồ đường khổng lồ tạo 207 sông Ấu ông Bưng gần gũi với công việc thực tế mà người nông dân Hoằng Hóa nói riêng, người nơng dân Việt Nam nói chung phát triển nghề nơng Về đoạn chót truyện ông Bưng, có người kể rằng: “Khi ông Bưng nhiều tuổi, quê hương giàu đẹp, dân làng yên vui, hơm ơng phía Hà Trung, trèo lên núi Hoa Lâm, cởi áo ngồi khốc lên lim đỉnh núi “ngài hóa” Dân vùng nhớ công đức ông lập đền thời ông nhiều nơi Hàng năm vào ngày mồng tháng âm lịch có tục mở hội tế chung đền thờ ông Bưng mà nhân dân vùng thường quen gọi Thánh Tến [46, tr.241 - 248] TRUYỆN ÔNG VỒM Ngày xửa, ngày xưa, vùng sông nước cuối nguồn sông Sủ (sông Chu ngày nay) có người đàn bà luống tuổi mà chưa có chồng, với thuyền ngày tháng lênh đênh sơng nước kiếm sống Một đêm mưa gió bà thiu thiu ngủ mở thấy giải trườn lên thuyền, giải nói tếng người “Ta Thần tướng Long Vương nhân thăm thú qua đây, gặp người ta muốn người ân đêm” Trong giấc mơ người đàn bà lo quá, đành phải lời, giải quấn lấy bà ân hồi trườn xuống sông Sáng dậy bà thấy người khác lạ từ bà thụ thai Sau ba năm sinh chàng trai khơi ngơi, tuấn tú, chàng trai mẹ chăm sóc, bà vạn chài giúp đỡ nên lớn nhanh thổi, lớn ăn khoẻ, bữa ăn hết nong cơm, ăn khoẻ, làm khoẻ, đôi vai gồng gánh, cần tay chàng nâng bổng thuyền buồm lớn, cõng núi lưng ta cõng bó củi Một hơm chàng tỷ tê hỏi mẹ: Mẹ ơi! Cha đâu hở mẹ? Chẳng biết nói người mẹ đành dối - Cha chết - Thế mộ cha đâu? Trước gặp hạn hán kéo dài, dân vùng thường làm lễ rước tượng Thánh Tến (cao thước ta gỗ trầm hương) đem sông Mã tắm Có tắm tượng chưa xong trời mưa trút Người ta truyền ngài có bình nước mưa, sau ơng Hà Rò (thần núi Linh Trường) lấy nên ngài không làm mưa (xem Truyện dân gian Thanh Hóa, tr.30) lai lịch Thánh Tến mối quan hệ Thánh Bưng Thánh Tến cần điều tra nghiên cứu thêm 208 Bà tay xuống sơng nói bâng quơ: - Ở nước Nghe mẹ nói, chàng trai nhảy tùm xuống sơng tìm mộ cha Sơng sâu nước xốy chàng mò mẫm hết ngày hết tháng khơng thấy Chàng bực tức bảo với mẹ - Con phải gánh đá lấp sơng mà tìm cho mộ cha Người mẹ can ngăn không đành chiều theo ý con, chàng lấy đũa ghế cơm làm đòn gánh, xe sợi nhỏ lại làm quang giắng, hướng Tây Bắc gánh đá để lấp sông Bước chân chàng sải dài dọc theo triền sông Sủ, gánh đá chàng rơi rải rác dọc đường, đắp thành núi Vân, đắp thành núi Mấu, nhỏ rơi xuống tạo thành núi Là Khi đến cuối sông Sủ chẳng mai gẫy đòn gánh, đá rơi xuống phía hữu đắp thành núi Vồm, đá rơi xuống phía tả đắp thành núi Trịnh (hai núi đá nằm song song hai xã Thiệu Khánh, Thiệu Hợp ngày nay) Công việc lấp sơng tìm mộ cha khơng thành, chàng trai uất ức tựa vào núi hóa thành đá, lõm vào vách núi nên có tên gọi núi Vồm Khơng biết tự người ta khắc tượng lớn, gọi tượng ông Vồm Và dị khác kể rằng: Có chàng trai nọ, cậy có sức khoẻ người, nghe nói Hoằng Hóa có tên Bưng khoẻ liền tm đến nhà Bưng để thách đấu, Bưng vắng, hồi bà mẹ Bưng bảo: “Thằng Bưng lên rừng Nưa kiếm củi đó, bóng về, người mà” Thấy bóng đỗ vào sân mà người tay Bưng phải người to lớn lắm, chàng trai sợ hãi bỏ chạy Khi Bưng đến nhà thấy mẹ kể chuyện có người tm để thách đấu, Bưng giận lắm, đuổi theo hướng tay mẹ chỉ: Khơng đầy năm bước Bưng tóm chàng trai quật mạnh vào vách đá, vách đá lõm xuống thành vồm, nên núi có tên núi Vồm chàng trai gọi ông Vồm [47, tr.648, 649] 9-ĐỘNG TIÊN VÀ ĐỘNG RỒNG Truyện kể rằng: Từ xa xưa lắm,209 người sống hoang sơ, vùng, có người đàn ơng người đàn bà sống nghề hái lượm, săn 210 bắn Mỗi người hang, ăn ỏ với sinh đàn Khi khôn lớn, vợ chồng cho riêng, cải chẳng ngồi ruộng đất Họ đem số đất chia cho người mảnh Để chứng tỏ đám đất có chủ, người lấy đá đặt vào khoảng ruộng Một hơm ơng Trời chơi, nhìn xuống hạ giới thấy có nhiều cục đá nằm rải rác khắp nơi Trời cho đòi quan Thổ Địa đến để hỏi Thổ Địa tâu rằng: “Đó nhà chia đất cho con, họ đánh dấu phần đất Mỗi phần đất người” Trời hỏi: - Nhà có đứa ? Thổ Thần thưa: - Nhà có trăm Trời giật mình, bảo quan rằng: “Nhà định cướp ngơi ta chăng” Rồi lệnh cho quan giảm bớt số cho không để trăm đứa chung chỗ Các quan đành lập kế, tách cậu út nơi khác cách tạo sông giữa, đồng thời, biến cục đá thành núi Các phần đất người bị trời xóa nhòa, ranh giới Các lại phải tản nơi tm đất Do vậy, ngày dãy Hàm Rồng 99 ngọn, nằm bên sơng, có câu: Chín mươi chín đứng trơng Còn núi Nít qua sơng chưa Sau này, người thành làng Để khỏi quên gốc, năm nhớ ngày giỗ mẹ, làng lại phải gặp lần vào ngày mồng tháng hàng năm Người mẹ dân vùng tôn Thượng Ngàn Thánh Mẫu, Đền Thượng Ngàn thờ Đình Hương từ ngày ấy, nhiều làng vùng, trai gái không lấy [47, tr.345 - 347]./ ... 42 CHƯƠNG 2: DI SẢN VĂN HÓA Ở VÙNG HÀM RỒNG 44 2.1 Nhận di n vùng Hàm Rồng 44 2.2 Di sản văn hóa vật thể vùng Hàm Rồng 46 2.3 DSVH phi vật thể vùng Hàm Rồng 77 Tiểu... Nam như: Văn hóa vùng châu thổ sơng Hồng; vùng văn hóa Nghệ Tĩnh, vùng văn hóa Bình - Trị - Thiên, vùng văn hóa đồng sơng Cửu Long, vùng văn hóa Tây Bắc, vùng văn hóa Việt Bắc, vùng văn hóa Tây... Chương 2: Di sản văn hóa vùng Hàm Rồng (57 trang) Chương 3: Bàn luận kiến nghị (35 trang) 12 NỘI DUNG Chương LÝ THUYẾT VỀ VÙNG VĂN HÓA VÀ DI SẢN VĂN HÓA 1.1 Lý thuyết vùng văn hóa Vùng văn hóa coi