Vấn đề "ngã" "phi ngã" văn học Việt Nam trung cận đại Nguyễn Đình Chú There are no translations available Vấn đề “ngã” hay “phi ngã” trước hết vấn đề sống người quan niệm người sống Nhưng vấn đề sống người quan niệm người sống chi phối, phản ánh vào văn học cách phức tạp, nhiều phương diện văn học Muốn hiểu sâu văn học trung đại, không hiểu sâu vấn đề “ngã” “phi ngã” văn học Điều này, khơng có tác dụng việc nhận thức văn học trung đại mà tạo điều kiện đối sánh nhận thức văn học cận, đại Cao Bá Quát * *     * Trong những năm gần đây, một số nhà nghiên cứu văn học, kể cả một số tác giả  sách giáo khoa mơn Văn trung học phổ thơng trong đó có chính tác giả của bài viết  này đã nói đến tính chất “phi ngã”, “vơ ngã” trong văn học trung đại. Nói thế là căn  cứ vào: ­ Thực tế lịch sử là ở Việt Nam trong thời trung đại, cái tơi (ngã) về cơ bản chưa  được phát hiện, nhận thức ­ Tư tưởng “phi ngã”, “vơ ngã” trong học thuyết Nho, Phật mà văn học trung đại  chịu ảnh hưởng.   ­ Bản thân văn học, đặc biệt đối với các thể loại mang hình thức cố định với thi  liệu, văn liệu có tính cơng thức, ước lệ, trừu tượng, phi cụ thể và cá thể, trong đó có  điển tích điển cố Từ những căn cứ trên, mà kết luận rằng văn học trung đại có tính “phi ngã”, “vơ  ngã” là đúng. Nhưng để tránh sự đơn giản hố vấn đề, cần phải nói rõ một số điều sau  đây: Vấn đề “phi ngã”, “vô ngã” Nho giáo, Phật giáo: ­ Nho giáo lấy chữ “Lễ” làm nội dung cốt yếu để xây dựng, tổ chức cuộc sống.  Lễ là bao gồm các quy ước, điều ước nhằm đảm bảo các quan hệ của con người với  nhau, trong cuộc sống xã hội. Tam cương (qn thần, phụ tử, phu phụ/phu thê) và ngũ ln (qn thần, phụ tử, phu thê, huynh đệ, bằng hữu) là những quan hệ chủ yếu trong cuộc sống con người theo Nho giáo. Để đảm bảo quan hệ đó được tồn tại tết đẹp, Nho  giáo, chủ trương “khắc kỷ phục lễ” (thắng mình ­ tức là “Tơi” để phục tùng “Lễ”).  Khổng Tử (trong thiên Tử hãn) chủ trương “tuyệt tứ”: Tử tuyệt tứ: vơ ý, vơ tất, vơ cố,  vơ ngã.  Vơ ý: chỉ theo lẽ phải của việc mà làm, khơng để ý riêng mình vào.  Vơ tất: khơng quyết hẳn bằng một cách làm mà được vì ý chí làm, quyết là đạo đó thường hay trái với thời thế và đạo lý tự nhiên.  Vơ cố khơng cố chấp vào một phương pháp chết trái với lẽ biến thơng viên hoạt.  Vơ ngã: ngã = mình ta, làm gì mà vì chữ “ngã” sẽ dẫn đến sai lầm. Khổng Tử  khơng bao giờ đặt chữ ngã trong lòng. Vơ ngã là điều cốt yếu nhất của Tử tuyệt tứ (4  điều dứt bỏ do Khổng Tử chủ trương) (Xem cách giải thích của Phan Bội Châu trong Khổng học đăng phần đầu khi nói về Khổng Tử) Nhiều người đã căn cứ vào các mệnh đề trên để kết luận về tính chất “phi ngã”  (khơng thừa nhận cái 'Tơi") của Nho giáo. Điều đó là đúng, nhưng cũng khơng đủ. Vì  Nho giáo, một mặt, khơng thừa nhận cái “Tơi” cá thể, chủ trương hi sinh nó cho chữ  “Lễ” và dĩ nhiên, đó là một hạn chế lớn nhất trong nội dung thuyết Nho giáo mà ngày  nay, chúng ta đã có điều kiện nhìn rõ hơn. Tuy nhiên, ở Nho giáo vẫn có một thứ  “ngã” rất sâu sắc mà cuộc sống khơng phải khơng cần. Đấy là cái “ngã” đạo đức, cái  “ngã” trách nhiệm, mà khó có một học thuyết nào sánh kịp. Nho giáo chủ trương: “tu  thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”. Tu thân, chính là kêu gọi, khuyến khích sự phấn  đấu của mỗi một cá thể để trở thành một cá thể người đạo đức Trong nội dung tu thân, Nho giáo còn đề ra nhiều mệnh đề quan trọng: “Nhất nhật tam tỉnh ngơ thân” (một  ngày ba lần xét mình ­ tức xét tư cách đạo đức của cái “Tơi”), “Qn tử thận kì độc”  (người qn tử phải thận trọng khi ở một mình), “Qn tử độc thiện kì thân” (người  qn tử riêng giữ mình theo điều thiện). “Cổ chi học giả vị kỷ, kim chi học giả vị  nhân” (Người có học đời xưa thì vì mình, người có học đời nay thì vì người),“Qn tử cầu chư kỷ, tiểu nhân cầu chi nhân” (Người qn tử cầu ở mình, kẻ tiểu nhân cầu ở  người) Rõ ràng, Nho giáo rất quan tâm tới một thứ “ngã”, và quan tâm một cách phiến  diện, chứ khơng hẳn là “phi ngã” hồn tồn Phật giáo chủ trương lý thuyết nhân dun tức là nhấn mạnh mối quan hệ khơng  chỉ là hiện thực còn là siêu hình, khơng chỉ hiện tại mà còn là q khứ, là tương lai  của con người với nhau. Do đó đã đi đến chủ trương “vơ ngã”. ‘Ngã” là chủ thể, là  riêng có tự tướng[1] của mình, mang tính riêng biệt. Người có tự tướng của người. Vật có tự tướng của vật. Thế giới có tự tướng của thế giới. Quốc gia có tự tướng của quốc  gia. Xã hội có tự tướng của xã hội. Đã có tự tướng của mình, tất sẽ có tự tướng của  người khác. Đã có tự tướng của vật này, tất sẽ có tự tướng của vật khác  Cứ thế mà  sinh ra nhân (người), ngã (tơi), bỉ (khác), thử (này), q trọng, khinh rẻ, tranh chấp  nhau trong xã hội. Phật giáo phủ nhận tự tướng đó tức là phủ nhận “ngã”. Nó chủ  trương “vơ ngã” vì cho rằng bất cứ cái gì đã có thì phải làm nhân dun cái khác.  Ở phương diện này, Phật giáo còn “vơ ngã” hơn Nho giáo. Tuy nhiên, ngay ở  Phật giáo, trong khi chủ trương “vơ ngã” như đã nói, thì ở phương diện tu hành để  thành Phật, lại vơ tình rất đề cao vai trò cá nhân, tức là cái “ngã” tu hành theo bài bản, hệ thống, phương hướng của Phật giáo khơng dễ gì đối với từng cá nhân nhà sư. Và  Phật giáo khi đề ra phương châm “tự giác” để “giác tha”, “tự lợi” để “lợi tha” cũng đã  để lộ một cái “tự” (tự mình), tức là một cái “ngã” Nội dung “ngã” và “phi ngã”, “vơ ngã” trong Nho giáo và Phật giáo được nói lại  trên đây dĩ nhiên là còn q giản đơn, thơ thiển so với bản thân vấn đề trong hai học  thuyết đó. Nhưng thiết tưởng cũng góp phần làm rõ thêm điều mà sách, báo gần đây  đề cập đến, kể cả hạn chế sự ngộ nhận do cách nói một chiều, q đơn giản, đó đây đã gặp. Còn vấn đề ảnh hưởng của nội dung “ngã” và “phi ngã”, “vơ ngã” của Nho giáo,  Phật giáo trong văn học Việt Nam thời trung đại là gì? Có thể thấy rõ hai mặt ảnh  hưởng: tích cực và tiêu cực. Tích cực là ở chỗ: chính tinh thần đề cao cái “Tơi” nghĩa  vụ, cái “Tơi” cơng dân, cái “Tơi” đạo đức của Nho giáo đã góp phần đáng kể tạo ra  cái gọi là tâm huyết, là nghĩa khí, là cái cao cả  một cách đích thực, bản chất trong  văn học trung đại mà ở một mơi trường xã hội tâm lý khác khơng dễ gì có tới mức  như thế. Cũng như tinh thần “vơ ngã” của Phật giáo đã góp phần tạo nên cái chất vị  tha, khơng chỉ trên phương diện tư tưởng mà còn là cảm xúc, là tình thương bao la,  góp phần làm giàu chất nhân bản, nhân đạo cho văn học trung đại. Tất nhiên, chỗ hạn  chế chung của Nho giáo cũng như Phật giáo trong chủ trương “phi ngã”, “vơ ngã” như đã nói, trước hết chính là sự cản trở văn học trong việc phát hiện, khám phá cái “Tơi”  cá thể theo ý nghĩa chính đáng, cần thiết của nó 2. Nói đến tính chất “phi ngã”, “vơ ngã” trong văn học trung đại, ngồi những  điều trên đây, còn phải tính đến sự phức tạp khác của vấn đề, nếu khơng sẽ sai lầm.  Điều cần thấy là, dù văn học trung đại có chịu ảnh hưởng của tư tưởng “vơ ngã”, “phi  ngã” của Nho, Phật thì đó vẫn chưa phả là sự quyết định tồn bộ số phận, thực trạng  tồn tại của nghệ thuật, của thơ văn, vì một tác phẩm văn học, dù ở thời đại nào dù đã  tự giác hay chưa tự giác nhận thức cái “Tơi” thì trước hết vẫn là sản phẩm, là con đẻ  của một cá thể một “thằng Tơi”, khơng ai giống ai, ngồi những điều họ đã chung  nhau, giống nhau, ­ một “thằng Tơi” trước khi trở thành “thằng Tơi” nghệ sĩ, đã là  “thằng Tơi” cá nhân, cá thể như bất cứ ai giữa cuộc đời. Thực tế văn học trung đại  chứng minh hùng hồn điều đó. Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xn Hương, Bà huyện  Thanh Quan, Nguyễn Cơng Trứ, Cao Bá Qt, v.v  mỗi người một cá tính nghệ thuật, khơng lẫn nhau được. Cá tính nghệ thuật trong bản chất là gắn với tài năng. Càng có  tài năng, càng có cá tính. Khơng có những cá tính đó, khơng có lịch sử văn học, hiểu  theo nghĩa nghiêm ngặt nhất. Lịch sử văn học, có thể nói là lịch sử cá tính sáng tạo.  Cá tính sáng tạo là chuyện thời nào cũng có thể có và thời nào cũng khó có. Quy luật  của văn học nói chung, của văn học trung đại nói riêng là thế. Nói đến tính chất “phi  ngã” của văn học Việt Nam trung đại, xin đừng qn những cá tính nghệ thuật đã  phải tồn tại trong những hình thức phi cá tính mà mọi người đã thấy trên phương  diện thể tài, văn liệu, thi liệu, vốn nổi lên với tính chất quy  phạm định hình khép kín  về thi pháp, trong vòng ảnh hưởng của những học thuyết “phi ngã”, “vơ ngã” Khi nói đến tác phẩm văn học, chúng ta còn biết là có nhân vật trữ tình, tức là cái tơi trữ tình trong mỗi tác phẩm, nhất là với thơ ca. Tất nhiên, cái tơi trữ tình này và cái “Tơi” cá nhân trong văn học (mà ta nói là trong văn học trung đại chưa được phát  hiện, khám phá đầy đủ do tư tưởng “phi ngã”, “vơ ngã” chi phối), khơng hẳn là một  khi có người đã lầm lẫn, coi là một. Vì một bên là sản phẩm tất yếu trong tác phẩm,  dù tự giác hay khơng tự giác đối với người sáng tác từ cổ chí kim, nhất là với những  tác giả lớn. Còn một bên là sản phẩm tự giác có nội dung riêng, phải được điều kiện  lịch sử xã hội cho phép nhà văn mới phát hiện, khám phá được. Cái “Tơi” một khi  được tự giác nhận thức sẽ là một biểu hiện mới mẻ của nội dung nhân bản và trong  nghệ thuật. Đó là một điều kiện thuận lợi rất cơ bản cho thế giới cảm xúc, cảm hứng,  tâm trạng, tâm tình nhà văn được bộc lộ thoải mái hơn trong tác phẩm của mình như  chúng ta đã thấy ở thời kỳ văn học nửa đầu thế kỷ XX. Nhưng khơng phải hễ nhà văn  tự giác nhận thức được cái “Tơi” thì tự nhiên là có cá tính trong sáng tạo nghệ thuật.  Để đi đến cái Tơi ­ cá nhân một cách tự giác đầy đủ, thực tế đã phải có q trình nhận thức từ tự phát, cảm tính, trực giác đến tự giác, lý tính, có mức thấp, mức cao, có  phiến diện và tồn diện. Mức cao nhất, tồn diện nhất là phải có tính chất triết học.  Trong văn học Việt Nam thời trung đại, ngay ở giai đoạn Lý ­ Trần đã xuất hiện  khơng ít thơ ca thuật hồi, cảm hồi, thuật cảm, ngơn hồi, ngơn chí… mà ở đó, dĩ  nhiên cái Tơi ­ cá nhân đã trực hiện nhưng nói chung vẫn là tự phát. Bởi so với u  cầu nhận thức, chiếm lĩnh cái Tơi ­ cá nhân ở trình độ tự giác, triết học, có lý luận  vẫn còn là một khoảng cách khá xa. Cần thấy rằng: u cầu nhận thức triết học về cái  Tơi ­ cá nhân là ngồi phạm vi chủ thể (mình tự nhận thức về chính cá nhân mình)  còn là thuộc phạm vi khách thể (mình nhận thức về những cá nhân ngồi mình và  trong cuộc sống). Mà ngay trong nhận thức chủ thể cũng phải có ý thức về tính khách  thể của chủ thể.  3. Cá nhân là thực thể đầu tiên làm nên mọi hình thức cộng đồng xã hội. Xã hội  chỉ là xã hội khi có từng cá nhân cá thể. Cá nhân trước hết là một thực thể tự nhiên,  sinh học trước khi là một thực thể mang tính xã hội. Nói đến sự sống của nhân loại  trước hết là nói đến sự sống của từng cá nhân. Có thể ví xã hội như là một cơ thể thì  cá nhân là từng tế bào. Muốn có một cơ thể khoẻ thì phải có từng tế bào khoẻ. Cái Tơi ­ cá nhân được nhận thức đúng đắn sâu sắc và được phát huy theo hướng đúng đắn,  chân chính, sẽ là điều kiện tối ưu cho sự phất triển tồn xã hội. Nói đến cái Tơi ­ cá  nhân khơng chỉ có khía cạnh quyền lợi, sự hưởng thụ, mà trước hết là vai trò, động  lực phát triển xã hội, sự cống hiến. Cái Tơi ­ cá nhân được nhận thức như thế, về bản  chất là hồn tồn đối lập với cái Tơi ­ cá nhân chủ nghĩa, tức là chủ nghĩa vị kỷ, phản tiến hố. Bởi một bên là điều cần cầu nguyện cho nó sớm trỗi dậy ngày nào hay ngày  ấy. Còn một bên, ngược lại, tiêu diệt được nó sớm phút nào hay phút ấy. Cái Tơi ­ cá  nhân hiểu theo nghĩa chân chính khơng hề đối lập với tính cộng đồng, tính tập thể,  tính vị tha. Th Kiều của Nguyễn Du đã cho ta một minh chứng hấp dẫn tuyệt vời về sự kết hợp giữa tính vị kỷ (khơng phải là chủ nghĩa vị kỷ) và tính vị tha. Văn học phấn đấu cho chủ nghĩa nhân đạo bằng sự bảo vệ, xây đắp hạnh phúc cho con người, khám  phá thế giới con người, nhưng khi nói đến hạnh phúc con người cũng như khám phá  thế giới con người mà khơng thơng qua con người cá nhân thì ít nhiều đã rơi vào chủ  nghĩa trừu tượng, phi thực tế. Cái Tơi ­ cá nhân có ý nghĩa thiêng liêng như vậy trong sự sống của nhân loại. Tuy nhiên, khơng phải ở đâu và lúc nào, con người trong đó  các nhà văn với sứ mạng khám phá, phản ánh, đấu tranh cho hạnh phúc con người  cũng đã nhận thức sáng tỏ vấn đề này. Có thể nói ở nước ta, và trong phạm vi văn học, dễ thấy một sự thật có phần khác với nhiều nền văn học trên thế giới là đã rất chậm  chạp trong việc nhận thức về cái Tơi ­ cá nhân này thậm chí là cho đến hơm nay,  cũng chưa hẳn đã được nhận thức rạch ròi. Có tình trạng chậm chạp trong q khứ là  do chế độ cơng xã tồn tại dai dẳng, do kinh tế tư hữu chậm phát triển và chưa phát  triển tới mức cao so với thế giới. Mặt khác, còn do ảnh hưởng của các học thuyết ít  nhiều mang tính chất “phi ngã”, “vơ ngã” chi phối như trên đã nói; trong khi văn học  phương Tây, ngay trong thời cổ đại, ít nhiều cái Tơi ­ cá nhân đã ló mặt. Đặc biệt đến thiiPhchngthỡnúcúmtmtcỏchtgiỏc,bth.Chnghanhõnvntrong vnhcPhchngcaoconngi,coinúltrungtõmcavtr,lthcttnti pnhtcamuụnloi.Conngihnmuụiloitrchtvỡconngicútrớtu. Conngicnúinõylconngitnhiờntrongúcúhaiphngdinc bn:sinhhcvxóhi.VkhinúinCONNGIthỡcngónhnbitcúcỏiTụi ưcỏnhõn.nthkXVII,ờcỏct(Descartes)cúclunimniting:Je pense,donỗjesuis(Tụitduy,yltụitnti)chớnhlskthavphỏttrint tngPhchngvcỏiTụiưcỏnhõn(L'individu)ú.Chnghanhõnvncathi Phchngvinidungcbntrờnõytrchtlmtsgiiphúngconngikhi srngbuccatụngiỏo,cathnquyn.Tsgiiphúngny,conngivnti sáng tạo ra nền văn hố Phục hưng và để lại những con người khổng lồ trên phương  diện văn hố nghệ thuật  như mọi người đã biết. Ở nước ta, mãi tới thế kỷ XVIII đầu  thế kỷ XIX, trong điều kiện chế độ phong kiến cùng với ý thức phong kiến bị suy sụp  trước sự trỗi dậy của các phong trào nhân dân trong đó đã bắt đầu có thành phần thị  dân, cái Tơi ­ cá nhân mới bắt đầu có mặt ít nhiều qua sáng tác của Nguyễn Du, Hồ  Xn Hương, Phạm Thái, Phạm Nguyễn Du, Ngơ Thì Sĩ, Nguyễn Cơng Trứ  Trong  cái Tơi ­ cá nhân ở giai đoạn văn học này đã có cái Tơi tự ý thức về mọi nỗi đau khổ  của mình, cái Tơi đòi quyền sống cho mình, trong đó có quyền được tự do bộc lộ tình  cảm riêng tư cá thể, tự do u đương, tự do hưởng hạnh phúc lứa đơi, hạnh phúc tuổi  trẻ, kể cả hạnh phúc bản năng. Ở đây cũng chớm hiện ra cái Tơi sinh học tự nhiên…  Sự kết hợp hài hồ giữa cái Tơi và cái Ta, cùng với sự cân bằng, sự qn bình giữa  càm xúc và lý trí (vốn có nguồn gốc sâu xa từ học thuyết âm dương, học thuyết trung  dung) trong cái Tơi, ở buổi đầu này, là khá đẹp. Với những điều đó, cái Tơi này có ý  nghĩa nhân bản, chống phong kiến rõ rệt và ít nhiều có tính chất hiện đại bởi nó thuận  theo quy luật phát triển của giá trị nhân bản, của sự sống chính đáng. Sự xuất hiện của cái Tơi ­ cá nhân mang ý nghĩa nhân bản mới mẻ tiến bộ như thế đã có liên quan mật  thiết tới sự hình thành và phát triển một số thể loại từng được coi là đặc sản của văn  học cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX: truyện thơ, khúc ngâm, hát nói. Cái Tơi ­ cá  nhân đã có mặt, dù chậm nhưng khá xinh xắn và kháu khỉnh như thế nhưng ngay sau  đó, nó lại như lẩn mặt đi vì thời đại khơng khuyến khích vì trước hoạ Pháp xâm lược,  số phận cái “Tơi” phải nhường chỗ cho số phận cái “Ta” trước số phận dân tộc. Mãi  đến nửa đầu thế kỷ XX này, đặc biệt là từ những năm 20 trở đi, dù đất nước còn bị  chìm ngập trong vòng nơ lệ thực dân Pháp, nhưng một khi quan hệ sản xuất tư bản  chủ nghĩa (dù ốm yếu do hồn cảnh thuộc địa quy định) đã có mặt, lại thêm ảnh  hưởng tư tưởng và điệu sống tư sản phương Tây tràn vào ào ạt, nhất là ở các đơ thị và  trong phạm vi tầng lớp tư sản và tiểu tư sản, thì dù muốn hay khơng, cái Tơi ­ cá  nhân cũng có mặt lại. Và như thế là lần này nó đã có mặt, với một hậu thuẫn về quan  hệ sản xuất, về cơ sở kinh tế rõ rệt hẳn hoi so với thời Nguyễn Du trước đó nhiều. Cái  Tơi ­ cá nhân chớm lên ở thơ văn Tản Đà, ở tiểu thuyết Tố Tâm của Hồng Ngọc  Phách, ở bút ký Giọt lệ thu của Tương Phố, Linh Phượng ký  của Đơng Hồ trong thập  kỷ 20, sau đó xuất hiện ngang nhiên trong tiểu thuyết Tự Lực văn đồn, trong Thơ  Mới và ít nhiều cả trong dòng văn học hiện thực phê phán. Ở tiểu thuyết Tự Lực văn  đồn, cái “Tơi” xuất hiện chủ yếu là trên phương diện giải phóng tình u khỏi sự  ràng buộc của lễ giáo phong kiến, của tập tục cổ truyền, tạo cho tình u có một thế  giới, một sinh mệnh mang màu sắc cá nhân ­ cá thể theo hướng tự do cá nhân. ở Thơ  Mới, cái “Tơi” xuất hiện chủ yếu lại trên phương diện cảm xúc, tình cảm, trong đó, dĩ  nhiên là cũng có tình u, nhưng khơng chỉ là tình u. Và cái “Tơi” cảm xúc thiên về hướng sầu bi đã trở thành một nét trội của Thơ Mới. Ở văn học hiện thực phê phán, từ lâu, hầu như khơng ai nghĩ rằng có cái “Tơi” vì ở đây, nội dung chủ yếu là vấn đề  phân tích mổ xẻ, phê phán sự xấu xa, bất nhân của xã hội đương thòi. Nhưng ở Nam  Cao, một nhà văn hiện thực xuất sắc thì rõ là có một cái “Tơi”. Cái “Tơi” của người  nghệ sĩ tự ý thức về sự éo le bi đát của kiếp đời làm nghệ thuật trước sự đói nghèo,  của người trí thức tiểu tư sản tự ý thức về tình trạng “sống mòn” của mình trong thời  buổi thực dân nửa phong kiến bất lương vạn ác. Trong phê bình văn học, Hồi Thanh  với Thi nhân Việt Nam, trở thành bà đỡ đẻ cho phong trào Thơ Mới, thực chất là đỡ đẻ cho cái Tơi ­ cá nhân. Hồi Thanh từng viết: “Cứ đại thể thì tất cả tinh thần thời xưa ­ hay thơ Cũ, và thời nay ­ hay thơ Mới, có thể gồm lại trong hai chữ Tơi và Ta. Ngày  trước, là thời chữ TA, bây giờ là thời chữ TƠI…” (Một thời đại trong thơ ca – Thi  nhân Việt Nam, 1942). Cái Tơi ­ cá nhân trong văn học 1930 ­ 1945 xét ở từng bộ  phận, từng tác giả, đều có những nét riêng biệt, khác nhau ở trạng thái trực giác hay lý tính, ở mức độ cao thấp của nhận thức, quan niệm, nhưng nhìn chung đã khơng tránh  khỏi phần nào hạn chế do thiếu một cơ sở nhận thức triết học vững chãi so với thời  Phục hưng ở phương Tây ngày trước, do chưa tạo ra được một sự kết hợp thích đáng  với cái “Ta” (tức là số phận dân tộc, nhân dân) trong hồn cảnh thuộc địa. Nhưng bên  cạnh những hạn chế đó, cái phần tích cực có ý nghĩa nhân đạo chủ nghĩa mới mẻ của  nó cũng là khơng nhỏ. Nó trỗi dậy trước hết với tư cách là một cội nguồn sáng tạo ra  những thành tựu rực rỡ của văn học Việt Nam theo hướng hiện đại hố. Nó trỗi dậy,  cũng chính là một sự thức tỉnh của con người về quyền lợi sống vì như trên đã nói, nói đến quyền sống con người, khơng thể khơng nói đến quyền sống của từng cá nhân, cá  thể. Văn học cận hiện đại khơng chỉ đòi tình u tự do cho tuổi trẻ, quan trọng hơn, nó còn tự giác ở mức độ nhất định trong việc đi sâu khám phá, thể hiện đời sống riêng tư, đời sống tâm linh phong phú của con người cá nhân, cá thể nhưng khơng phài khơng  in dấu giai tầng xã hội. Đó chính là một phương diện q giá mang tính đặc trưng của  chủ nghĩa nhân đạo trong văn học thời này Đồng Xa, Xn Kỷ Mão (1999) Nguồn: http://www.viet-studies.info/NguyenDinhChu_NgaVaPhiNga.htm [1] Tự tướng: là tướng mạo có liên quan tới tính cách của riêng mình, của từng thực thể tồn tại  ... hệ thống, phương hướng của Phật giáo khơng dễ gì đối với từng cá nhân nhà sư. Và Phật giáo khi đề ra phương châm “tự giác” để “giác tha”, “tự lợi” để “lợi tha” cũng đã  để lộ một cái “tự” (tự mình), tức là một cái  ngã Nội dung  ngã và phi ngã , “vơ ngã  trong Nho giáo và Phật giáo được nói lại ... thuyết đó. Nhưng thiết tưởng cũng góp phần làm rõ thêm điều mà sách, báo gần đây  đề cập đến, kể cả hạn chế sự ngộ nhận do cách nói một chiều, q đơn giản, đó đây đã gặp. Còn vấn đề ảnh hưởng của nội dung  ngã và phi ngã , “vơ ngã  của Nho giáo,  Phật giáo trong văn học Việt Nam thời trung đại là gì? Có thể thấy rõ hai mặt ảnh ... liệu, văn liệu có tính cơng thức, ước lệ, trừu tượng, phi cụ thể và cá thể, trong đó có  điển tích điển cố Từ những căn cứ trên, mà kết luận rằng văn học trung đại có tính  phi ngã , “vơ  ngã  là đúng. Nhưng để tránh sự đơn giản hố vấn đề,  cần phải nói rõ một số điều sau