Thiền Tính Trong Thơ Haiku Của Nhật Bản Hải Đà - Vương Ngọc Long Thi ca nghệ thuật thẩm mỹ ngơn ngữ tạo hình thêu dệt nên ý tứ, nhịp điệu cảm xúc người vũ trụ nhân loại … Ca dao tục ngữ văn chương phong phú Việt Nam tinh hoa khơng chối cãi, có giá trị siêu việt lực truyền đạt cảm giác hoàn chỉnh, Đường Thi đỉnh cao rực rỡ thi ca Trung Quốc, mang tiết tấu nhịp nhàng âm hình dày dặc Và nói đến thi phú Nhật Bản người ta phải nói đến thơ Haiku, mang sắc thái đặc trưng riêng biệt văn hóa Nhật Haiku thể thơ xúc tích, có ý tưởng cao siêu ẩn dụ thâm thúyï, hàm chứa đọng cõi thơ nho nhỏ hài hòa có 17 âm tiết bao gồm ba dòng : câu đầu âm, câu âm câu cuối âm, theo vế 5-7-5 Ba câu thơ khơng cần phải có vần điệu, niêm luật, hốn chuyển chấm phết kết hợp màu sắc, âm thanh, tượng hình có chọn lọc Thoạt nhìn thơ ngắn gọn, người thơ dẫn dắt qua khu vườn chữ nghĩa nhỏ hẹp để thênh thang bước vào cõi tư vô bát ngát, chân trời sáng tạo rộng mở mà người đọc cần có tưởng tượng dồi phong phú Thơ Haiku xuất Nhật Bản vào kỷ 16 người sáng lập thể thơ Haiku nói thi-hào Basho (1644-1694), vàtrong trường phái thể thơ nầy phải kể đến thi sĩ tiếng khác Yosa Buson, Kobayashi Issa, Masuoka Shiki Những tác giả Hoa Kỳ tiếng tiên phong việc sáng tác dòng thơ Haiku tuyệt đẹp gợi cảm kể thi sĩ Gary Snyder, Richard Wilbur, Lew Welch Richard Wright … Thơng thường thơ Haiku trưng bày hai hình ảnh đối tượng trái ngược nhau: hình ảnh cụ thể ghi dấu thời gian nơi chốn, hình ảnh trừu tượng sống động linh hoạt Nhà thơ khơng phân tích miêu tả, khơng bàn luận chi tiết liên kết hai hình ảnh nầy, mà để lại cảm giác xao xuyến, sâu sắc tế nhị, để tự kết tinh trí tưởng tượng mơ ước người đọc, khơi động tiềm thức để người đọc tự suy diễn cảm nhận Hai hình ảnh nầy bổ sung cho nhau, từ tiểu ngã vật để hòa đồng vào đại ngã vô biên, tạo nên cảm xúc mãnh liệt lòng người đọc Nhà thơ Mai Thảo cho thấy hội nhập nầy : "Ta thấy ta trục đất ngừng … Và lúc trục trời ngưng …." (MT) Trong huyền diệu tình yêu muôn màu, người ta nhận diện điểm tương đồng nầy : "mắt em trời yêu …." , từ đốm nhỏ "mắt" để bung khung "trời" nhà thơ thiết tha : " Trong mắt em hà tinh tú vỡ… Muôn vàn tia vết chém tựa băng … Tơi cúi đầu : kẻ thất tình vô tội … Là tù nhân ngục mắt kiêu căng …" Cái tiểu vương quốc chữ gò bó chải chuốt vươn ảo hóa trở thành vũ trụ siêu hình Haiku nghệ thuật tổng hợp tinh tế tuyệt vời Phật giáo Lão Giáo giới Thiền thi, cụ thể trừu tượng, ẩn dụ phân tích, thiên nhiên vũ trụ nội tâm người … Vạn vật vũ trụ có nguồn gốc từ Đạo … theo triết lý luân hồi sinh hóa vơ thường kiếp người phù sinh hư ảo mà thơi … Điều nói hữu hạn, mà ý lại vơ hạn … "siêu dĩ tượng ngoại" (vượt ngồi hình tượng) … "điều mà thơ muốn người lãnh hội điều nói mà điều mà thơ chưa nói ra" Trong thơ Haiku có dung hợp Thiền Thơ, thơ biểu lộ tình cảm thơ tải đạo … Thơ Haiku từ vật cụ thể thật nhỏ nhoi tầm thường để dẫn dắt người đọc vào cõi mênh mơng bát ngát khơng hình tượng … thiền sư nói : "gom góp tất lời nói để hồn thành câu, vò đại thiên giới thành hạt bụi" , đồng tâm ý hiệp với thi sĩ William Blake "a world in a grain of sand" ( vũ trụ hạt cát) … "Từ hạt bụi ngu ngơ … Mưa nắng vô thường sây sát " để cuối người thơ đốn ngộ : "Từ hạt cát sa … Vũ trụ Chân Như sáng nhiệm mầu " Trong phạm vi nầy, xin dẫn chứng thơ Haiku hoa Quỳnh, phần Anh Ngữ trích từ trang liên mạng có đề tựa : Cereus or Queen of the Night - haiku collection (http://wwwstaff.hint.no/~phn/cereus.htm), phần thơ Pháp Thanh Tâm chuyển ngữ, phần thơ Việt Vương Ngọc Long dịch Một thơ Haiku trang sưu tầm (Cereus Haiku Collection) cho thấy hình ảnh loài hoa mong manh, mang kiếp sống phù du, đêm sương khói huyền ảo, âm thầm lặng lẽ nở cánh mỏng lụa là, đem sức sống cuộn trào vào thở người thưởng ngoạn, phải niềm hy vọng bí ẩn, khó hiểu lồi hoa kiều diễm mang tên Nữ Hoàng Đêm (Queen of Night) Người thơ nhập thân vào lồi hoa khêu gợi đó, để từ chiêm nghiệm trình nở hoa " sinh sinh hố hóa" từ bên (silently unravelling ) : khởi đầu cành trơ … đến nhu nhú phiến … xuất nụ trắng ngà … từ nụ tung cánh bung xòe ra… cuối hoa mãn khai toàn vẹn với cánh xinh xắn nõn nà tỏa hương thơm ngan ngát … Fragile one night queen silently unravelling the mystery of hope Fragile reine d'une nuit dévoile silencieusement le mystère d'espoir Nữ Hồng Đêm mảnh khảnh Trong âm thầm nụ phơ hoa Niềm tin yêu huyền bí Với màu sắc trắng ngà nhợt nhạt biểu tượng cho ngây thơ khờ dại, loài hoa đêm lộng lẫy khát khao nầy chờ đợi khai hoa nở nhụy… đâu biết kiếp sống tạm bợ ngắn ngủi đến hồi chấm dứt bình minh sáng … chẳng khác bóng câu qua cửa sổ, giọt sương hư ảo cành … Những thi ảnh trữ tình, biểu tượng thâm thúy, tín hiệu bàng hồng thu hút dẫn dắt tâm tư người đọc vào giới cao siêu để tự suy niệm kiếp nhân sinh người quanh quẩn sống phù trầm đầy oan khiên nghiệp chướng nầy Ivory innocence lustrous desert night flower is choked by morning D'un blanc innocent belle fleur nocturne du désert fanera dès l'aube Ngây thơ sắc trắng ngà Đêm sa mạc màu hoa lộng lẫy Héo tàn trước ánh dương Những cánh hoa êm mềm mại nhung lụa, mượt màø lả lướt, tỏa hương thơm ngan ngát khung trời, mang vóc dáng liêu trai, ấn tượng hấp dẫn huyền bí đêm bng phủ, độc khóc thầm cho tình lẻ loi chóng nhạt phai sớm nở mau tàn … đêm giây phút linh thiêng để lồi hoa tỏ tình … White velvet fragrance blanketing one lonely night Evanescent love Parfum velouté embaumant pour une seule nuit L'amour éphémère Trắng muốt lụa hương Đêm quạnh quẽ bao trùm bóng tối Phơi pha mối tình Mỗi lồi hoa có ngơn ngữ riêng cho tình u… Hoa quỳnh tượng trưng cho sắc đẹp phù du tiếng nói chung tình, dù cõi đời phù hư biến thể đầy chông gai cạm bẫy với trăn trở chua xót đau thương trầm thống vươn tìm giải thoát khỏi vọng ngã u minh để tự cảm nghiệm tịnh vơ vi bầu trời khiết lãng đãng hương thiền kỳ diệu loài hoa đêm … Scented white velvet nestled in a bed of thorns dark single night love La soie parfumée nichée dans un lit d'épines, la seule nuit d'amour Ngát thơm hoa lụa trắng Một ẩn náu bụi đầy gai Tình yêu đêm độc thoại Những cánh hoa tà áo thướt tha người vũ nữ nhảy múa khung cảnh éo le … bị giam cầm chông gai vườn đời đạt đến đỉnh cao vi diệu nghệ thuật lúc nở tròn trịa, lại lúc khơng đón nhận vòng hoa nguyệt quế mà phải héo tàn bình minh lấp ló chân trời, ánh sáng vầng dương ẩn lung linh qua kẽ lá… Phải chu kỳ kiếp sống vơ thường có hình thành tịch diệt … Những cánh quạnh hiu tàn rơi đem theo nỗi buồn vơ vẩn … Sự hữu vật chất gian nầy tự hủy diệt cánh hoa tàn héo kia, lại vũ trụ tâm linh vĩnh cửu, nơi chốn Chân Như an bình thư thái mãi tâm hồn thi nhân Delicate petals perfumed, thorn besieged captives Dawn's the assassin Pétales délicats parfumés, frôlés d'épines démolis par l'aube Cánh hoa mềm êm Thơm ngát, cầm bụi gai Trước bình minh chịu chết Cái vẻ đẹp hào quang loài hoa đêm có sức thu hút mãnh liệt thơi miên người nhìn, phải say mê chìm đắm vào giới huyền ảo, dị thường vũ trụ đêm Mesmerizing glow innocence scented darkness frail queen for a night Une lueur charmante arôme angélique nocturne frêle reine pour une nuit Mê hồn sắc lung linh Hương thơm ngây dại ngát trời đen Tha thướt nữ hoàng đêm Nắng lên … giọt sương mai lãng đãng, vắt vẻo nhánh đọt lá… Những cánh hoa tàn úa rơi rụng lả tả… Một loài hoa chết ngày bắt đầu, hình ảnh lồi hoa xa xa, mờ mờ … không sôi động mà lặng lẽ ẩn mật tâm cảm tư người thưởng ngoạn … để đem lại cảm giác lạ lẫm bỡ ngỡ, bàng hồng, sững sốt … níu kéo hoài nghi … " Ta ngỡ mà chưa đành đánh … Bởi mùi hương ngự trị cánh hoa tàn … " Một thơ Haiku, hoa quỳnh nở tàn … kiếp phù sinh … giấc hoàng lương mộng … " Phù bào khoảnh khắc vòng sinh diệt … Sớm nở đêm tàn tựa kiếp hoa…" Cái sân khấu tuồng đời đầy hỷ nộ ố, tham sân si hạ theo cánh hoa tàn …để lại ngơ ngẩn , bần thần luyến tiếc …" Đời đáng chán hay không đáng chán ? … Cất chén quỳnh xin hỏi bạn tri âm …" Vương Ngọc Long ... ngồi hình tượng) … "điều mà thơ muốn người lãnh hội điều nói mà điều mà thơ chưa nói ra" Trong thơ Haiku có dung hợp Thiền Thơ, thơ biểu lộ tình cảm thơ tải đạo … Thơ Haiku từ vật cụ thể thật nhỏ... the Night - haiku collection (http://wwwstaff.hint.no/~phn/cereus.htm), phần thơ Pháp Thanh Tâm chuyển ngữ, phần thơ Việt Vương Ngọc Long dịch Một thơ Haiku trang sưu tầm (Cereus Haiku Collection)... … Mưa nắng vô thường sây sát " để cuối người thơ đốn ngộ : "Từ hạt cát sa … Vũ trụ Chân Như sáng nhiệm mầu " Trong phạm vi nầy, xin dẫn chứng thơ Haiku hoa Quỳnh, phần Anh Ngữ trích từ trang