LỜI CẢM ƠN Trong trình nghiên cứu đề tài “Thời gian tự tiểu thuyết Giã biệt bóng tối Tạ Duy Anh”, nhận đƣợc giúp đỡ tận tình thầy giáo khoa Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2, thầy cô giáo Tổ môn Lí luận văn học, Khoa Ngữ văn Tơi xin gửi tới thầy, lòng biết ơn chân thành sâu sắc Tôi xin gửi lời cảm ơn đặc biệt tới Tiến sĩ Phùng Gia Thế, ngƣời thầy trực tiếp giúp đỡ tơi hồn thành khóa luận Hà Nội, ngày 19 tháng năm 2014 Sinh viên Lưu Thị Thanh Huế LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan cơng trình nghiên cứu riêng tơi Các kết luận khóa luận trung thực Khóa luận chƣa đƣợc công bố cơng trình Nếu lời cam đoan sai, tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm Hà Nội, ngày 19 tháng năm 2014 Sinh viên Lưu Thị Thanh Huế MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Lí chọn đề tài Lịch sử nghiên cứu vấn đề 3 Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu Đối tƣợng phạm vi nghiên cứu 5 Phƣơng pháp nghiên cứu 6 Đóng góp khóa luận Bố cục khóa luận NỘI DUNG CHƢƠNG KHÁI QUÁT VỀ THỜI GIAN TỰ SỰ 1.1 Về khái quát thời gian tự 1.1.1 Khái luận thời gian 1.1.2 Các loại thời gian tự 1.1.3 Khái niệm thời gian tự 10 1.2 Các cấp độ thời gian tự 12 1.2.1 Trình tự kể chuyện 12 1.2.2 Tốc độ - nhịp điệu kể 15 1.2.3 Tần suất kể 16 CHƢƠNG 2.TRÌNH TỰ KỂ TRONG GIà BIỆT BĨNG TỐI 19 2.1 Trình tự kể cấp độ mạch truyện 19 2.1.1 Trình tự kể biên niên 21 2.1.2 Phi tuyến tính hóa trình tự kể 28 2.2 Trình tự kể cấp độ văn 33 CHƢƠNG 3.TỐC ĐỘ - NHỊP ĐIỆU VÀ TẦN SUẤT KỂ TRONG GIà BIỆT BÓNG TỐI 34 3.1 Tốc độ kể chuyện 34 3.2 Nhịp điệu kể chuyện 45 3.3 Tần suất kể chuyện 48 3.3.1 Tự đơn 48 3.3.2 Tự trùng lặp 55 3.3.3 Tự khái quát 56 KẾT LUẬN 58 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU Lí chọn đề tài 1.1 Văn học, hiểu theo ý nghĩa rộng từ này, gƣơng phản ánh, tái tạo đời sống Nó có mối quan hệ biện chứng tác động qua lại với đời sống, nơi in dấu sống ngƣời trình vận động, biến thiên lịch sử Bởi vậy, thực sống thay đổi tất yếu kéo theo thay đổi văn học Sau Tổng khởi nghĩa Mùa xuân năm 1975, nƣớc ta bƣớc sang trang sử mới, kỉ nguyên Đổi trở thành nhu cầu thiết lĩnh vực có văn học nghệ thuật Hiện thực đất nƣớc tác động, luồng văn học nƣớc ảnh hƣởng thân nhà văn nhận thấy “không thể viết nhƣ cũ đƣợc nữa” Thị hiếu độc giả thay đổi Họ hào hứng với cách viết, lối viết Tất yếu tố thúc nhà văn đổi tƣ tƣởng, đổi cách viết Đội ngũ sáng tác, tác phẩm văn học không ngừng tăng lên số lƣợng chất lƣợng Các nhà văn mang đến mẻ, phong phú đa dạng nội dung phản ánh, hình thức thể hiện, thể loại 1.2 Đối với văn học đại, tiểu thuyết đƣợc coi “cỗ máy cái”, thể loại chủ chốt, nơi biểu tập trung trình độ tƣ văn học nơi kết tinh quan trọng thành tựu thời đại văn học Ở nƣớc ta, tiểu thuyết sau 1975 “đoạn tuyệt” hẳn với truyền thống mà kế thừa, có điều ý thức “làm mới, làm giàu, làm khác” truyền thống trở thành nhu cầu mạnh mẽ hầu hết ngƣời viết Ngƣời cầm bút phải đối diện với đòi hỏi nghiệt ngã: “Mỗi nhà tiểu thuyết, tiểu thuyết phải sáng tạo hình thức riêng Khơng tơn trọng hình thức bất biến, sách cần xây dựng cho quy luật vận động đồng thời sản sinh diệt vong chúng” (Alain Robbe Grillet) Tiểu thuyết Việt Nam đặc biệt nở rộ từ sau 1986- cao trào cơng đổi mà nói nhƣ cách cảm nhận Nguyễn Huy Thiệp thời “thời tiểu thuyết” Sự phát triển mạnh mẽ tiểu thuyết Việt Nam chứng minh đƣợc sức sống mãnh liệt thể loại “Số phận tiểu thuyết” khơng điều phải lo ngại Tiểu thuyết trở thành nhân vật quan trọng bậc sân khấu văn học Việt Nam đại Tiểu thuyết Việt Nam từ sau 1986 dung nạp vào thân yếu tố chủ nghĩa hậu đại: giải - khu biệt hóa phi tâm hóa; tính chất hỗn loạn bất ổn trật tự đời sống; xáo trộn hƣ thực, huyền bí siêu nhiên với đời thƣờng; kiểu cấu trúc mới: mảnh vỡ tự sự, liên văn bản, gián cách; không gian, thời gian huyền ảo, mơ hồ biên độ, Theo nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến, hai đặc điểm chủ nghĩa hậu đại văn học coi trọng cách kể phi tuyến tính cách kể tuyến tính Với cách kể phi tuyến tính, buộc nhà văn phải có cách xử lí thời gian tinh vi hơn, thời gian đƣợc mở rộng biên độ, có xáo trộn, cách quãng, nhảy cóc, giới tác phẩm bị “đứt gãy” không gian thời gian Các yếu tố hậu đại đƣợc nhà tiểu thuyết đƣơng đại Việt Nam tiếp nhận sáng tạo Các yếu tố thực tế góp phần vào việc đổi lối viết, việc tổ chức thời gian tự Bởi vấn đề thời gian tính nghệ thuật tự vấn đề cốt lõi tiểu thuyết Nhà cấu trúc chủ nghĩa Pháp Gérard Genette cho rằng: “Tiểu thuyết đặc biệt có khả nhấn mạnh trình thời gian thể loại khác” Và tìm định nghĩa cho khái niệm tự cách hiểu đơn giản là: nghệ thuật xếp đặt chuỗi tình tiết hay nghệ thuật trình bày biến mối liên hệ với thời gian Tiếp cận tiểu thuyết từ góc độ thời gian tự lối giúp đào sâu tác phẩm từ nhiều khía cạnh 1.3 Tạ Duy Anh tác giả thuộc trào lƣu đổi tiểu thuyết Việt Nam từ sau 1990 Ông bắt đầu viết văn từ năm 1990 Nỗ lực đổi mới, cách tân nhà văn đƣợc ghi nhận loạt tiểu thuyết ấn tƣợng: Khúc dạo đầu(1991), Lão khổ (1992), Đi tìm nhân vật (2002), Thiên thầnsám hối (2004),Giã biệt bóngtối (2008) Giã biệt bóng tối tiểu thuyết gây nhiều ý giới phê bình thời gian gần Nó tạo nên tranh luận sôi văn đàn với ý kiến khen chê chí trái chiều Tạ Duy Anh thực “làm mới”nghệ thuật tiểu thuyết góc độ định Ơng đem đến cho bạn đọc Việt Nam một“tiểu thuyết” bối cảnh tiểu thuyết Việt Nam đƣơng đại Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1 Tình hình nghiên cứu chung Tạ Duy Anh Tạ Duy Anh sáng tác nhiều thể loại: tiểu thuyết, truyện ngắn, tản văn Thời gian gần đây, nhà văn tập trung ngòi bút vào thể loại tiểu thuyết Ông liên tiếp đƣa tới cho bạn đọc tiểu thuyết mẻ hình thức Sáng tác ơng thời gian gần trở thành đối tƣợng nghiên cứu nhiều cơng trình khoa học, kể đến Nguyễn Thị Mai Loan (2004) với Nông thôn sáng tác Tạ Duy Anh, Nguyễn Thị Ninh với Thế giới nghệ thuật Tạ Duy Anh, Cảm thức phi lí sáng tác Tạ Duy Anh Cao Tố Nga; Nguyễn Thị Hồng Giang (2005) với Tạ Duy Anh việc làm nghệ thuật tiểu thuyết(luận văn Thạc sĩ Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội); Vũ Lê Lan Hƣơng (2006), Thế giới nhân vật sáng tác Tạ Duy Anh (luận văn Thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội); Võ Thị Thanh Hà (2006) vớiNhân vật tiểu thuyết Tạ Duy Anh (luận văn Thạc sĩ, Đại học Vinh, Nghệ An); Nguyễn Thị Kim Lan (2006) công trìnhNghệ thuật kết cấu số tiểu thuyết huyền ảo triết luận Tạ Duy Anh, Châu Diên, Hồ Anh Thái (ĐHSPHà Nội); Nguyễn Tiến Hùng (2008) với Nghệ thuật tự tiểu thuyết Tạ Duy Anh (luận văn Thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội); Đào Thị Bích Thuỷ (2008) Biểu tượng cấu trúc tiểu thuyết Thiên thần sám hối Tạ Duy Anh(luận văn Thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội);… Các cơng trình nghiên cứu chủ yếu nghiên cứu bình diện nhƣ nhân vật, giọng điệu, ngôn ngữ tiểu thuyết Tạ Duy Anh Tuy chƣa đề cập trực tiếp tới vấn đề thời gian tự tiểu thuyết nhà văn nhƣng viết gợi dẫn quan trọng để soi chiếu tiểu thuyết Giã biệt bóng tối dƣới góc độ thời gian tự 2.2 Tình hình nghiên cứu Giã biệt bóng tối Giã biệt bóng tối vừa đời gây xôn xao dƣ luận, tạo nhiều tranh cãi khen chê Nhƣng dƣờng nhƣ khen- chê nhà nghiên cứu có lý riêng họ Ngoài 20 tham luận tham gia buổi tọa đàm Giã biệt bóngtốicòn nhiều báo, viết cảm nhận độc giả, nhà nghiên cứu, phê bình, nêu nhận xét, bình luận tiểu thuyết Trong báo giới thiệu Giã biệt bóng tốimang tựa đề “Bóng tốihãy biến đi” báo Thanh niên, tác giả Ngô Thị Kim Cúc cho rằng: “cuốn tiểu thuyết vừa thật vừa không thật, không thật mà lại thật với không gian biến ảo mà tác giả dành để thi thố khả sử dụng ngôn từ ngƣời viết tiểu thuyết” Tác giả báo nhấn mạnh tính luận đề tiểu thuyết cho rằng: “Giã biệt bóng tối khẳng định thêm cách dựng tiểu thuyết luận đề tác giả Tạ Duy Anh” Với “Vài suy nghĩ đổi mớicủa tiểu thuyết nhân đọcGiã biệtbóng tốicủa Tạ Duy Anh”, Hữu Đạt nhận định: “Đọc Giã biệt bóng tốicủa Tạ Duy Anh ta thấy ơng gắng cơng tìm tòi, nói đến mức hì hục nhằm cố gắng thay đổi mặt cấu trúc tiểu thuyết truyền thống” kết cố gắng phần góp cơng vào “Trở mình” tiểu thuyết Việt Nam đƣơng đại Trên Vietvan có bài: “Giã biệt bóng tốivà cách kể tiểu thuyếthơm nay” Bài báo cho Giã biệt bóng tốiđã dựng lên hình tƣợng giới bị lộn trái Tuy nhiên tác giả báo vết gợn đáng tiếc tiểu thuyết Đó lạm dụng huyền ảo tác phẩm Nhìn chung tham luận, viết chƣa đƣa đƣợc nhìn tồn diện Giã biệt bóng tốinhƣng phần phân tích, mổ xẻ, trình bày phƣơng diện thành cơng tiểu thuyết hấp dẫn Mặc dù có hạt sạn nhỏ nhƣng nói Giã biệt bóng tốilà tiểu thuyết ghi nhận thành cơng định nhà văn việc “làm mới” nghệ thuật viết tiểu thuyết so với truyền thống Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Với đề tài chọn, ngƣời viết xác định nhiệm vụ khóa luận sâu vào tìm hiểu vấn đề thời gian tự tiểu thuyết Giã biệt bóng tốicủa Tạ Duy Anh, từ thấy đƣợc lối riêng tác giả lĩnh vực tiểu thuyết đóng góp ơng vào đổi tiểu thuyết Việt Nam đƣơng đại Chúng hi vọng qua việc tìm hiểu đề tài học tập tích lũy đƣợc kinh nghiệm quý báu công việc nghiên cứu khoa học, giúp cho vững vàng nghề nghiệp thân ngƣời viết sau 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu vấn đề khái quát thời gian tự - Tìm hiểu thời gian tự tiểu thuyết Giã biệt bóng tối Đối tượng phạm vi nghiên cứu Trong khn khổ khóa luận tốt nghiệp hạn chế khả làm chủ tƣ liệu, chúng tơi khơng sâu tìm hiểu thời gian tự tất tiểu thuyết Tạ Duy Anh mà giới hạn tìm hiểu vấn đề tiểu thuyết Giã biệt bóng tốicủa nhà văn Phương pháp nghiên cứu Để thực đề tài ngƣời viết khóa luận sử dụng chủ yếu phƣơng pháp nghiên cứu sau: - Phƣơng pháp phân tích đối tƣợng theo quan điểm hệ thống - Phƣơng pháp thống kê - Phƣơng pháp so sánh Đóng góp khóa luận Qua nghiên cứu, chúng tơi mong muốn đóng góp phần việc tiếp cận tiểu thuyết Giã biệt bóng tối Tạ Duy Anh nói riêng tác phẩm tự nói chung tinh thần Tự học góc độ thời gian tự Bố cục khóa luận Khóa luận bao gồm phần mở đầu, phần nội dung, phần kết luận tài liệu tham khảo Riêng phần nội dung đƣợc trình bầy hai chƣơng: Chương 1: Khái quát thời gian tự Chương 2: Trình tự kể chuyện Giã biệt bóng tối Chương 3: Tốc độ - nhịp điệu tần suất kể chuyện Giã biệt bóng tối 14,6 lần so với tốc độ trung bình mạch truyện Nhƣ nhịp điệu mạch truyện thứ hai chậm – nhanh - chậm Mạch truyện thứ ba, khảo sát qua ba bloc truyện Nhịp điệu kể nhanh - chậm - chậm - nhanh Mở đầu Bính giới thiệu thân công việc làm ngày phố Sự kiện gặp bà lớn diễn nhƣ bƣớc ngoặt Sự việc diễn thời gian vài tiếng đƣợc miêu tả trang văn Ngay sau thời gian trần thuật đƣợc gia tốc với tỉnh lƣợc “làm ăn với bà chủ giàu có đƣợc độ nửa năm tớ có số vốn kha khá” [1,tr.224] Đến tiết đoạn kể ả cave, tốc độ đƣợc hãm chậm lại Tiết đoạn kể gặp gỡ đồn cảnh sát diễn với tốc độ chậm 12 tiếng/10 trang = 0,02 ngày/trang Bloc truyện mạch truyện thời gian trần thuật diễn nhanh hơn: năm/ 14 trang văn Mạch truyện thứ tƣ gồm hai bloc Bloc một: “ả cave bị bắt áp tải lên trại phục hồi nhân phẩm” thời gian trần thuật ngày kéo dài chín trang Vậy tốc độ kể là: 0,1 ngày/ trang Bloc hai: “Trích tự truyện cave” thời gian trần thuật mơ hồ Tuy nhiên dựa vào kiện, số trang thủ pháp nghệ thuật xử lý thời gian ta nhận thấy phần lớn thời gian tự truyện, cốt truyện bị lƣợc bỏ cách tối đa thông qua lời giới thiệu ngƣời dẫn truyện Mặt khác, lƣợc thuật giúp gia tốc tối đa tốc độ truyện kể Tại tốc độ kể nhanh Bắt đầu từ đoạn kể thằng bé Thƣợng, tự truyện giảm tốc song giữ tốc độ năm/ trang văn Vậy nhịp điệu khái quát là: Rất chậm - nhanh - nhanh Mạch truyện cuối cùng: Làng Thổ Ơ, nhịp điệu kể tƣơng đối nhanh Nó có tốc độ ổn định hầu hết bloc truyện Giã biệt bóng tối gồm năm mạch truyện lớn Mỗi mạch truyện tuân theo nhịp điệu không giống Các bloc mạch truyện đƣợc kể theo nhịp điệu riêng Hơn nữa, mạch truyện bị ngắt quãng, đảo tuyến, đặt xen kẽ Chúng tạo thành kết hợp hỗn độn, rời rạc, tạo nên nhịp điệu phức hợp, gấp khúc cấp độ văn 47 3.3 Tần suất kể Tần suất kể chuyện nghiên cứu mối quan hệ mức độ lặp lại câu chuyện việc trần thuật Tần suất biểu ba dạng: tự đơn nhất, tự trùng lặp tự khái quát Khảo sát Giã biệt bóng tối Tạ Duy Anh, chúng tơi nhận thấy tự đơn xuất nhiều nhất,tự trùng lặp tự khái quát xuất 3.3.1 Tự đơn Tự đơn việc xảy hay lần trần thuật lại nhiêu lần Theo đó, tự đơn có hai dạng: Một là, kể lại lần điều xảy lần kể lại nhiều lần điều xảy nhiều lần, điều thú vị dạng việc giống nhƣng lần kể lần khác Tự đơn xuất với tần số lớn Giã biệt bóng tối Đó đoạn miêu tả đàn chuột, hình ảnh bà ngoại, bóng đêm Chúng đƣợc lặp lặp lại nhiều lần tác phẩm song lần mang sắc thái khác * Hình ảnh bà ngoại: Hình ảnh bà ngoại xuất nhiều lần tiểu thuyết, thời điểm khác sống lang bạt Thƣợng Trong tiểu thuyết hình ảnh bà ngoại đƣợc kể tới 16 lần “Trƣớc bỏ tơi lại bà tơi làm trăm thứ nghề chủ yếu nghề quét thóc vãi lạy giời hóa lại nghề sống giả”[1,tr.110] “Buổi sáng tơi đến trƣờng- lang thang tới đâu bà tìm cách cho tơi học dự tính trƣờng sở lời đề nghị bà đƣợc chập nhận không khó khăn - bà cắp thúng chổi làm rễ tre Ngay chƣa đến mùa gặt bà không rời chổi.” [1,tr.110, 111] “Nếu trƣớc biết kiếm tiền thay bà bà sống Quanh năm bòn mót nhƣng chả bà tơi thừa khoản nho nhỏ để mua cho túp lều nhƣ bà thƣờng mơ ƣớc” [1,tr.114] 48 “Khi bà tơi sống bà tơi dặn chẳng may gặp bƣớc đƣờng cùng, bị ngƣời khác ăn hiếp phải liều mạng” [1,tr.119] “Tôi thấy nhớ bà ngoại, bà khơng chết chẳng có khiến tơi phải sợ nhớ đến câu chuyện bà kể, cậu bé bị bắt cóc tự giải đủ cách thoát đƣợc khỏi tay kẻ xấu” [1,tr.157] “Liệu có giấc mơ khơng ? Bà bảo có chƣa nghe khác nói vậy… Giờ bà đâu, có nhìn thấy khơng? Hẳn bà theo che chở cho qua tai ƣơng hoạn nạn Thế hơm khơng có hội gặp bà giấc mơ” [1,tr.174] “Ngƣời ta đánh trống thổi kèn y nhƣ để đƣa bà đồng buổi chiều ảm đạm bầu trời xám xịt mọng nƣớc… Cả đêm nhiều đêm sau nằm khóc i ỉ gọi bà Nó khơng chịu với hình dung bà ngập bủm nƣớc, thứ nƣớc đen đen đỏ đỏ nồng mùi sắt” [1,tr.178, 179] “Giá nhƣ bà ngoại sống bà giữ hộ theo cách bà, gói nhiều lần giấy nilon vận vào bao luôn thắt quanh ngƣời Bà bất li thân với bọc tiền đó, kể lúc làm nhƣ lên giƣờng Có cảm giác bà giống nhƣ thành trì bất khả đột nhập Bà khơng tiêu xu nhỏ đói vàng mắt Nhƣng chủ động mua cho bà bánh thơm phức mà bà thƣờng kể cho nghe nhƣng chƣa lần trông thấy” [1,tr.189] “Khi tỉnh dậy chả hiểu lại ơm chặt lấy bà, lau nƣớc mắt vào yếm bà, Nó giấu khơng kể cho bà ngoại nghe giấc mơ nó” [1, tr.190] 10 “Hy vọng đƣợc trở nơi sống êm đềm với bà ngoại trở nên xa vời” [1,tr.195] 11 “Thời bà ngoại, bà thƣờng chờ buổi tan học vẻ mặt mãn nguyện lắm.”[1,tr 201] 49 12 “Tôi nhớ lần bà ngoại nấu cháo cho tôi ốm Cháo bà nấu thƣờng nhuyễn thơm mùi hành Bây bà tìm đƣợc cách để dỗ dành tơi ăn hết bát cháo Bà vừa bón cho tơi vừa dùng tay vuốt sợi tóc cứng qo tơi cảm thấy tất bình yên từ bàn tay chai sạm bà, từ dáng bà ngồi cúi xuống phía tơi nhƣ che chở đứa cháu tội nghiệp…” [1,tr.296] 13 “Nhƣng cháo rớt xuống cổ tôi, gã vội vã dùng khăn mặt lau y nhƣ bà làm với hồi bé” [1,tr.298] 14 “Y nhƣ nhân vật quan lớn sân khấu kịch mà có lần tơi đƣợc bà ngoại cho xem”.[1,tr.119] 15 “Nhƣng vào lúc tơi chìm vào giấc ngủ với hy vọng mơ thấy bà ngoại nghe có tiếng xe phanh két sƣới lòng đƣờng” [1,tr.128] 16 “Đã lâu từ ngày bà ngoại lại cảm nhận đƣợc chút tình ngƣời ấm áp nhƣ vậy” [1,tr.173] Bà ngoại nhân vật xuất trực tiếp tác phẩm Bà lên thông qua giấc mơ, hồi tƣởng Thƣợng khứ cực, nhọc nhằn mà tràn đầy hạnh phúc Hình ảnh bà ngoại xuất khoảnh khắc sống thằng bé Đó bị giam hãm “ngơi nhà kín cổng cao tƣờng” chịu đựng đày đọa khủng khiếp “những gã trai” Đó kiếm đƣợc đồng tiền nho nhỏ ƣớc mơ mua cho bà bánh thơm phức đêm lang thang cánh đồng chờ trời sáng Bà giống nhƣ đốm lửa ấm áp sƣởi ấm tâm hồn đời nghiệt ngã đầy cạm bẫy Bà ánh sáng, thứ ánh sáng nhiệm màu cứu dỗi tâm hồn đơn đến cực nó- đứa trẻ mồ cơi lang bạt thứ ánh sáng giữ gìn, nâng niu thánh thiện tâm hồn cậu bé thơ ngây giữ cho khơng bị “tha hóa” trƣớc bủa vây giới ngập tràn ác độc, tàn nhẫn giả dối 50 * Hình ảnh đàn chuột: “Mùi chuột sộc vào mũi gây gây Thuở bé sợ chuột nhƣng biết rõ chuột khụt khịt ngửi vào ngón chân mặc kệ Con chuột tiếp tục cà cà mũi vào chân quay đi” [1,tr.159] “Con chuột mặc trang phục quan võ, đai nạm ngọc, giày đính xa phia, thắt lƣng lủng lẳng kiếm tay cầm sách, gật gù lại miếu…Ngƣời ta thấy hàng đoàn chuột, béo múp mặt tí tởn nhƣ hội, nối đƣờng” [1,tr.165] “Có ngƣời trơng thấy chuột to nhƣ chó, tay lúc kè kè cắp sách bìa da sờn” [1,tr.245] “Những kẻ ngoác miệng hát theo chuột đủ cỡ, từ mốc đầu đến đỏ hon hỏn, nhung nhúc, nhung nhúc Những bƣớc chân lũn cũn nhún nhảy, thân hình mềm nhũn uốn éo, cặp mắt ti hí chớp liên hồi, cánh tay xƣơng xẩu vung lên tạo thành hình lớp sóng” [1,tr.250] “… Nhà dành cho chuột thơi ngƣời thành ngợm à” [1,tr.263] “… Chi chít vết chân chuột hằn lên vết chân to khác thƣờng” [1,tr.266] “…Tôi thấy chậu nƣớc sóng sánh làm tan chập lại mặt chuột già mốc, đầy gian manh” [1,tr.294] “Tiếng chuột chạy rậm rịch, có tiếng nện cô độc nạng thực vật móng guốc” [1,tr.295] “Tơi tự hỏi phòng cho ngƣời hay chuột nhà hồn thành” [1,tr.299] 10 “Có vật lợn nhƣng đầu chuột to nằm chết cạnh mộ vô chủ” [1,tr.306] 51 11 “…Trong miếu có lũ chuột Đủ loại chuột Tin đồn chuột thành tinh mò lên giƣờng ngƣời đàn bà góa trở thành câu chuyện làm quà đắt giá” [1,tr.165] 12 “Một chuột thành tinh lại ngồi chồm hỗm miếu thành hoàng, đọc lời sấm truyền thứ giọng nửa đàn ơng nửa đàn bà” [1,tr.95] Hình ảnh đàn chuột trở trở lại tác phẩm dƣới nhiều điểm nhìn khác Đó hình ảnh chuột thực song chuột bí ẩn giới vơ hình Chuột không đƣợc tả con, đàn mà cộng đồng chuột: Có vua chuột, có quan đại thần, ban thƣkí bọn đầy tớ Dƣới ngòi bút nhà văn “chuột” trở thành xã hội, chúng làm chủ nhân bóng tối Chuột quan niệm dân gian vốn đƣợc xem nhƣ ẩn dụ cho xấu, phá hoại Tạ Duy Anh xây dựng chuột thành biểu tƣợng nghệ thuật từ biểu tƣợng dân gian Hình ảnh đàn chuột xuất giai thoại, gắn chặt với đời sống tâm thức dân làng nhƣ phần cố hữu * Hình ảnh bóng đêm: “Bóng tối bọc chặt lấy tơi Tơi thấy chìm vào khoảng đen ngòm, y nhƣ lúc tơi rơi xuống hố nƣớc thải.” [1,tr.159] “Nỗi sợ lớn bóng đêm Có cảm giác đêm tối mênh mơng hơn, nhiều tai họa ẩn nấp hơn” [1,tr.195] “Chùm lên tơi ngun vẹn bóng tối mênh mơng nơi kẻ yếu đuối, cô độc, bị lão già điều khiển theo kiểu ngồi xó tối giật dây” [1,tr.213] “Khơng bóng tối tao tiêu đời ln” [1,tr.246] “Ngay mặt nhơn nhởn lão từ bóng đêm” [1,tr.209] 52 “Thế đời- giọng nói vang lên bóng đêm” [1,tr.195] 7.“ lão miếu hoang với tôi, theo chân bƣớc, đọc đƣợc ý nghĩ tơi, tỏa bóng tối che mắt tơi” [1,tr.200] “Đây hội để lật mặt kẻ gian trá ẩn bóng tối” [1, tr.201] “Tôi thấy rõ lão bám sát nhƣ bám sát mồi, kéo tơi vào bóng tơi mênh mông lão trùm lên” [1,tr.203] 10 “Dừng lại đi, khơng đƣợc nghi ngờ quyền bóng tối” [1,tr.202] 11 “Quả tơi thấy từ bóng tối dần ngƣời” [1,tr.210] 12 “Đó nguyên tắc tồn bóng tối quyền bóng tối”[1,tr.212] 13 “Rồi tao nghiện đêm tối Chỉ đêm tối tao thấy đƣợc nể sợ” [1,tr.244] 14 “Cái phải có q trình tao nói cho thằng muốn làm chúa tể bóng tối nhƣ tao biết” [1,tr.244] 15 “Bóng tối đen đặc trải mênh mơng” [1,tr.251] 16 “Phía sau lão khoảng tối hun hút Thực lòng tơi khơng muốn chìm bóng tơi mà lão già trùm lên” [1,tr.266] 17 “Đó điều tơi đinh ninh chấp nhận việc có quỷ sứ giám làm mà làm bóng tối” [1,tr.282] 18 “Tơi mệt mỏi nhìn cửa sổ nơi bóng tối bao trùm … lại nhắm mắt lại chìm vào bóng tối” [1,tr.295] 19 “Tao phải cám dỗ, rủ rê nhiều ngƣời nhập bóng tối tao mau thành chúa tể, chúa tể bóng tối ấy” [1,tr.150] 53 20 “Nhƣng tơi khơng cảm giác sợ hãi nhƣ chìm bóng tối nữa” [ 1,tr.295] 21 “Đêm qua bóng tối mênh mông thấy lão đi lại lại cách nơn nóng” [1,tr.297] 22 “Tơi ngồi bật dậy bóng đêm [1,tr.320] 23 “Tơi nghe thấy bóng đêm vọng lời mang âm hƣởng từ biệt nhƣ sau” [1,tr.301] 24 “Hình nhƣ tơi gần ranh giới ánh sáng bóng tối” [1,tr.303] 25 “Tơi mong lại bóng tối đƣợc bóng tối ấy” [1,tr.303] 26 “Tơi nhớ nhẹ nhàng nằm xuống ý thức bóng tối tàn lụi” [1,tr.304] 27 “Tơi chụm tay, hƣớng phía mặt trời, hét lên tiếng thay cho lời giã biệt bóng tối” [1,tr.304] Hình ảnh bóng đêm xuất với tần số lớn tiểu thuyết Nó đƣợc lặp lặp lại tới 27 lần Ngay từ nhan đề, hình ảnh bóng tối xuất nhƣ biểu tƣợng Nó chứa đựng ẩn dụ nhiều tầng nghĩa mà nhà văn dầy cơng xây dựng “Bóng tối” đƣợc đặt cạnh từ “Giã biệt” thể chối bỏ, từ giã Nhƣ bóng tối đƣợc đặt giới đối lập với ánh sáng “Giã biệtbóng tối” để trở ánh sáng tức từ bỏ xấu xa, ác độc trở lƣơng thiện, tình thƣơng Luận đề Giã biệt bóng tối đƣợc cụ thể hóa hình ảnh bóng tối tồn tác phẩm Bóng tối trƣớc hết thời gian vật lý.Trong khoảng thời gian này, nhân vật tồn hành động “Tơi mệt mỏi nhìn cửa sổ nơi bóng tối bao trùm… tơi lại nhắm mắt lại chìm vào bóng tối” [1,tr.295] Khơng đơn giản thời gian vật lý, hình ảnh bóng tối đặc biệt giàu ý nghĩa Bóng tối giới đối lập với giới ánh sáng Bóng tối dung 54 nạp xã hội – xã hội chuột, quỷ, ma Bóng tối có quyền ma quỷ chi phối giới ánh sáng, thực, làm cho khuynh đảo bình n, phi nhân bất nhân Hình ảnh bóng tối gắn chặt với lão già Lão xuất đâu bóng tối ngự trị nơi Bóng tối mang lại cho lão sức mạnh, quyền Ngƣợc lại, Thƣợng sợ hãi bóng tối Nó cố vùng vẫy, chiến đấu để khỏi bủa vây bóng tối bọc chặt lấy Xuất với tần số dày đặc, bóng tối lấn át hồn tồn ánh sáng thể xã hội hợp, đen tối, bất nhân - góc khuất xã hội đƣơng đại mà ngƣời sống 3.3.2 Tự trùng lặp Là kể lại nhiều lần việc xảy lần Dạng tự xuất nhiều Giã biệt bóng tối Trong tác phẩm, chết nhân vật đƣợc soi chiếu nhiều điểm nhìn khác Dƣới góc độ, nhân vật kết cục xấu số họ lại lên với nhiều sắc thái ý nghĩa Cái chết “San chó” đƣợc soi chiếu dƣới ba điểm nhìn khác biệt: điểm nhìn ngƣời tƣờng thật tin thới “Anh San chuyên làm nghề chôm chỉa kịp lăn từ bụng vợ xuống tắt thở,cơ thể tím tái, mặt méo xẹo” [1,tr.101]; điểm nhìn dƣ luận “Nhiều ngƣời nghiêng giả thuyết San chó nốc đẫy vào lên thèm đàn bà, lại phải hôm vợ gã khát nƣớc chết cầm chắc” [1,tr.105]; điểm nhìn ngƣời kể chuyện giấu mặt “Một lúc sau nghe thấy tiếng thằng San rú lên, sau tiếng vợ rú lên Khi dân làng kéo đến, nghe mắng vợ thằng San nhƣ tát nƣớc” [1,tr.170] Cái chết mụ Hƣờngcũng đƣợc kể lại dƣới góc nhìn tƣơng tự: lời ngƣời tƣờng thật “Hai tay nạn nhân đƣa lên che mặt chứng tỏ trƣớc chị ta thấy tai họa tiến thẳng phía Đặc biệt thi thể chị Hƣờng khơng có máy may dấu vết chứng tỏ nạn nhân bị hành Nạn nhân chết tình trạng rớt rãi ứ đầy miệng, hậu mơn phòi ta phân” [1,tr.102]; dƣ luận “Quanh quẩn lại ba tính xấu đàn bà, làm đến mức động 55 tới thiên đình Hay có đứa bờm xơm mù sang mƣa đành bịt đầu mối” [1,tr.106]; ngƣời kể chuyện giấu mặt “Mụ vào nhà vệ sinh tụt quần đái nhƣ tháo cống nhƣng mụ thấy mơng nhƣ bị hút chặt xuống bệ xí Mụ nhìn thấy rõ khuôn mặt to bè mụ dƣới bồn nƣớc tiểu, phủ đầy lông Mụ vội ngẩng lên định kéo quần đứng dậy bồ cào lống vung lên, nhè mặt mụ bổ xuống Theo phản xạ mụ vội đƣa hai tay che, miệng rú lên nhƣng chẳng có vật chạm vào ngƣời mụ cả” [1,tr.187] Qua khảo sát ta nhận thấy chết nhân vật đƣợc chiếu rọi chủ yếu dƣới ba điểm nhìn Giống nhƣ “lăng kính vạn hoa” rọi chiếu kiện nhiều chiều nó, phƣơng diện đơn lẻ lăng kính cho thấy mặt vấn đề Các mặt liên quan chặt chẽ với nhau, mặt làm sáng tỏ mặt Bởi từ kết hợp điểm nhìn bạn đọc có đƣợc nhìn tổng thể đầy đủ bí mật ẩn dấu Có thể khẳng định với Giã biệtbóng tối, Tạ Duy Anh đạt đƣợc thành công định nghệ thuật xây dựng ma trận điểm nhìn Sự cách tân nghệ thuật phá vỡ quan niệm nghệ thuật kể chuyện tiểu thuyết truyền thống Mặt khác, hình thức kể chuyện mẻ với nhiều điểm nhìn đơn diện tơ đậm ám ảnh sống đƣơng đại đầy góc khuất bí ẩn điều khơng thể giải thích Mỗi ngƣời nhỏ bé, đơn nhận thức mặt vấn đề mà biết toàn thật vấn đề 3.3.3 Tự khái quát Tự khái quát kể lại lần việc xảy nhiều lần Dạng tự xuất nhiều Giã biệt bóng tối Ta dễ dàng bắt gặp tự khái quát phần tác phẩm Đó đoạn miêu tả thói quen, hành động thành lối sống nhân vật Ở bloc truyện “Lời tác giả bị chen ngang” phần ba tự khái quát xuất bốn lần ba lần kể thói quen Thƣợng: “Ngày ngày, ngƣời ta thấy thằng bé câm lặng làm theo 56 yêu cầu tai quái Vậy mà không ngớt bị quát mắng, bạt tai,bắt bƣng bê nƣớc cho rửa chân” [1,tr.263], “Mỗi sáng trở dậy tơi lại thấy chi chít vết chân chuột, hằn lên vết chân to khác thƣờng” [1,tr.266] Với tự khái quát, nhà văn tô đậm tính cách nhân vật Chịu hành hạ gã Bính nhƣ thói quen câm lặng nhƣ thói quen, Thƣợng khơng lời ốn hận Thằng bé kiên cƣờng chống lại kẻ thù bóng tối Tự khái qt lại ám ảnh cơng việc đầy ma mị: “Cơng việc đào móng đến năm trời hồn chỉnh đoạn sau đoạn trƣớc đất lại lấp đầy Tuy nhiên, cho thấy khơng khiến nản chí” [1,tr.262, 263] Tóm lại, tần xuất kể chuyện tiểu thuyết Giã biệt bóng tối, Tạ Duy Anh khai thác đa dạng dạng tự Dạng tự đơn xoáy vào tâm thức nhân vật, sâu khám phá nhân vật tầng sâu Với dạng tự này, nhà văn đồng thời tái lại giới bóng tối ma mị, khủng khiếp Tự trùng lặp soi chiếu biến cố, nhân vật dƣới nhiều góc độ tạo nhìn đa chiều Con ngƣời đƣợc nhìn nhận cách tồn diện Tự khái qt chủ yếu có vai trò tơ đậm thói quen, hành động thƣờng ngày nhân vật song tạo nên lớp nghĩa định 57 KẾT LUẬN Qua nghiên cứu vấn đề thời gian tự tiểu thuyết Giã biệt bóng tối Tạ Duy Anh, sơ rút kết luận sau Giã biệt bóng tốiđƣợc xây dựng kết cấu phân mảnh Cả thiên tiểu thuyết lắp ghép chuỗi câu chuyện nhỏ (bloc) Mỗi mảnh ghép kể đời, số phận gắn với thời điểm khác Tuy nhiên chúng xoay quanh chủ đề chính: đời lang bạt thằng bé mồ côi tên Thƣợng chết bí ẩn liên quan đến Bởi từ bloc truyện rời rạc, ngƣời đọc liên kết lại thành câu chuyện hoàn chỉnh, hấp dẫn Mặt khác, kết cấu phân mảnh chi phối mạnh tới trình tự kể chuyện nhà văn Ở đây, Tạ Duy Anh kể chuyện theo trật tự biên niên phi tuyến tính Trật tự biên niên xuất hầu hết bloc truyện, tái lại sống đƣơng đại trôi chảy với bao biến cố Phi tuyến tính hóa trình tự kể đƣợc thực thông qua đảo thuật, dự thuật Hơn nữa, mạch truyện bị xé lẻ, chặt đứt, xếp xen kẽ phá vỡ trật tự tuyến tính cấp độ mạch truyện toàn văn Trên nét lớn khẳng định Giã biệt bóng tối đƣợc kể theo trật tự phi tuyến tính Tốc độ nhịp điệu kể chuyện Giã biệt bóng tốicó điểm riêng biệt Tốc độ kể chuyện nhanh Câu chuyện kéo dài khoảng ba năm đƣợc kể lại 214 trang văn Tốc độ kể chuyện nhanh song nhịp điệu tác phẩm phức tạp Mỗi mạch truyện có nhịp điệu riêng Mạch truyện kể đời lang thang Thƣợng là: chậm - nhanh chậm - nhanh, mạch truyện kể chết kì lạ lại có nhịp: chậm nhanh - chậm Nhƣ thấy tác phẩm mang nhịp điệu phức hợp Giã biệt bóng tối có xuất ba dạng tự sự: tự đơn nhất, tự trùng lặp tự khái quát Tự đơn xuất nhiều Đó 58 hình ảnh bà ngoại, hình ảnh đàn chuột, bóng đêm lặp lặp lại nhiều lần tác phẩm Hình ảnh bóng đêm đàn chuột tô đậm ám ảnh giới ma mị, khủng khiếp Đặc biệt tác phẩm xuất tự trùng lặp Cái chết nạn nhân xấu số đƣợc soi chiếu dƣới nhiều điểm nhìn, từ việc đƣợc lên tồn diện chân thực Tự khái quát chủ yếu miêu tả cơng việc hàng ngày thói quen nhân vật Tạ Duy Anh bút sung sức, không thành công với thể loại truyện ngắn, tản văn mà đặc biệt thành cơng với tiểu thuyết Trong luồng dƣ luận nhiều chiều, tiểu thuyết Tạ Duy Anh lên nhƣ tƣợng lạ Với ý thức ln tìm cách khỏi sáng tạo văn chƣơng, từ Khúc dạo đầu, Lão Khổ đến Đi tìm nhân vật, Thiên thần sám hối Giã biệt bóng tối, Tạ Duy Anh thực bƣớc tiến dài đƣờng tìm đến y phục tối tân cho tiểu thuyết Với Giã biệt bóng tối, nhà văn “ Bước qua lời nguyền”đã đạt đƣợc thành công đáng ghi nhận phƣơng diện cách tân hình thức 59 TÀI LIỆU THAM KHẢO Tạ Duy Anh (2009), Giã biệt bóng tối - Tác phẩm bình phẩm, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội Tạ Duy Anh, “Tạ Duy Anh lằn ranh thiện ác”, Tuổi trẻ online 19.9.2004 Tạ Duy Anh,“Tôi sẵn sàng trả giá cho mạo hiểm”, http:// www.vnexpress.net/vanhoa/guongmatnghesi Nguyễn Thị Vân Anh (2011), “Diễn biến thời gian tự tiểu thuyết Ma Văn Kháng”, Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn, Đại học Sƣ phạm Hà Nội Lại Nguyên Ân (2004), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc Gia, Hà Nội M Bakhtin (1993), Những vấn đề thi pháp Đơxtơiepxki, (Trần Đình Sử, Lại Ngun Ân, Vƣơng Trí Nhàn dịch), Nxb Giáo dục, Hà Nội Nguyễn Thị Bình, (1996), “Những đổi cuả văn xi nghệ thuật Việt Nam sau 1975”, Luận án PTS khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội, Hà Nội Đặng Anh Đào (2001), Đổi nghệ thuật tiểu thuyết phương Tây hiệnđại, Nxb Đại học Quốc Gia, Hà Nội Nguyễn Đăng Điệp, Nguyễn Văn Tùng (2010), Thi pháp học Việt Nam, Nxb Giáo dục Việt Nam 10 Nguyễn Thị Hồng Giang, Vũ Lê Lan Hƣơng, Võ Thị Thanh Hà, (2007), Thế giới nghệ thuật Tạ Duy Anh, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội 11 Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (2009), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội 12 Lê Thị Tuyết Hạnh (2003), Thời gian tự yếu tố cấu trúc vănbản tự (Qua truyện ngắn giai đoạn 1975 - 1995), Nxb Đại học Sƣ phạm Hà Nội 13 Phùng Hữu Hải (2003), “Thời gian tự “Truyện Kiều” Nguyễn Du”, Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn, Đại học Sƣ phạm Hà Nội 14 Đào Duy Hiệp (2008), Phê bình văn học từ lí thuyết đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội 15 Nguyễn Thái Hòa (2000), Những vấn đề thi pháp truyện, Nxb Giáo dục, Hà Nội 16 Nguyễn Thị Hoàn (2010), Thời gian tự tiểu thuyết “Dưới chín tầng trời” Dương Hướng, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Đại học Sƣ phạm Hà Nội 17 Nguyễn Thị Hiền (2010), Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Giã bóng tối Tạ Duy Anh, Khóa luận Khoa học Ngữ văn, Đại học Vinh 18 Nguyễn Thị Mai Loan, (2005), Nông thôn sáng tác Tạ Duy Anh, Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội, Hà Nội 19 Đ X Li-kha-chốp (1989), “Thời gian nghệ thuật tác phẩm văn học” (La Khắc Hòa dịch), Tạp chí văn học, (3), tr.60-65 20 Phƣơng Lựu (2001), Lí luận phê bình văn học phương Tây kỉ XX, Nxb Văn học, Hà Nội 21 Cao Tố Nga (2006),Cảm thức phi lý sáng tác Tạ Duy Anh,luận văn Thạc sĩ, ĐHSP, Hà Nội 22 Nguyễn Thị Ninh, (2005), Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Tạ Duy Anh, Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội, Hà Nội 23 Nguyễn Mạnh Quỳnh (2007), “Tìm hiểu nhịp điệu kể chuyện tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng (Tiếp cận qua lí thuyết thời gian giả D Genette)”, Tạp chí Nghiên cứu văn học, (6), tr.31-35 24 Trần Đình Sử (2005), Tuyển tập, Nxb.Giáo dục, Hà Nội ... cách dựng tiểu thuyết luận đề tác giả Tạ Duy Anh Với “Vài suy nghĩ đổi mớicủa tiểu thuyết nhân đọcGiã biệtbóng tốicủa Tạ Duy Anh , Hữu Đạt nhận định: “Đọc Giã biệt bóng tốicủa Tạ Duy Anh ta thấy... đề thời gian tự tiểu thuyết nhà văn nhƣng viết gợi dẫn quan trọng để soi chiếu tiểu thuyết Giã biệt bóng tối dƣới góc độ thời gian tự 2.2 Tình hình nghiên cứu Giã biệt bóng tối Giã biệt bóng tối. .. tƣợng quan tâm môn Tự học lại thời gian truyện, thời gian kể Họ phân biệt thời gian cốt truyện (thời gian đƣợc trần thuật) thời gian truyện kể (thời gian trần thuật, thời gian tự sự) vốn gắn liền