BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ QUỐC PHÒNG VIỆN Y HỌC CỔ TRUYỀN QUÂN ĐỘI ĐẶNG THỊ HOÀNG TUYÊN NGHIÊN CỨU TÁC DỤNG CỦA PHƯƠNG PHÁP ĐẠI TRƯỜNG CHÂM TRONG ĐIỀU TRỊ CHỨNG ĐAU VÀ PHỤC HỒI VẬN ĐỘNG CỘT SỐNG CỔ DO THOÁI HOÁ LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ QUỐC PHÒNG VIỆN Y HỌC CỔ TRUYỀN QUÂN ĐỘI ĐẶNG THỊ HOÀNG TUYÊN NGHIÊN CỨU TÁC DỤNG CỦA PHƯƠNG PHÁP ĐẠI TRƯỜNG CHÂM TRONG ĐIỀU TRỊ CHỨNG ĐAU VÀ PHỤC HỒI VẬN ĐỘNG CỘT SỐNG CỔ DO THOÁI HOÁ Chuyên ngành: Y học cổ truyền Mã số: 9720113 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGHIÊM HỮU THÀNH GS.TS NGUYỄN VĂN CHƯƠNG HÀ NỘI - 2017 LỜI CẢM ƠN Để hồn thành luận án này, tơi xin trân trọng cảm ơn: - Đảng ủy, Ban giám đốc toàn thể cán bộ, nhân viên Trung tâm huấn luyện Đào tạo viện Y học cổ truyền Quân đội tạo điều kiện giúp đỡ tơi q trình học tập nghiên cứu - Đảng uỷ, Ban Giám đốc Bệnh viện Châm cứu Trung ương tạo điều kiện giúp đỡ tơi suốt q trình học tập làm luận án - Tập thể cán bộ, nhân viên Bộ môn Sinh lý Học viện Quân Y tạo điều kiện giúp đỡ trình học tập làm luận án - Các khoa phòng: khoa Khám bệnh, khoa Nhi, khoa Xét nghiệm, Phòng Kế hoạch tổng hợp Bệnh viện Châm cứu Trung ương tạo điều kiện thuận lợi cho trình học tập nghiên cứu - Tơi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nghiêm Hữu Thành, GS.TS Nguyễn Văn Chương người thầy dành nhiều thời gian, tâm sức, trực tiếp hướng dẫn nghiên cứu hoàn thành luận án - GS Nguyễn Tài Thu, GS.TS Đỗ Công Huỳnh, GS.TS Nguyễn Nhược Kim, GS.TS Hoàng Bảo Châu, PGS.TS Nguyễn Bá Quang, PGS.TS Phạm Xuân Phong, PGS.TS Nguyễn Minh Hà, PGS.TS Phạm Viết Dự, PGS.TS Phan Anh Tuấn, PGS.TS Vũ Thường Sơn, PGS.TS Phạm Văn Trịnh, TS Nguyễn Viết Thái người thầy lớp lớp hệ học trò, trang bị cho tơi kiến thức chun ngành, giúp đỡ tơi hồn thiện luận án động viên suốt trình học tập nghiên cứu - Các Thầy - Các Cô Hội đồng chấm luận án bảo cho kiến thức quý báu trình học tập hồn thành luận án - Tơi xin cảm ơn chân thành tới Thầy giáo, Cô giáo, bạn bè đồng nghiệp, người thân gia đình tận tình giúp đỡ, động viên, khích lệ tơi thời gian qua Bản Luận án tránh khỏi thiếu sót Tơi mong nhận ý kiến đóng góp q báu Thầy, Cơ đồng nghiệp để luận án hoàn thiện Xin trân trọng cảm ơn ! Hà Nội, ngày 12 tháng 12 năm 2017 Đặng Thị Hoàng Tuyên LỜI CAM ĐOAN Tơi Đặng Thị Hồng Tun, nghiên cứu sinh khóa Viện Y học Cổ truyền Quân đội, chuyên ngành Y học cổ truyền, xin cam đoan: Đây luận án thân trực tiếp thực hướng dẫn Thầy hướng dẫn PGS.TS Nghiêm Hữu Thành GS.TS Nguyễn Văn Chương Cơng trình khơng trùng lặp với nghiên cứu công bố Việt Nam Các số liệu thông tin nghiên cứu hồn tồn xác, trung thực khách quan, xác nhận, kiểm tra số liệu chấp thuận sở đào tạo Tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm lời cam kết Hà Nội, ngày tháng 10 năm 2017 Người viết cam đoan Đặng Thị Hoàng Tuyên CÁC CHỮ VIẾT TẮT CSC: D1: D7: D0: ĐSC: NPQ: THCSC: VAS: TVĐ: WHO: YHCT: YHHĐ: Cột sống cổ Ngày điều trị thứ Ngày điều trị thứ Ngày trước điều trị Đốt sống cổ Northwich Pack Neck Pain Questionaire Thối hóa cột sống cổ Visual analogue scale Tầm vận động Tổ chức Y tế giới Y học cổ truyền Y học đại MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU .3 1.1 THỐI HĨA CỘT SỐNG CỔ THEO Y HỌC HIỆN ĐẠI VÀ Y HỌC CỔ TRUYỀN .3 1.1.1 Thoái hóa cột sống cổ theo y học đại 1.1.2 Thối hóa cột sống cổ theo y học cổ truyền 10 1.2 PHƯƠNG PHÁP ĐẠI TRƯỜNG CHÂM TRONG ĐIỀU TRỊ CHỨNG ĐAU VÀ PHỤC HỒI VẬN ĐỘNG CỘT SỐNG CỔ DO THỐI HĨA 13 1.2.1 Khái niệm châm điện châm 13 1.2.2 Cơ chế tác dụng châm theo Y học đại Y học cổ truyền .17 1.2.3 Quan niệm Y học cổ truyền huyệt châm 24 1.2.4 Sự tương đồng huyệt theo Y học cổ truyền với Y học đại 25 1.2.5 Các nghiên cứu huyệt Y học đại 25 1.2.6 Phân tích, đánh giá số nghiên cứu ảnh hưởng châm huyệt lên chức quan thể .29 1.2.7 Đo điện 33 1.2.8 Một số nghiên cứu điều trị bệnh lý CSC Việt Nam giới 33 1.2.9 Một số phương pháp điều trị chứng đau hạn chế tầm vận động cột sống cổ thối hóa 35 1.2.10 Một số nghiên cứu Đại trường châm Việt nam 35 CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 38 2.1 ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU .38 2.1.1 Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân theo Y học đại 38 2.1.2 Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân theo Y học cổ truyền 39 2.1.3 Tiêu chuẩn loại trừ 39 2.2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .40 2.2.1 Thiết kế nghiên cứu 40 2.2.2 Chất liệu nghiên cứu 42 2.2.3 Phương tiện nghiên cứu 43 2.2.4 Các tiêu nghiên cứu 43 2.2.5 Tiến hành nghiên cứu .44 2.2.6 Phương pháp đánh giá tiêu nghiên cứu 47 2.2.7 Xử lý số liệu 58 2.3 ĐẠO ĐỨC TRONG NGHIÊN CỨU 58 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 60 3.1 MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA BỆNH NHÂN NGHIÊN CỨU .60 3.1.1 Một số đặc điểm chung bệnh nhân nghiên cứu .60 3.1.2 Phân bố bệnh nhân theo đặc điểm lâm sàng 63 3.1.3 Nghiên cứu cận lâm sàng .68 3.2 ĐÁNH GIÁ TÁC DỤNG CỦA PHƯƠNG PHÁP ĐẠI TRƯỜNG CHÂM TRONG ĐIỀU TRỊ CHỨNG ĐAU VÀ PHỤC HỒI VẬN ĐỘNG THÔNG QUA MỘT SỐ CHỈ SỐ LÂM SÀNG .70 3.2.1 Sự thay đổi mức độ đau theo thang điểm VAS 70 3.2.2 Sự cải thiện tầm vận động cột sống cổ 71 3.2.3 Sự cải thiện ảnh hưởng đau với chức sinh hoạt hàng ngày đánh giá (NPQ) 73 3.2.4 Sự cải thiện kết điều trị chung 76 3.3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC DỤNG CỦA PHƯƠNG PHÁP ĐẠI TRƯỜNG CHÂM THÔNG QUA SỰ BIẾN ĐỔI MỘT SỐ CHỈ SỐ SINH LÝ .78 3.3.1 Sự biến đổi tần số mạch bệnh nhân 78 3.3.2 Sự biến đổi huyết áp bệnh nhân .79 3.3.3 Sự biến đổi nhịp thở bệnh nhân .80 3.3.4 Sự biến đổi số huyết học trước sau điều trị 81 3.3.5 Kết thay đổi ngưỡng đau 82 3.3.6 Sự biến đổi điện 83 3.4 SỰ BIẾN ĐỔI CÁC CHỈ SỐ SINH HOÁ MÁU TRƯỚC VÀ SAU ĐIỀU TRỊ BẰNG PHƯƠNG PHÁP ĐẠI TRƯỜNG CHÂM .87 3.5 TÁC DỤNG KHÔNG MONG MUỐN CỦA PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRỊ 90 3.6 THEO DÕI TÁI PHÁT ĐAU SAU ĐIỀU TRỊ TẠI THỜI ĐIỂM SAU THÁNG VÀ SAU 12 THÁNG 91 CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN 95 4.1 VỀ ĐẶC ĐIỂM CỦA BỆNH NHÂN THỐI HĨA CSC 95 4.2 VỀ HIỆU QUẢ ĐIỀU TRỊ CỦA PHƯƠNG PHÁP ĐẠI TRƯỜNG CHÂM TRONG ĐIỀU TRỊ CHỨNG ĐAU VÀ PHỤC HỒI VẬN ĐỘNG 105 4.3 VỀ HIỆU QUẢ ĐIỀU TRỊ CỦA PHƯƠNG PHÁP ĐẠI TRƯỜNG CHÂM TRÊN MỘT SỐ CHỈ SỐ SINH LÝ, HÓA SINH 116 4.3.1 Về hiệu điều trị phương pháp đại trường châm số số sinh lý 116 4.3.2 Về hiệu điều trị phương pháp đại trường châm theo số số hóa sinh 121 KẾT LUẬN 129 KIẾN NGHỊ 131 DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CƠNG BỐ CĨ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1 Đánh giá mức độ đau cho điểm 48 Bảng 2.2 Ảnh hưởng đau với chức sinh hoạt hàng ngày (NPQ) 50 Bảng 2.3 Tầm vận động cột sống cổ sinh lý bệnh lý 52 Bảng 2.4 Đánh giá kết điều trị chung 52 Bảng 3.1 Phân bố bệnh nhân theo giới Bảng 3.2 Phân bố bệnh nhân theo số đặc điểm đau 63 Bảng 3.3 Phân bố bệnh nhân theo vị trí đau trước điều trị 64 Bảng 3.4 Phân bố mức độ đau bệnh nhân theo thang điểm VAS 61 65 Bảng 3.5 Phân bố bệnh nhân theo mức độ hạn chế tầm vận động điều trị Bảng 3.6 trước 66 Phân bố bệnh nhân theo mức độ ảnh hưởng đau với chức sinh hoạt hàng ngày đánh giá (NPQ) trước điều trị 67 Bảng 3.7 Phân bố bệnh nhân theo hình ảnh phim chụp Xquang Bảng 3.8 Phân bố bệnh nhân theo đánh giá chung Bảng 3.9 Sự biến đổi giá trị trung bình tầm vận động cột sống cổ 68 69 71 Bảng 3.10 Mức độ cải thiện tầm vận động cột sống cổ thời điểm D1 71 Bảng 3.11 Mức độ cải thiện tầm vận động cột sống cổ thời điểm D7 72 Bảng 3.12 Mức độ cải thiện ảnh hưởng đau với chức sinh hoạt hàng ngày đánh giá (NPQ) thời điểm sau điều trị lần 73 Bảng 3.13 Mức độ cải thiện ảnh hưởng đau với chức sinh hoạt hàng ngày đánh giá (NPQ) thời điểm sau lần điều trị 74 Bảng 3.14 Sự biến đổi giá trị trung bình ảnh hưởng đau với chức sinh hoạt hàng ngày đánh giá (NPQ) 75 Bảng 3.15 Đánh giá chung thời điểm D1 76 Bảng 3.16 Kết điều trị chung thời điểm D7 76 Bảng 3.17 Giá trị trung bình kết điều trị chung 77 Bảng 3.18 Sự biến đổi tần số mạch thời điểm nghiên cứu 78 Bảng 3.19 Sự biến đổi huyết áp thời điểm nghiên cứu 79 Bảng 3.20 Sự biến đổi nhịp thở thời điểm nghiên cứu 80 Bảng 3.21 Sự biến đổi số huyết học Bảng 3.22 Sự biến đổi ngưỡng đau 81 82 Bảng 3.23 Sự biến đổi Cường độ điện cơ sở 83 Bảng 3.24 Sự biến đổi cường độ điện co tối đa 84 Bảng 3.25 Sự biến đổi tổng lượng tạo trình co 85 Bảng 3.26 Sự biến đổi thời gian từ co đến co tối đa 86 Bảng 3.27 Sự thay đổi hàm lượng β- endorphin (pg/ml) máu 87 Bảng 3.28 Sự thay đổi hàm lượng Adrenalin máu 88 Bảng 3.29 Sự thay đổi hàm lượng Noradrenalin máu Bảng 3.30 Tác dụng không mong muốn 89 90 Bảng 3.31 Theo dõi tái phát đau sau điều trị ngày sau ngày theo mức độ đau 91 Bảng 3.32 Theo dõi tái phát đau sau điều trị tháng 12 tháng theo mức độ đau 92 Bảng 3.33 Theo dõi tái phát đau sau điều trị tháng 12 tháng theo mức độ ảnh hưởng đau với chức sinh hoạt hàng ngày đánh giá (NPQ) 93 Làm việc/việc nhà Hoạt động xã hội Tổng điểm: Làm gây đau thêm Làm thời gian đau Không làm đau Bình thường Làm đau thêm Làm ½ thời gian bình thường Làm khoảng 1/4 thời gian bình thường Hồn tồn khơng làm cơng việc Bình thường Bình thường đau thêm Hạn chế ngồi Chỉ làm nhà Hồn tồn khơng làm đau 5.5 Tầm vận động cột sống cổ Động tác Gấp Duỗi Nghiêng phải Nghiêng trái Xoay phải Xoay trái Trước điều trị Đánh giá Sau điều trị lần Sau điều trị lần Kết Điểm Kết Điểm Kết Điểm Kết Điểm Kết Điểm Kết Điểm Tổng điểm 5.6 Các số sinh lý: Thời điểm Trước điều Sau điều trị Sau điều trị trị lần lần Chỉ số Mạch Huyết áp Tối đa Tối thiểu Nhịp thở 5.7 Các số Điện cơ: Baseline (mV) D0 D1 D7 Peak (mV) D0 5.8 Các số huyết học: D1 D7 PeakArea (mV.s) Time to Peak (ms) D0 D1 D7 D0 D1 D7 Thời điểm Sau điều trị Trước điều trị Chỉ số Hồng cầu (T/l) Bạch cầu (G/l) Tiểu cầu (G/l) lần 5.9 Các số hoá sinh: Thời điểm Chỉ số Trước điều trị Sau điều trị Sau điều trị lần lần β-endorphin (pg/ml) Adrenalin (pg/ml) Noradrenalin (pg/ml) 5.10 Kết điều trị chung: Phân loại Tốt Khá Trung Điểm Đánh giá Mức độ đau (VAS) Tầm vận động Ảnh hưởng đau với chức sinh hoạt 0-14 Không đau Không hạn Không ảnh Đau chế hưởng/ nhẹ Đau vừa Hạn chế Hạn chế trung Ảnh hưởng Đau nhiều bình Hạn chế nhiều trung bình Ảnh hưởng 15-29 30-44 Kết điều trị bình Kém 45-60 Đau không Hạn chế nhiều Ảnh hưởng chịu nhiều nhiều 5.11 Tác dụng khơng mong muốn phương pháp điều trị: - Chống: có c Khơng c - Đau đầu: - Hoa mắt: có c Khơng c -Chóng mặt: có c Khơng c - Chảy máu: có c Khơng c - Tụ máu: có c Khơng c Khơng c -Buồn nơn: có c Khơng c -Nhiễmtrùng: có c Có c khơng c BÁC SĨ ĐIỀU TRỊ PHỤ LỤC IV BỘ CÂU HỎI ĐIỀU TRA THEO DÕI LÂM SÀNG BỆNH NHÂN SAU ĐIỀU TRỊ Dùng cho đề tài: “Nghiên cứu tác dụng phương pháp Đại trường châm điều trị chứng đau phục hồi vận động cột cống cổ thối hóa” Nhóm nghiên cứu £ Nhóm Chứng£ Số vào viện……….… Mã bệnh quốc tế……… VI THÔNG TIN CHUNG Họ tên:……………………… ………Tuổi……Nam c Nữ c Địa chỉ:………………………………………………………………… Điện thoại liên hệ:……………………………………………………… 10.Nghề nghiệp:…………………………………………… 11.Ngày vào viện:…………… Ngày viện………… 12.Lý vào viện:………………………………………………………… VII LÂM SÀNG 2.2 Tây y: * Thời gian đau: -11 tháng c 12 tháng c * Đặc điểm đau: đau chói c ; Bỏng rát c ; đau nhức c; đau âm ỉ c Như điện giật c ; Giá buốt c ; Như kim châm c ;Như kiến bò c * Đau có lan hay khơng: Có c Khơng c * Đau có khu trú rõ khơng: Có c Khơng c * Vị trí đau: Đau vùng chẩm c ; Đau cột sống cổ c ; Đau lan vai c Đau xuống cánh tay c ; Đau xuống cẳng tay c ; Đau xuống ngón tay c * Hồn cảnh xuất đau: Đột ngột sau sang chấn c ; Từ từ tăng dần c * Tiến triển: Thành đợt c Liên tục c * Đau hay tái phát: Có c ; Khơng c * Đau tăng khi: Nghỉ ngơi c ; Ho,hắt c ; Ban đêm c ; Thay đổi thời tiết c ; Ban ngày c ; Khi nằm c ; Khi đứng, lại c; Cúi c ; Ngửa c; Nghiêng c ;Xoay c * Điều trị đau: Chưa c ; Đã uống thuốc giảm đau c ; Khác c * Triệu chứng kèm theo:Yếu, liệt chi c; Đau sưng khớp c ; Mệt mỏi c ; Sút cân c ; Sốt c * Các bệnh khác kèm theo:……………………………………………… * Khám hội chứng cột sống: - Điểm đau cột sống : Khơng c Có c - Điểm đau cạnh sống: Khơng c Có c - Cong vẹo cột sống: Khơng c Có c - Co cứng cơ, tăng trương lực cạnh sống: Không c Có c - Hạn chế vận động cột sống cổ : Có c Khơng c * Các nghiệm pháp phát tổn thương rễ dây thần kinh: - Dấu hiệu Spurling: - Dấu hiệu “chuông bấm”: - Nghiệm pháp kéo giãn cổ: - Nghiệm pháp căng rễ thần kinh cổ: - Dấu hiệu Lhermitte: -Không c -Không c -Khơng c -Khơng c -Khơng c - Có c - Có c - Có c - Có c - Có c 2.2 Y học cổ truyền: - Thấn sắc: Sắc nhuận c ; Không nhuận c ;Tỉnh c - Giọng nói: to,rõ c ; Nhỏ, yếu c - Chất lưỡi: Đỏ c ; Hồng c ; Bệu c - Rêu lưỡi: Trắng c ; Mỏng c ; Vàng c ; - Sợ lạnh: Dày c Có c Khơng c - Thích xoa bóp: Có c Khơng c - Thích chườm ấm: có c Khơng c - Ngủ: Sâu c ; Khó c ; Dễ c ; Hay ngủ mê c - Ăn uống: Thích ấm c ; Thích mát c ; - Tiểu tiện: Trắng c ; Vàng c ; Trong c ; - Đại tiện: Táo c ; Lỏng c ; - Chân tay: Ấm c ; Lạnh c Bình thường c Đỏ c Bình thường c VIII CÁC CHỈ TIÊU ĐÁNH GIÁ VIII.1 Mức độ đau theo thang điểm VAS Điểm VAS Điểm VAS= 1-