Phần mở đầu 1. Lý do chọn đề tài : Đời sống văn học nớc nhà ở vào những năm đầu của thế kỷ XX đã hình thành, tồn tại và phát triển với một nhịp điệu vô cung phong phú, đa dạng và phức tạp ở tất cả các mặt: Thể loại, đề tài, ngôn ngữ lẫn nội dung và hình thức nghệ thuật. Dấu ấn văn học ấy đợc thể hiện khá rõ ràng, cụ thể và sinh động qua "tiếng cời phong hoá" mà các nhà tiểu thuyết Tự Lực Văn Đoàn mang lại, "một thời đại thi ca" đợc làm nên từ các nhà thơ mới, sự xuất hiện của một lối văn thật mới và cũng thật lạ "lối văn tả chân xã hội". Ngời đợc thời đại coi là ngời "phá lối", "mở đờng" cho khuynh hớng văn học ấy chính là Nguyễn Công Hoan, cùng với trên 200 truyện ngắn và 30 truyện dài ông thật sự xứng đáng với cơng vị là ngời tiên phong cho trào lu văn học Việt Nam hiện đại, là "bậc thầy" của thể loại truyện ngắn trào phúng, là ngời "vẽ bức tranh xã hội nửa đầu thế kỷ XX". Văn học hiện thực phê phán Việt Nam, thể loại truyện ngắn trào phúng đã gắn liền với tên tuổi của Nguyễn Công Hoan với một dấu ấn riêng - con đ- ờng trào lộng, để mở ra trớc mắt ngời đọc cả "một tấn trò đời rộng rãi và phong phú", một "thế giới ngời thật là đông đúc và cũng thật là lúc nhúc". Vì vậy, ngay từ những tác phẩm đầu tay Kiếp Hồng Nhan,năm 1923 đến hôm nay truyện ngắn Nguyễn Công Hoan luôn là một hiện tợng văn học đợc d luận và các nhà nghiên cứu phê bình đánh giá và tìm hiểu ở nhiều khía cạnh. Có những lời khen, có những ý chê, có những ý kiến của các nhà nghiên cứu trong nớc lại có cả những ý kiến đánh giá của ngời nớc ngoài. Nhìn chung các ý kiến đánh giá và nhận xét đều đi vào hiểu, mổ xẻ về thế giới nghệ thuật phong phú đa dạng trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan. Tuy nhiên , cha có nhiều ý kiến đi sâu vào khai thác vấn đề: Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan một cách sâu sắc, chi tiết, cụ thể. Xuất phát thực tế đó, chúng tôi chọn đề tài Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan trớc cách mạng, với một mong muốn đi sâu vào nghiên cứu một khía cạnh cha đợc khai thác một cách hệ thống trong thế giới truyện ngắn Nguyễn Công Hoan . 2- Lịch sử vấn đề : 3.1 - Tình hình nghiên cứu về Nguyễn Công Hoan trớc năm 1945 . Năm 1945 khi tập truyện Kép T Bền ra đời, Thiếu Sơn đã xếp Nguyễn Công Hoan và Tam Lang ở cùng một phái " tả chân xã hội " và cho rằng: : "Cũng nh Tam Lang, tác giả của Kép T Bền nói đến những bề trái của xã hội, - a phanh phui, bày tỏ những cái hèn kém, xấu xa, gian tà, độc ác của ngời đời "và cuối cùng tác giả đánh giá về nghệ thuật xây dựng nhân vật củaác giả ( .) " cái đặc sắc của ông Hoan là ở chỗ biết quan sát những cái ở chung quanh mình, biết kiếm ra những câu truyện tức cời, biết vẽ ngời bằng những nét nghộ nghĩnh thần tình, viết vấn đáp bằng những giọng hoạt kê lý thú và biết kết cấu thành những tấn bi hài kịch ( .) còn nói về cái tài vẽ ngời của ông thì thật là tuyệt diệu, có lẽ không thua gì những Caracteres và Potraits của La Bruyere". [59,tr.441,442] Với Trần Hạc Đình khi nhận xét về Kép T Bền qua nghệ thuật khắc hoạ tính cách nhân vật có viết "Ông a tả, a vẽ cái xấu xa, hèn mạt đê tiện của cả một hạng ngời xa nay vẫn đeo cái mặt lạ giả dối. Hạng ngời này có gặp ở đời, ta thờng lầm vì cái bề ngoài mà phải kính trọng, nể nang họ" và tác giả kết luận " Nhà văn ở đây vô tình lại có cái đau đớn, khổ sở lầm than của hạng cùng đinh nghèo khổ và cái giả trá xấu xa bất lơng của bọn quyền quý trởng giả, nhà văn đã nhận thấy rằng : "cái xã hội hiện thời đầy rẫy sự ô trọc, giả dối lại xây lên trên mọi sự bất bình, là một xã hội cần phải đạp đổ". [15,tr.40] Vũ Ngọc Phan trong Nhà văn hiện đại thì cho rằng thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan đợc ông miêu tả với "đủ hạng ngời trong xã hội, nhng ít khi ông tả những ý nghĩ của họ nhất là những điều u uất của họ thì không bao giờ ông đả động, bao giờ cũa đặt họ vào những khuôn riêng, đó là khuôn lễ giáo hay phong tục mà họ đã "ra trò" với những bộ mặt phờng tuồng của họ" [48, tr. 1078] 3.2- Tình hình nghiên cứu về Nguyễn Công Hoan sau năm 1945 . - Nhóm tác giả trong cuốn Sơ khảo lịch sử văn học trong truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan "ông có sở trờng về cách mô tả t cách hèn hạ, đê tiện hết chỗ nói của bọn quan lại sâu mọt, bọn nha lại, bọn hãnh tiến giàu có, sang trọng và khinh ngời" [5,tr.101] Nguyễn Trác trong cuốn Lịch sử văn học Việt Nam1930 - 1945 nhận xét " Khi nhân vật ông miêu tả vừa là kẻ có tiền, có quyền vừa có nhân cách và hành động trái ngợc với thứ đạo đức ông a, thì ông lên án bằng cả lý trí và tình cảm. Tiếng cời đả kích của ông sảng khoái, nhân vật của ông sống, tác phẩm của ông thành công ". [5, tr. 222] Nguyễn Hoành Khung trong Từ điển văn học - tập 2 đánh giá về nghệ thuật khắc học tính cách nhân vật của Nguyễn Công Hoan " Mỗi nhân vật nhà văn thờng chỉ nêu lên một nét tính cách cơ bản, bộc lộ qua hành động ngôn ngữ, tình huống nào đó ( .) Nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan cha có bề sâu tâm lý. Song không vì vậy mà chúng không chân thực, không sinh động. Có thể nói trái lại, chỉ bằng vài nét vẽ, nhà văn đã phác ra đợc một bộ mặt, một t thế, một chân dung khá sinh động với nét tâm lý chủ yếu nổi bật, rất phù hợp với bản chất xã hội nhân vật" .[35] Vũ Ngọc Khánh trong Thơ văn trào phúng Việt Nam có viết về cách mô tả nhân vật của Nguyễn Công Hoan nh sau "Thủ pháp quen thuộc và độc đáo của Nguyễn Công Hoan là hay làm cho bộ mặt đối tợng trở nên méo mó hơn, lố bịch hơn để bản chất ti tiện của nó đợc nổi rõ hơn".[34, tr. 375] Nhóm Lê Chí Dũng - Trần Đình Hợu trong Văn học Việt Nam giai đoạn giao thời 1900 - 1930 nhận xét, về ngôn ngữ nhân vật trong truyện ngắn cuả Nguyễn Công Hoan cho rằng " Đọc ông, độc giả phân biệt rõ đâu là ngôn ngữ của tác giả đâu là ngôn ngữ nhân vật và mỗi nhân vật đều có ngôn ngữ riêng của mình. Với Nguyễn Công Hoan, có thể nói truyện ngắn hiện đại và ngôn ngữ nghệ thuật hiện đại đã hình thành". [33, tr. 386] Viết về Nguyễn Công Hoan nhiều nhất phải kể đến tác giả Lê Thị Đức Hạnh, với những công trình nghiên cứu sâu sắc, cụ thể về Nguyễn Công Hoan, nhà nghiên cứu đã chỉ ra đợc những đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, đặc biệt khi nhận xét về cách miêu tả nhân vật trong truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan nhà nghiên cứu viết : "Cách miêu tả nhân vật trong sự đối lập giữa hai sự vật, bản chất khác nhau, giữa bản chất với hiện tợng, nội dung với hình thức ." . [19,tr. 58] Nguyễn Đức Đàn trong Mấy vấn đề văn học hiện thực phê phán Việt Nam khẳng định về nghệ thuật xây dựng nhân vật phản diện của Nguyễn Công Hoan " quả thật, Nguyễn Công Hoan là một nhà văn có tài xây dựng nhân vật phản diện ( .) việc xây dựng nhân vật phản diện cho phép nhà văn đ- ợc tô đậm, khuếch đại những nét tiêu biểu" . [61.351] Hoàng Hữu Các nhận xét về đối tợng miêu tả trong truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan thì cho rằng "Ông viết về bọn quan lại bị thịt và nham hiểm, ông viết về những con thú ngời, viết đủ mọi chuyện trớ trêu trên đời [10.265] Căn cứ vào những phạm trù truyện ngắn mà Nguyễn Công Hoan đa ra trong Đời viết văn của tôi tác giả nói " Nhân vật quen thuộc của tôi là những nhân vật xấu trong xã hội thuộc Pháp. Họ là bọn nhà giầu cậy quyền thế mà áp bức bóc lột ngời nghèo. Họ là quan lại, là địa chủ, là t sản, là tiểu t sản lớp trên. Vẽ họ tôi tìm đủ các nét nhơ bẩn về vật chất cũng nh tinh thần. Còn nhân vật chính diện thì tôi thờng chỉ tả họ qua ngôn ngữ, cử chỉ để nhận thấy đợc con ngời của họ ( .) tôi vẽ ngời xấu nhạy hơn ngời tốt. Bởi vì tôi vốn bi quan nên nhìn mọi vật bằng con mắt hoài nghi, chỉ thấy phía xấu, phía xấu dễ nhập tâm, hơn phía tốt ". [28.351] Nhìn dới góc độ Thi pháp học, Giáo s Trần Đình Sử có nhận xét "con ngời trong truyện ngắn trào phúng Nguyễn Công Hoan là con ngời bị tha hoá, vật hoá, sống và hoạt động hầu nh phi nhân tính. Thế giới truyện ngắn Nguyễn Công Hoan là thế giới làm trò, nhân vật là những kẻ làm trò". [54.142] 4. Đối tợng và nhiệm vụ của luận văn : 4.1. Đối tợng : - Đối tợng : Đối tợng chính là truyện ngắn Nguyễn Công Hoan trớc cách mạng, trong đó tập trung tìm hiểu Thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan trớc cách mạng , cũng có thể đối chiếu, so sánh với truyện ngắn của Nam Cao và Thạch Lam . 4.2. Nhiệm vụ của luận văn : - Tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con ngời của nhà văn Nguyễn Công Hoan, bởi lẽ đây là dấu hiệu cơ bản để nhà văn đi vào lựa chọn nhân vật , thể hiện và xây dựng nhân vật . - Phân tích thế giới nhân vật trên các bình diện khác nhau. - Tìm hiểu nghệ thuật xây dựng nhân vật. 5- Phơng pháp nghiên cứu. - Luận văn vận dụng phơng pháp nghiên cứu tác giả văn học, tập trung nghiên cứu hình tợng nhân vật trong tác phẩm văn học, phân tích tác phẩm văn học . - Việc phân tích đợc thực hiện trên cơ sở soi sáng của lý luận, sự tìm tòi cảm nhận của ngời viết và những ý kiến đánh giá của ngời đi trớc. - Vận dụng quan điểm hệ thống, coi thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan nh là một chỉnh thể, hệ thống. Bên cạnh đó có sự hỗ trợ thêm của phơng pháp so sánh, thống kê. 6 - Bố cục luận văn : - Căn cứ vào mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu, luận văn sẽ gồm 3 chơng: + Ch ơng I : Các kiểu nhân vật trong truyện ngắn củaNguyễn Công Hoan . + Ch ơng II : Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan. +Ch ơng III: Ngời kể chuyện và quan niệm của Nguyễn Công Hoan về con ngời. - Kết luận Phần nội dung Ch ơng 1 các kiểu nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan 1. Khái niệm nhân vật văn học. Nh chúng ta đã biết, tác phẩm văn học cũng nh tác phẩm nghệ thuật khác không thể thiếu nhân vật. Bởi vì, tác phẩm văn học đặc biệt là tác phẩm tự sự phản ánh và thể hiện đời sống trớc tiên qua vai nhân vật văn học. Nhân vật là một công cụ giúp nhà văn khái quát hiện thực và là một phơng tiện quan trọng để nhà văn thể hiện t tởng nghệ thuật cũng nh cách tự sự của mình. Nói đến thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan là nói đến các kiểu loại nhân vật, đến nghệ thuật thể hiện các nhân vật qua: chân dung, tâm lý, hành động, ngôn ngữ . là nói về nhân vật ngời kể chuyện qua cách thể hiện của Nguyễn Công Hoan. Trong văn học hiện thực phê phán 1930 - 1945 ở nớc ta, các nhà văn hiện thực đã sử dụng chất liệu văn học hiện thực của muôn mặt đời thờng để thể hiện ý tởng cũng nh tài năng nghệ thuật của mình. ở đó, nhân vật đợc xem là: " Một yếu tố cơ bản nhất . là tiêu điểm để bộc lộ chủ đề và t tởng của chủ đề và đến lợt mình nó lại đợc các yếu tố có tính chất hình thức của tác phẩm tập trung khắc họa. Nhân vật do đó là nơi tập trung giá trị t tởng và nghệ thuật của tác phẩm văn học ".[35] Về nghệ thuật tổ chức tác phẩm, mô tả sự vật con ngời Nguyễn Công Hoan nói rõ: " Chỉ nên cho phép lấy một ý chính làm chủ đề cho truyện, những chi tiết truyện chỉ xoay quanh chủ đề ấy, mỗi truyện cần có một ý làm nổi bật đợc ý ấy thì truyện sẽ hay " [47, tr.14]. Nghĩa là không nhất thiết phải trình bày đủ hệ thống sự kiện theo kiểu tuyến tính có mở đầu, xung đột, thắt nút, đình điểm, cao trào, mở mút . Điều quan trọng lại nằm ở cái nhìn tự sự có tính chất nh là một mảng nhỏ của cuộc đời, của xã hội. Chính từ nét đặc thù đó của nghệ thuật tự sự đó mà trong truyện ngắn của mình, Nguyễn Công Hoan đã đi vào tập trung khắc hoạ khi chỉ là một hiện tợng độc đáo, khi chỉ là một nét bản chất hay tính cách điển hình nào đó của nhân vật. Vì thế, nhân vật trong tác phẩm của ông thờng là hiện thân cho một kiểu trạng thái quan hệ xã hội, một kiểu ý thức xã hội hoặc một kiểu ngời trong xã hội. Nghĩa là, nhân vật đợc xem nh là con ngời cụ thể đợc miêu tả trong tác phẩm văn học, nhân vật đợc coi "là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ớc lệ, không thể đồng nhất nó với con ngời thật trong đời sống . Nhân vật văn học còn thể hiện quan niệm nghệ thuật và lý tởng thẩm mỹ của nhà văn về con ngời. Vì thế, nhân vật luôn gắn chặt với chủ đề tác phẩm " .[54,tr.162]. Với Nguyễn Công Hoan, hiện thực cuộc sống đợc miêu tả trong truyện ngắn của ông là hiện thực về một xã hội phi nhân tính. Xây dựng trên cơ sở kẻ giàu áp bức bóc lột ngời nghèo. Hiện thực xã hội đó chẳng khác nào một sân khấu hài kịch, trong đó nhân vật là những kẻ làm trò, diễn trò. Nguyễn Công Hoan đã lôi lên sân khấu đủ các dạng vai hề: Chồng ép vợ làm trò Tam tòng tứ đức Xuất giá tòng phu, quan lại diễn trò công lý Đồng hào có ma, Thịt ngời chết ., Nhà nớc diễn trò mị dân Đào kép mới, Tinh thần thể dục, con cái diễn trò bất hiếu Báo hiếu : trả nghĩa trả, Báo hiếu: trả nghĩa mẹ . một lũ ngời khốn nạn, đốn mạt sừng sững hiện lên trong tác phẩm của Nguyễn Công Hoan, nh là một bằng chứng sống về tinh trạng băng hoại đạo đức ở con ngời, của xã hội. Vì vậy nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, không chỉ đơn thuần là phơng tiện "khái quát hiện thực mà còn trở thành thớc đo những chuẩn mực giá trị đời sống, giá trị xã hội, giá trị đạo đức, giá trị tinh thần ". [41,tr.495] 2. Các kiểu nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan : 2.1. Khái niệm kiểu nhân vật văn học. Tác phẩm văn học là thế giới của các nhân vật hành động quan hệ với nhau. Trong cái thế giới đó, các nhân vật có cùng những nét, những yếu tố ổn định trong cá tính, đặc điểm hành động, con đờng, số phận . đợc xem là thuộc về cùng một kiểu loại. Trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, nhân vật đợc ông đặc tả theo kiểu, nên dù là tả bất kỳ đối tợng nào bao giờ ông cũng dành một khuôn riêng cho đối tợng nhân vật ấy. Điều quan tâm là phải quan sát thật kỹ, phải lợm lặt từng chi tiết, cử chỉ, hành động, hình ảnh của nhân vật để túm lấy, chụp lấy, để