CHƯƠNG I NHẬP MƠN VĂN HỐ HỌC VÀ ĐẠI CƯƠNG VĂN HỐ VIỆT NAM I VĂN HĨA HỌC: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP Sự cần thiết Văn hóa học Con người chủ thể, sản phẩm đồng thời “vật mang” văn hoá, với hoạt động tác động đến mơi trường xung quanh dựa chuẩn mực văn hoá thừa hưởng từ truyền thống giáo dục Bởi vậy, để phát huy tiềm người vào công phát triển xã hội nói chung vào việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nói riêng, cần phải tính đến yếu tố văn hoá mà người mang thân Văn hóa học với tư cách khoa học nghiên cứu văn hóa đời phát triển thúc đẩy nguyên nhân sau: Thứ nhất, lịch sử tồn phát triển xã hội loài người qua thời đại ln xây dựng cho mẫu người lý tưởng để hướng tới Từ cuối kỷ XIX mẫu người lý tưởng mà nhân loại hướng tới mẫu người văn hóa Từ đến “văn hóa” trở thành đối tượng nghiên cứu nhiều khoa học khác Đây phạm trù đầy khác thường rộng lớn Là khái niệm gắn liền với đời sống tất người, khó hiểu địi hỏi phải giải thích rõ ràng Khơng định nghĩa phạm trù văn hóa cách xác, hay cho biết ý nghĩa “thực sự” Điều phần giải thích khái niệm lại hữu ích đến thế, nói thân lại tiếp tục muốn nói đến điều mang ý nghĩa to lớn Bản thân từ “văn hóa” chứa đựng biết điều Thứ hai, tiến trình lịch sử nhân loại, mối liên kết cộng đồng sở văn hoá thường tỏ bền vững chịu thử thách thời gian mô thức liên kết khác, chẳng hạn nhà nước hay thị trường Nhưng điều kiện tồn cầu hố, tính tuyệt đối, tối cao, tính khơng chuyển nhượng chia cắt chủ quyền quốc gia gặp phải nhiều vấn đề; mà cụ thể là: trước áp lực phụ thuộc lẫn kinh tế, sinh thái, an ninh, vấn đề chung khác tồn cầu hố mang lại, ranh giới quốc gia dần bị mờ Thứ ba nhu cầu tự khẳng định bảo tồn cấu trúc quốc gia - dân tộc trước áp lực tồn cầu hố Thứ tư nhu cầu phản tư (tự khẳng định, tự bảo vệ, tự đánh giá) cá thể trước tính đa dạng bất định tồn cầu hố đem lại Thứ năm điều kiện tồn cầu hố, văn hố ngày có tiếng nói định tăng trưởng kinh tế Sự gia tăng vai trò văn hố kinh tế thấy rõ hai phương diện: tăng trưởng kinh tế kinh tế tri thức Đối với Việt Nam, nghiên cứu văn hóa nhu cầu cấp thiết khơng xu hướng phát triển chung giới mà - nghiên cứu văn hóa xuất ngày nhiều, song lại tản mạn, tính hệ thống chưa cao, nặng liệt kê mô tả, lại thiên suy diễn Bản chất Văn hóa học Có nhiều mơn khoa học nghiên cứu văn hố nhiều khía cạnh khác nhau, dân tộc học, nhân học, xã hội học, triết học v.v Tuy nhiên, có Văn hố học nghiên cứu văn hoá chỉnh thể tự biến đổi phát triển Nghiên cứu văn hóa lĩnh vực phức tạp, đòi hỏi trải nghiệm học thuật thực tiễn Là ngành nghiên cứu “khơng mang tính ngành” Bởi khơng có cách tiếp cận hy vọng hiểu hết lĩnh vực văn hóa nghiên cứu Văn hóa học khoa học tích hợp (Integral Science), vừa nghiên cứu văn hóa nói chung, vừa nghiên cứu tượng văn hóa riêng biệt Mục đích Văn hóa học phát phân tích tính quy luật biến đổi văn hóa - xã hội Người đặt móng cho cách tiếp cận chỉnh thể nghiên cứu văn hoá, người đặt móng cho văn hoá học Edward B Tylor - nhà nhân học tiếng người Anh (với "Văn hoá nguyên thuỷ", năm 1871) Gần 40 năm sau (năm 1909) thuật ngữ "Văn hóa học" (tiếng Đức "Kunturkunde", tiếng Anh "Culturology") đời Người đặt thuật ngữ Wilhelm Ostwald nhà khoa học triết học Đức Thuật ngữ dùng để môn học mà ông gọi khoa học hoạt động văn hóa, tức hoạt động đặc biệt người Leslie Alvin White (1900-1975) người đặt móng cho Văn hố học với cơng trình lý luận tiến hố văn hóa nghiên cứu khoa học văn hóa mà ơng gọi "Văn hoá học" Trong tác phẩm "Khoa học văn hoá" (The Science of Culture 1949), "Sự tiến hoá văn hóa" (The Evolution of Culture 1959) "Khái niệm văn hóa" (The Concept of Culture 1973), L A White đặt sở cho văn hóa học với tính cách mơn khoa học độc lập, lý giải văn hóa hệ thống tồn vẹn, làm rõ phạm vi, nguyên tắc đối tượng nghiên cứu văn hóa học Nhưng vào thời điểm ấy, ý niệm văn hố học cịn q mẻ nên người biết đến Chỉ đến năm 1990, tiến trình tồn cầu hố tác động mạnh mẽ lên đời sống cá thể cộng đồng giới, người ta thực ý đến vai trị tác nhân văn hố q trình phát triển; đó, quan tâm đầu tư để thúc đẩy văn hoá học phát triển lan rộng khắp giới Cho đến nay, Văn hóa học phát triển tới độ - bao hàm thân nhiều khuynh hướng khác nhau, khiến cho việc xác định đối tượng phương pháp trở nên khó khăn Đối tượng nghiên cứu văn hóa học a Khái niệm Văn hóa Hiện cịn tồn nhiều quan điểm khác Văn hoá học, song nhà nghiên cứu tìm thống chung việc xác định đối tượng môn khoa học Theo đó, đối tượng Văn hố học Văn hoá Tuy nhiên phân hoá giới học giả chỗ: quan niệm Văn hoá? Ngay từ kỷ, năm 1952, hai nhà văn hoá học Hoa Kỳ A Kroeber C Kluckholn thống kê 150 định nghĩa khác văn hoá Ngày số lượng định nghĩa tăng lên nhiều (trên 300 định nghĩa) Nhìn chung, phân chia định nghĩa văn hóa thành loại sau1: - Các định nghĩa miêu tả, trọng tâm đặt vào việc liệt kê tất mà khái niệm văn hóa bao hàm Người tiêu biểu cho kiểu định nghĩa văn hóa E B Tylor - Các định nghĩa lịch sử, nhấn mạnh q trình kế thừa xã hội, truyền thống (chẳng hạn E Sapir) Các định nghĩa kiểu dựa việc giả định tính ổn định bất biến văn hóa, bỏ qua tính tích cực người phát triển cải biến văn hóa - Các định nghĩa chuẩn mực, hướng vào quan niệm lý tưởng giá trị Chẳng hạn W Thomas coi văn hóa giá trị vật chất xã hội nhóm người (các thiết chế, tập tục, tâm thế, phản ứng cư xử) - Các định nghĩa tâm lý học, nhấn mạnh vào q trình thích nghi với mơi trường, q trình học hỏi, hình thành thói quen, lối ứng xử người Chẳng hạn W Sumner A Keller định nghĩa: "Tổng thể thích nghi người với điều kiện sinh sống họ văn hóa, hay văn minh Những thích nghi bảo đảm đường kết hợp thủ thuật biến đổi, chọn lọc truyền đạt kế thừa" - Các định nghĩa cấu trúc trọng tới tổ chức cấu trúc văn hóa R Linton trọng đến hai khía cạnh văn hóa: "a/ Văn hóa suy cho phản ứng lặp lại nhiều có tổ chức thành viên xã hội; b/ Văn hóa kết hợp lối ứng xử mà người ta học kết ứng xử mà thành tố thành viên xã hội tán thành truyền lại nhờ kế thừa" - Các định nghĩa nguồn gốc, văn hóa xác định từ góc độ nguồn gốc Nhà xã hội học P Sorokin định nghĩa: "Với nghĩa rộng từ, văn hóa tổng thể tạo ra, hay cải biến hoạt động có ý thức hay vơ thức hai hay nhiều cá nhân tương tác với tác động đến lối ứng xử nhau" - Định nghĩa UNESCO: Gần đây, UNESCO đưa định nghĩa thức văn hóa: "Văn hóa phản ánh thể cách tổng quát sống động mặt sống (của cá nhân cộng đồng) diễn Phạm Khiêm Ích, Văn hố học với nhận diện văn hoá kỷ XX, “Văn hoá học văn hoá kỷ XX”, Sđd Tập I, tr 7-17 khứ, diễn tại, qua hàng bao kỷ, cấu thành nên hệ thống giá trị, truyền thống, thẩm mỹ lối sống mà dựa dân tộc tự khẳng định sắc riêng mình"1 Việc hệ thống hố sơ loại định nghĩa nói cho thấy tính chất để ngỏ khái niệm Văn hố Sở dĩ có tình trạng văn hoá tượng bao trùm lên mặt đời sống người, khiến định nghĩa đưa khó có khả bao quát hết nội dung Mỗi loại định nghĩa thâu tóm phương diện văn hóa Bởi vậy, cần coi định nghĩa trừu tượng, cần sử dụng trừu tượng theo cách bổ sung lẫn để tái văn hố chỉnh thể Với tư cách chỉnh thể, Văn hoá mang đặc trưng cố hữu sau: + Văn hóa phân biệt người với động vật; Văn hóa đặc trưng riêng có xã hội lồi người + Văn hóa khơng kế thừa mặt sinh học (di truyền), mà phải có học tập, giao tiếp + Văn hóa cách ứng xử mẫu thức hoá b Các khái niệm tương cận: sắc, văn minh, văn hiến, văn vật - Bản sắc (identity) Bản sắc văn hố, song khơng phải yếu tố văn hố xếp vào sắc Người ta coi yếu tố văn hoá giúp phân biệt cộng đồng văn hoá với cộng đồng văn hoá khác sắc Như vậy, khái niệm sắc có hai quan hệ bản: thứ nhất, dấu hiệu để phân biệt cộng đồng với (quan hệ bên ngồi); thứ hai, tính đồng mà cá thể cộng đồng văn hố phải có (quan hệ bên trong) Chẳng hạn chủ nghĩa thực dụng tính hỗn dung văn hoá người Mỹ dấu hiệu để phân biệt họ với dân tộc khác giới Song dấu hiệu mà người Mỹ nhiều mang thân Uỷ ban Quốc gia thập kỷ quốc tế phát triển văn hoá: Thập kỷ giới phát triển văn hoá H., Bộ Văn hóa Thơng tin, 1992, tr.23 Tuỳ đối tượng nghiên cứu cụ thể mà sắc gắn với cộng đồng quy mô khác nhau; cụ thể như: người ta nói đến sắc phương Đông hay phương Tây (cộng đồng văn hố khu vực), nói đến sắc dân tộc, tộc người hay nhóm người xã hội Nếu phân kết cấu văn hoá cộng đồng thành yếu tố: Chung phổ quát (mang tính nhân loại), đặc thù (mang tính khu vực) riêng (chỉ có cộng đồng xét đến), sắc tập hợp yếu tố văn hố độc đáo riêng có (tức thuộc nhóm yếu tố văn hố riêng) “Bản sắc giống điểm khác biệt, mang tính cá nhân mang tính xã hội, việc bạn có chung với số người điều khiến bạn khác người khác” (Weeks, 1990) - Văn minh (civilization) Hiện nhiều học giả ngồi nước nghiên cứu văn hố sử dụng thuật ngữ Văn hoá Văn minh thay lẫn Chẳng hạn, họ gọi văn hoá Ai Cập văn minh Ai Cập, hay văn hoá lúa nước văn minh lúa nước vv Điều chứng tỏ gần gũi hai khái niệm Mặc dù vậy, tồn khác biệt định cách sử dụng hai thuật ngữ nói Một số học giả coi văn minh giá trị vật chất văn hoá Số khác quan niệm văn minh lát cắt đồng đại văn hoá, tức văn hoá xét đến thời điểm lịch sử xác định Nói tóm lại, hai quan niệm coi văn minh phận văn hoá - khái niệm văn hoá bao chứa, xét mặt ngoại diên Trong đó, số khác lại quan niệm văn hóa phận văn minh (cụ thể Toynbee coi văn hóa lĩnh vực hoạt động tinh thần văn minh) Trong tình có nhiều ý kiến khác vậy, việc phân biệt nội hàm hai khái niệm tuỳ theo văn cảnh điều cần thiết Chúng cho rằng, đặt quan hệ dẫn đến yếu tố khác như: kinh tế, trị, xã hội, người ta thường sử dụng thuật ngữ văn hoá văn minh với nội dung giống Khi vấn đề bàn đến nội ngành văn hoá học, văn hố văn minh có phân biệt; cụ thể là: + Văn minh dùng để trình độ phát triển cao văn hố Việc xác định “cao” hay “thấp” dựa vào hai tiêu chí là: tính lý tính phổ biến văn hố + Tính lý thể mức độ tách khỏi giới tự nhiên người, biểu đạt thông qua hệ thống đồ vật xã hội (vật chất), hệ thống chuẩn mực, tri thức (tinh thần) + Tính phổ biến thể tình trạng, cá thể cộng đồng văn hoá xét đến hoạt động dựa hệ thống nói (tính đồng văn hoá cao); hệ thống chuẩn mực có ảnh hưởng mạnh đến văn hố khác Chính mang tính lý phổ quát, nên văn minh dùng để trạng thái tiến chung cho cộng đồng người cấp độ: từ địa phương, nhà nước, khu vực, nhân loại Ở cấp độ chung (toàn nhân loại), văn minh (Civilization) hiểu tổng hoà thành vật chất tinh thần lồi người q trình cải tạo giới; thước đo tiến xã hội mức độ khai hố người Khi lồi người tách khỏi giới động vật bước khởi đầu văn minh Cùng với phát triển lực lượng sản xuất, văn minh nhân loại có trình phát triển từ thấp lên cao: văn minh tiền công nghiệp, công nghiệp, hậu công nghiệp vv - Văn hiến văn vật Văn hiến văn vật thuật ngữ đặc trưng văn hố phương Đơng Văn hiến dùng để giá trị tinh thần người có tài đức chuyển tải (Văn = văn hoá, hiến = hiền tài) Văn vật truyền thống văn hố tốt đẹp thể thơng qua đội ngũ nhân tài vật lịch sử Các phương pháp nghiên cứu văn hóa học Tồn phương pháp chung phương pháp chuyên ngành văn hoá học a Phương pháp chung - Phương pháp hệ thống – chỉnh thể Hệ thống thực cấu thành yếu tố phụ thuộc lẫn tương tác chúng, dựa phương thức tổ chức định Trong hệ thống, tồn số yếu tố trội có ảnh hưởng chi phối yếu tố cịn lại Tuỳ theo vị cấu trúc hệ thống, yếu tố phải đảm nhiệm chức định Đến lượt mình, vị yếu tố lại bị quy định sức mạnh nội - lực gây ảnh hưởng đến yếu tố khác, lực chuyển hoá yếu tố khác thành phận tòng thuộc Nhờ sức mạnh phụ thuộc chi phối lẫn mà yếu tố gắn kết với tạo thành chỉnh thể Do đó, hệ thống tập hợp đơn vị riêng lẻ (units), mà thể thống yếu tố phụ thuộc lẫn Phương pháp Hệ thống – chỉnh thể nghiên cứu văn hóa địi hỏi phải ứng xử với tượng văn hóa thành tố nằm hệ thống lớn, truy tìm ý nghĩa chúng bối cảnh lớn đó, khơng cắt đoạn chúng theo địa giới hành hay phân giới địa lý Nhà sử học người Anh Arnold Toybee – người có ảnh hưởng lớn giới nghiên cứu lịch sử xã hội học đương thời, từ thập kỷ 70 (thế kỷ XX), cho rằng: có văn hố - văn minh đủ tư cách giữ vai trò thực thể trọn vẹn lịch sử, có đủ tư cách trở thành đối tượng nghiên cứu độc lập; quốc gia – dân tộc khơng Khó hiểu lịch sử văn hoá quốc gia, dân tộc tách khỏi văn hoá mà chúng tham dự với tư cách thành tố Dưới nhãn quan "chỉnh thể", yếu tố cấu thành hệ thống có giá trị có đầy đủ ý nghĩa xét đến hệ thống mối tương quan với yếu tố khác cấu nên hệ thống nói Do đó, văn hóa xác định khơng phải người ta khoanh vùng đường biên nhân tạo; người ta định danh cho nó; mà yếu tố cấu thành khơng phải tập hợp tượng hỗn loạn; trái lại, chúng liên kết với để tạo "lơgíc nội tại" Dưới chiếu sáng lơgíc nội ấy, thành tố khơi phục lại ý nghĩa biểu trưng chân - thống tính đa dạng Và dựa trình nảy sinh, phát triển, tiêu vong "lơgíc nội tại", nhà nghiên cứu văn hóa đề cập đến sinh thành, hưng thịnh suy vong văn hóa, khơng dựa vào q trình sinh tồn đơn lẻ tượng văn hóa (cultural phenomena) - Giao lưu - tiếp biến văn hóa (acculturation) Giao lưu - tiếp biến văn hoá phương pháp nghiên cứu văn hoá dựa lý thuyết trung tâm lan toả văn hố hay cịn gọi thuyết khuếch tán văn hoá với đại biểu F Rasel, L Frobenius, F Giabner, W Schmidt, G Elliot Smith, W Riers Thuyết cho rằng, phân bổ văn hố mang tính khơng đồng đều; văn hố tập trung số khu vực sau lan toả khu vực kế cận Càng xa trung tâm, ảnh hưởng văn hoá gốc giảm - hẳn (lan toả tiên phát) Cơ chế tạo vùng giao thoa văn hoá - nơi chịu ảnh hưởng đồng thời của nhiều trung tâm văn hoá, “vùng tối” nơi sức lan toả khơng với tới Đến lượt vùng giao thoa văn hố có khả “phát sáng” tạo nên lan toả thứ phát, để hình thành nên trung tâm văn hoá tiếp tục ảnh hưởng đến khu vực kế cận Thuyết lan toả văn hố giúp lý giải khu vực địa lý lại có tương đồng văn hố, khu vực giáp ranh văn hoá lớn thường tồn văn hoá hỗn dung Cơ sở khoa học thuyết luận điểm đây: + Văn hoá đặc trưng có người xã hội, mà khơng phải cá thể người tự nhiên Chính hợp quần thành xã hội cá thể người tảng đích thực văn hố + Khơng có hoạt động, khơng có giao lưu khơng có chất xã hội người, đó, khơng thể có văn hố + Chỉ giao lưu (diễn nội cộng đồng, cộng đồng với nhau) văn hố tồn Như vậy, giao lưu tiếp xúc văn hóa vận động thường xuyên văn hoá + Đề cập đến văn hố có nghĩa đề cập đến tất khâu giao lưu: từ chủ thể giao lưu (cá nhân, cộng đồng) hoạt động giao lưu sản phẩm hoạt động giao lưu Do đó, tiến hành nghiên cứu văn hố, thiết phải xét quan hệ dẫn đến trung tâm văn hoá kế cận trung tâm văn hoá có mối liên hệ với văn hố lịch sử; tức phải xét đến trình giao lưu – tiếp biến dẫn đến hình thành phát triển văn hoá Sự thật là: xuyên suốt tiến trình lịch sử, tất văn hố cịn tồn giờ, thân kết trình giao lưu – tiếp biến Giao lưu – tiếp biến phương thức tồn văn hoá hành tinh Giao lưu – tiếp biến văn hoá hiểu tượng xảy nhóm người có văn hố khác nhau, tiếp xúc lâu dài với gây biến đổi mô thức văn hóa bên Trong giao lưu xảy tượng yếu tố văn hoá thâm nhập vào văn hoá (tiếp thu thụ động); văn hoá vay mượn yếu tố văn hoá (tiếp thu chủ động); sở yếu tố nội sinh ngoại sinh mà điều chỉnh, cải biên cho phù hợp, gây giao thoa văn hoá Giao lưu – tiếp biến văn hố khơng phương pháp nghiên cứu văn hố, mà cịn phương pháp văn hoá học sử dụng thường xuyên tiến hành phân xuất kết cấu văn hoá cụ thể Với phương pháp này, nội dung văn hoá cụ thể phân thành: yếu tố nội sinh yếu tố ngoại sinh Tuy nhiên việc phân biệt mang tính tương đối Cùng với thời gian, yếu tố ngoại sinh chuyển thành yếu tố nội sinh, bị biến đổi cách để trở nên phù hợp với văn hố tiếp nhận Việc hấp thụ Nho giáo, Phật giáo số nước Đơng Nam Á thí dụ chuyển hố nói - Phương pháp lịch sử (Cách tiếp cận Lịch đại) Khảo cứu tiến triển (hay tượng văn hoá) theo trục thời gian Nó đem lại tranh phong phú, sinh động, tiểu tiết, tài liệu cụ thể liên quan đến đối tượng nghiên cứu Bên cạnh mặt mạnh vốn có, phương pháp gặp phải hạn chế định như: + Bị lệ thuộc nhiều vào tài liệu di tìm + Quy luật phát triển đối tượng thường bị chèn lấp kiện mang tính mảnh đoạn + Đối tượng tượng thường hình dung tập hợp bao gồm biểu đa dạng chỉnh thể có kết cấu có lơgíc phát triển nội - Phương pháp lơgíc (Cách tiếp cận Đồng đại) 10 ... Đối với Đại cương văn hoá Việt Nam, Văn hố Việt Nam hiểu Văn hố dân tộc Việt Nam – tức văn hoá cộng đồng người sinh sống phạm vi lãnh thổ nước CHXHCN Việt Nam Bởi vậy, việc nghiên cứu văn hoá... hiểu hết lĩnh vực văn hóa nghiên cứu Văn hóa học khoa học tích hợp (Integral Science), vừa nghiên cứu văn hóa nói chung, vừa nghiên cứu tượng văn hóa riêng biệt Mục đích Văn hóa học phát phân... chọn tiêu dùng sản phẩm II ĐẠI CƯƠNG VĂN HOÁ VIỆT NAM - MỘT NGHIÊN CỨU ỨNG DỤNG CỦA VĂN HÓA HỌC 15 Phạm vi nghiên cứu Văn hoá khái niệm rộng, nên nghiên cứu ứng dụng, Văn hoá học đòi hỏi phải làm