TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA SINH VIÊN THIÊN NHIÊN VÀ CON NGƢỜI TRONG TẬP TRUYỆN CON TÀU TRẮNG CỦA CHZ AITMATOV NHÌN TỪ LÍ THUYẾT PHÊ BÌNH SINH THÁI Thuộc nhóm ngành khoa học: Lý luận Văn học Sơn La, tháng năm 2017 TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA SINH VIÊN THIÊN NHIÊN VÀ CON NGƢỜI TRONG TẬP TRUYỆN CON TÀU TRẮNG CỦA CHZ AITMATOV NHÌN TỪ LÍ THUYẾT PHÊ BÌNH SINH THÁI Thuộc nhóm ngành khoa học: Lý luận Văn học Sinh viên thực hiện: Trần Hồng Nhung Nam, nữ: Nữ Dân tộc: Kinh Lớp: K55 ĐHSP Ngữ văn Khoa: Ngữ văn Năm thứ: 3/ Số năm đào tạo: Ngành học: Sư phạm Ngữ văn Sinh viên chịu trách nhiệm chính: Trần Hồng Nhung Người hướng dẫn: ThS Vũ Minh Đức Sơn La, tháng năm 2017 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành tốt đề tài, nhận giúp đỡ nhiệt tình, tận tâm thầy giáo, cô giáo, bạn bè người thân gia đình Đặc biệt xin gửi lời cảm ơn chân thành sâu sắc nhất đến thầy giáo Vũ Minh Đức Người định hướng, quan tâm, bảo tận tình, giúp nhận sai lầm, khiếm khuyết mắc phải trình làm đề tài nhờ dẫn thầy có định hướng lựa chọn đắn trình chọn vấn đề nghiên cứu Khiến sâu vào nghiên cứu,càng cảm thấy thú vị bổ ích Tôi xin chân thành cảm ơn phòng Đào tạo trường Đại học Tây Bắc, quý thầy cô khoa Ngữ Văn, Trung tâm thông tin Thư viện trường Đại học Tây Bắc, tập thể lớp K55 ĐHSP Ngữ Văn tạo điều kiện thuận lợi, ủng hộ giúp đỡ trình nghiên cứu, tìm hiểu vấn đề liên quan tới đề tài Mặc dù có nhiều cố gắng để thực đề tài cách hoàn chỉnh Song lần đầu làm quen với công tác nghiên cứu khoa học hạn chế kiến thức kinh nghiệm nên tránh khỏi thiếu sót định mà thân chưa thấy Tôi mong nhận đóng góp thầy cô khoa để đề tài hoàn chỉnh Tôi xin chân thành cảm ơn! Trần Hồng Nhung MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Lí chọn đề tài Lịch sử vấn đề nghiên cứu Đối tượng phạm vi nghiên cứu Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu 4.1 Mục đích nghiên cứu 4.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu 6 Đóng góp đề tài 7 Cấu trúc đề tài Chƣơng MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÊ BÌNH SINH THÁI 1.1 Một vài khái niệm Sinh thái 1.1.1 Sinh thái Sinh thái học 1.1.2 Tự nhiên 1.1.3 Môi trường môi trường sinh thái 11 1.1.4 Vấn đề sinh thái môi trường xã hội 13 1.2 Phê bình sinh thái 17 1.2.1 Khái niệm 17 1.2.2 Lịch sử phát triển 19 1.2.2.1 Giai đoạn đầu (từ năm 1972 đến 1990) 19 1.2.2.2 Giai đoạn hai (từ năm 1991 đến 2007) 20 1.2.2.3 Giai đoạn chuyển hướng (từ năm 2008 đến nay) 21 1.2.3 Khuynh hướng 22 Chƣơng THIÊN NHIÊN VÀ CON NGƢỜITRONG TRUYỆN CỦA CHZ AITMATOV 24 2.1 Thiên nhiên 24 2.1.1 Tươi đẹp hiền hòa 25 2.1.1 Dữ dằn khắc nghiệt 34 2.1.2 Thiên nhiên bị hủy hoại 37 2.2 Con ngƣời 40 2.2.1 Trong vòng tay yêu thương 41 2.2.2 Tính người suy kiệt 43 2.3 Mối quan hệ thiên nhiên ngƣời 46 2.3.1 Những đứa ngoan vòng tay bà mẹ nhiên giới 47 2.3.2 Con người với tư cách chủ thể 52 2.3.3 Những tiếng vọng tự nhiên chết chủ thể 55 KẾT LUẬN 60 TÀI LIỆU THAM KHẢO 63 MỞ ĐẦU Lí chọn đề tài Môi trường ngày bị xâm hại trầm trọng, người dần lấn chiếm khai thác, bóc lột, cưỡng đoạt tự nhiên, phá hủy môi trường sinh thái Khiến động thực vật nơi cư trú Biến giới tự nhiên từ phong phú trở nên nghèo nàn, xanh tươi trở nên cằn cỗi, sinh sôi nảy nở trở nên khô cằn tuyệt chủng Hơn nữa, hoạt động sản xuất sinh hoạt người khiến môi trường ô nhiễm, thiên tai hạn hán, bão lũ sảy thường xuyên đe doạ trực tiếp phát triển kinh tế - xã hội bền vững, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe tính mạng người, tồn tại, phát triển hệ tương lai Vì năm gần đây, vấn đề sinh thái đặc biệt quan tâm nhiều ngành khoa học khác Tuy nhiên giải mối quan hệ căng thẳng người tự nhiên thay đổi thái độ người, mà cần phải dựa vào khoa học nhân văn Phê bình sinh thái văn học đời trở thành khuynh hướng nhiều người quan tâm mang tính liên ngành, đa văn hóa, quốc tế Phê bình sinh thái phần làm thay đổi thái độ nhân loại với tự nhiên thông qua hệ thống lí thuyết Vậy ta hiểu phê bình sinh thái xem xét mối quan hệ người yếu tố tự nhiên từ cảnh tỉnh nguy khủng hoảng sinh thái, phân tích số phận người khủng hoảng sinh thái nguyên thảm họa môi trường Mặt khác vấn đề tự nhiên có mối liên hệ với xã hội, kết nối tính sinh thái với vấn đề xã hội Thực trạng suy thoái môi trường c ần thức tỉnh ý thức sinh thái ta ̣o những góc nhìn khác về sự số ng mà có thể cung cấ p nề n tảng đa ̣o đức và kiế n thức cho cách hiể u đúng đắ n về tương quan giữa các tồ n ta ̣i trái đấ t Có nhiều nhà văn quan tâm đến mối quan hệ người tự nhiên người có cách viết, cách cảm khác Một nhà văn ta phải kể đến người nước cộng hòa Kirghizia nhà văn Chinghiz Aitmatov Người đặc biệt dành tình cảm cho thiên nhiên cho đất nước người Nga Mỗi tác phẩm ông thông điệp, mang đến tay bạn đọc không hình ảnh người Nga với đủ dáng vẻ, tính cách mà đưa ta đến thiên đường đầy màu sắc, vẻ đẹp thiên nhiên Nga, đến với truyền thuyết huyền thoại lung linh huyền ảo Bên cạnh vẻ đẹp ấy, tác phẩm ông mang đậm lý tưởng nhân văn, hướng thiện, tràn ngập tình cảm sâu kín mà nhân sống người đặc biệt tác phẩm Aitmatov đặt nhiều vấn đề cấp thiết mang triết lí sinh thái sâu sắc mối quan hệ thiên nhiên người Nhà văn Aitmatov tạo cho rung cảm sâu lắng vẻ đẹp từ điều bình dị, quen thuộc thiên nhiên người sáng tác ông Đó tranh sinh động mà chưa đặt chân, mà khiến mê mẩn văn ông, giống yêu Không cần chuyến tàu hay chuyến bay nào, tâm chí dòng văn Aitmatov chở đến vùng thảo nguyên xanh mơn mởn, đến với vùng hoang mạc khô cằn Bởi yêu “hai phong” tác phẩm “cây phong non trùm khăn đỏ” từ lúc học Tôi ấn tượng với giọng văn mượt mà, trang viết đẹp thơ, lồng ghép người nông dân chân chất núi đồi thảo nguyên truyện Giamilia - truyện núi đồi thảo nguyên Hơn số kiệt tác Aitmatov tập truyện “con tầu trắng” khơi dậy lại tình yêu thiên nhiên, nhìn mối quan hệ tự nhiên người Trong tác phẩm thấy chứa đựng tư tưởng sinh thái, môi trường, đến khí hậu, quan tâm đến mối tương quan người với tự nhiên từ góc nhìn văn học Tôi mong muốn để dành góc nhỏ tâm hồn cho câu chuyện văn học yêu dấu từ nhìn sâu hơn, hiểu kĩ từ lí thuyết phê bình sinh thái qua tập truyện Con tầu trắng ông Lịch sử vấn đề nghiên cứu Chz Aitmatov, nhà văn giới nghiên cứu, phê bình đánh giá “hiện tượng” văn học thời Các tác phẩm ông dân dã, mộc mạc cảnh sắc đáng yêu, đáng quý tình người Với Chz Aitmatov, viết “khơi lên người niềm trắc ẩn, ý thức phản kháng ác; khát vọng khôi phục bảo vệ tốt đẹp” [20] Và điều lạ văn chương đầy bí ẩn ông thu hút nhiều quan tâm nhà nghiên cứu, trở thành đối tượng nghiên cứu nhiều đề tài, luận văn trường chuyên nghiệp Do không đủ điều kiện tìm tổng hợp tất tài liệu nghiên cứu tác phẩm tác giả, giới hạn đề tài nên điểm qua đánh giá, nhận định nhà nghiên cứu nước có liên quan đến lí thuyết phê bình sinh thái sáng tác Chz Aimatov Trong lời tựa tập truyện Con tầu trắng, Phạm Mạnh Hùng nhận xét: “Nhà văn không tự lặp lại mình, ông tìm kiếm phương tiện, thủ pháp nghệ thuật nhằm nâng cao dung lượng tác phẩm, phản ánh sâu sắc, toàn diện mâu thuẫn phức tạp sống, đạt mức suy tưởng khái quát cao nữa” [1;6] Các tác phẩm Aitmatov đổi mới, hấp dẫn thu hút bạn đọc, tiếp nhận tác phẩm phải tự đổi tư chạy theo “suy tưởng” “khái quát” Tác phẩm ông chứa đầy triết lí, thông điệp phản ánh mâu thuẫn phức tạp sống Qua tác phẩm ông đưa trách nhiệm cá nhân, phê phán mặt trái, nguy hậu để từ truyền tải điều muốn nói đến bạn đọc Một điều mà nhà văn muốn gửi đến bạn đọc đó, nhận vấn đề cấp thiết xã hội mà tác giả đã đề cập tác phẩm “vấn đề môi trường sinh thái” vấn đề quan tâm hàng đầu Từ hình ảnh giới động - thực - vật mà trong tiêu biểu hình ảnh tự nhiên lấy làm hình ảnh trung tâm để khảo sát nói lên mối quan hệ gắn bó người tự nhiên, đưa nguy ý thức trách nhiệm sinh thái hiểm họa môi trường, phản ánh nguy sinh thái Bài viết Hà Văn Lưỡng Các kiểu thời gian nghệ thuật tiểu thuyết Một ngày dài kỷ Chinghiz Aitmatov Tạp chí Sông Hương năm 2008 khẳng định giá trị, tài Aitmatov đồng thời đưa ý nghĩa qua gắn bó thiên nhiên người tác phẩm ông: “Những sáng tác Ch.Aitmatov bật tình yêu người, thiên nhiên loài vật, mang ý nghĩa triết lý nhân sinh giá trị nhân đạo sâu sắc Hiện thực sống tái cách sống động tư nghệ thuật đặc sắc ông tạo nên lôi cuốn, hấp dẫn hứng thú độc giả” [8] Truyện Aitmatov mang đậm màu sắc huyền thoại đặc trưng bật nhiều nhà nghiên cứu quan tâm Năm 2010, Bàn huyền thoại, truyền thuyết văn xuôi Aitmatốp, Hà Văn Lưỡng viết rõ yếu tố “huyền thoại” mà có đề cập đến khía cạnh vấn đề sinh thái, tập truyện Con tầu trắng Aitmatov: Vĩnh biệt Gunxarư “bài ca người thợ săn Vĩnh biệt Gunxarư kể số phận bi kịch cha người thợ săn dẫn đến chết người nỗi đau xót đến cực độ người cha phải tự tay giết Khi đặt huyền thoại bên cạnh chết Trôsô thái độ ăn năn hối lỗi cách cư xử Tarabai, nhà văn không nhằm bộc lộ điều sâu kín tính cách nhân vật, mà học, gương cho người đại có thái độ hủy diệt thiên nhiên chuốc lấy hậu không lường hết được” [9] Ý kiến đề cập đến đặc trưng văn học sinh thái “lấy chủ nghĩa sinh thái làm lợi ích cao nhất, kêu gọi tinh thần chủ nghĩa sinh thái nhân văn” (ecological humanism) đặc trưng kêu gọi người thừa nhận tôn trọng giá trị nội tự nhiên Còn qua truyện Con tầu trắng Con chó khoang chạy ven bờ biển hình ảnh người tàn sát thiên nhiên hậu hành động đề cập đến Đồng thời Hà Văn Lưỡng đưa ý thức trách nhiệm ý thức sinh thái người bảo vệ thiên nhiên “con người đừng tàn ác với thiên nhiên” Tiếp theo Phùng Hoài Ngọc Giáo trình Văn học Nga (2011) đưa ý kiến đánh giá hai truyện tập Con tầu trắng Qua truyện Vĩnh biệt Gunxarư Phùng Hoài Ngọc đánh giá cách viết xông xáo nhà văn Aitmatov, vấn đề “tập thể hóa nông nghiệp” sai lầm sâu sắc,có tính thời đại Đồng thời Phùng Hoài Ngọc bất công từ truyện Con tàu trắng Hình ảnh cậu bé mồ côi với ước mơ trở thành cá để tìm bố nhưng: “Ước mơ vô vọng cậu bé rơi vào cảnh sống vô nhân đạo, mông muội người với người, người với thiên nhiên” [12] khiến ta hiểu ý thức trách nhiệm người việc tôn trọng tự nhiên, bảo vệ tự nhiên Năm 2011, khóa luận tốt nghiệp Hình tượng người phụ nữ tập truyện Giamilla - truyện núi đồi thảo nguyên Ts.Aitmatov, bên cạnh vấn đề hình tượng người phụ nữ, Trần Thị Hà đề cập đến quang cảnh thiên nhiên sáng tác Aitmatov, đặc biệt hình ảnh giông [4;65-66] Cơn giông đại diện cho hình ảnh thiên nhiên với vẻ bùng nổ, dội tác động đến tâm hồn yêu người phụ nữ Trong luận văn thạc sĩ Các kiểu người kể chuyện sáng tác Ts Aimatốp (2014), Phạm Thị Ngọc khái quát hai dạng người kể truyện vô hình người kể chuyện hữu hình Ở phần người kể truyện vô hình tác giả nhắc đến hình ảnh thiên nhiên: “Đan xem, hòa lẫn với lời kể chân thực lời tả chi tiết người kể chuyện phong cảnh thiên nhiên người Phong cảnh thiên nhiên Vĩnh biệt Gunxarư miêu tả gắn liền với khung cảnh quê hương Kirghizia thân thuộc, yêu thương tác giả Đó hình ảnh “chân dốc Alếchxanđrốpka, thảo nguyên bao la, mênh mang vô tận Nó tạo nên ấn tượng không dễ phai nhạt độc giả chứng kiến vẻ đẹp huyền ảo, yên bình mà nơi đâu có được” [1;32] Trong phần người kể truyện hữu hình tác giả viết đồng cảm nhân vật, có liên quan đến phê bình sinh thái việc bảo vệ thiên nhiên mà đề tài đề cập đến: “Tấm lòng đồng cảm với số phận nhân vật thể qua giọng trầm buồn người kể chuyện Tanabai oan ức cảnh đàn cừu chết Những khó khăn thời tiết, thiếu thốn vật chất không thấu hiểu, cố gắng người chống chọi với khắc nghiệt hoàn cảnh” [1;45] Qua luận văn Phạm Thì Ngọc hiểu kiểu loại người kể chuyện sáng tác Chz Aimatov, đồng thời hiểu đặc điểm kiểu loại người kể chuyện Cụ thể đặc điểm lời người kể chuyện, giọng điệu người kể chuyện điểm nhìn người kể chuyện Thấy khác biệt kiểu người kể chuyện sáng tác Chz Aimatov Nhìn từ lí thuyết phê bình sinh thái, luận án tiến sĩ Trần Thị Ánh Nguyệt viết Con người tự nhiên văn xuôi Việt Nam sau năm 1975 từ góc nhìn phê bình sinh thái (2015) nhắc đến khía cạnh nhỏ lí thuyết phê bình sinh thái qua truyện Vĩnh biệt Gunxarư Aitmatov là: “Nhớ lại Vĩnh biệt Gunxarư (Aitmatov), gia đình ông Tanabai cuống cuồng, đau đớn không chăm sóc cừu đẻ Cái tình đầy đau đớn, tiếng kêu vật, biểu khát sữa thèm ăn… vật nhắc nhở người trách nhiệm nặng nề mà không làm tròn” [14;60] Đỗ Văn Hiểu Văn học sinh thái lí luận phê bình sinh thái viết: “tác phẩm văn học sinh thái theo nghĩa hẹp tác phẩm nhà văn có lập trường văn hóa sinh thái rõ ràng, tiên phong phản tư quan hệ người tự nhiên, trực diện trực diện nguy sinh thái đại phát thông điệp phê phán tác phẩm “Con tàu trắng” nhà văn Xô viết Aitmatov” [6] Qua khảo sát, tổng thuật công trình nghiên cứu tác phẩm Aimatov, ý đến vấn đề có liên quan tới phê bình sinh thái thiên nhiên, nói người mà có đôi chút liên quan tới sinh thái nhận thấy chưa có công trình nghiên cứu sâu lí thuyết phê bình sinh thái sáng tác ông qua ba truyện Vĩnh biệt Gunxarư, Con tàu trắng, Con chó hoang họ đưa thi hài vị thủ lĩnh tới nơi an nghỉ cuối cùng, họ phải đến bên bờ sông Enexai mà họ tôn thờ người mẹ “Để vong linh người cố vĩnh biệt lòng sông mẹ Enexai, Ene nghĩa mẹ, xai dòng sông, sông Để hương hồn ông lần cuối hát Enexai” [1;314] Họ cất lên ca để thấy người mẹ suối nguồn có lòng “bao dung”, “độ lượng”, “thân thiết”, “phóng khoáng” sáng Và họ đưa vị thủ lĩnh với đất mẹ người sinh ra, lớn lên bên cạnh mẹ chết quay trở bên vòng tay bà mẹ nhiên giới Điều khẳng định thiên nhiên có vị trí quan trọng với người Đồng thời Aimatov tạo lên hình ảnh thiên nhiên truyện Con tàu trắng người mẹ, cứu sống nuôi dưỡng người qua câu chuyện bà mẹ Hươu Sừng ông Mômum kể cho đứa cháu nghe Câu chuyện người sót lạc mẹ Hươu Sừng cưu mang, che chở, bao bọc: “Bây ta mẹ con, ta Ta đưa đến nơi xa xăm, có biển ấm nằm trái núi, có rừng um tùm tuyết phủ trắng xóa” [1;322] Trên đường đưa hai người đến với núi rừng, đến với biển, mẹ Hươu Sừng phải chải qua bao vất vả để bảo vệ đứa mình: “Những bầy sói đuổi theo, mẹ Hươu Sừng cho hai đứa trẻ ngồi lên lưng, đưa chúng thoát khỏi thú tợn ” [1;323] Người mẹ vất vả mang đến cho người tốt đẹp nhất, người ban phát sống cho người: “Đây bêsic cho đứa đầu lòng có nhiều Bảy trai bảy gái” [1;324] Truyền thuyết, Hươu sừng Maran cứu lạc Kirghidi khỏi bị diệt vong coi tổ mẫu người Kirghidi làm tâm hồn trẻ thơ bé có niềm tin vào điều thiện, vào thiên nhiên sống Và khẳng định thiên nhiên vô quan trọng, thiên nhiên dã “hiến dâng” cho người tất cả, người phải có trách nhiệm bảo vệ thiên nhiên, đền đáp công lao to lớn bà mẹ nhiên giới - mẹ Hươu Sừng vĩ đại loài người Để đền đáp công lao to lớn bà mẹ thiên nhiên người phải tin tưởng, phải bảo vệ mẹ Trong truyện Con tàu trắng thằng bé tin tưởng mẹ Hươu Sừng Hình ảnh Mẹ Hươu Sừng ăn sâu trí óc thằng bé gợi nên tâm hồn niềm tin vào điều thiện, vào thiên nhiên, sống Thằng bé yêu thiên nhiên, coi nhiên người bạn, người bạn có tên, có tính cách có hình thù phần vẻ đẹp thiên nhiên Vẻ đẹp thiên nhiên đem đến 50 cho người khát vọng suy nghĩ đẹp sáng tạo nên đẹp cho Qua cách cậu bé đặt tên cho khối đá thể gần gũi thân thiết, sáng tạo vơi thiên nhiên Khối đá có nửa đen, đốm khoang, lưng oằn xuống mà cậu cưỡi cưỡi ngựa cậu đặt tên “yên ngựa” khối đá khác “chó sói” hay “chiếc xe tăng” vậy, khối đá mang đặc điểm giống với vật hay vật đời mà cậu bé tưởng tượng “con chó sói lông màu nâu đốm bạc, ót khỏe, gồ chán nặng nề” [1;262] Chiếc xe tăng cậu bé giải thích khối đá mà cậu thích đặc điểm kiên cố cạnh sông, đặc biệt nhìn khối đá giống xe tăng ảnh “sắp từ bờ lao xuống nước” [1;262] tưởng tượng bé ngộ nghĩnh, hồn nhiên, đáng yêu làm cảnh vật mắt ngây thơ trở lên sinh động, thú vị chứng tỏ tình yêu, gắn bó bé với thiên nhiên, thiên nhiên lớn lên Thằng bé giàu tưởng tượng có tâm hồn cô độc biết tìm đến thiên nhiên để trò chuyện, để chơi đùa Nó vỗ khối đá lạc đà có ý bảo “mày đợi nhé, tao có việc lúc” [1;262] với tình cảm với chủ vỗ vật yêu dấu Thằng bé chơi đùa với cỏ cây, “hàng ngày thằng bé dùng dao chiến đấu với hàng chục lần” [1;262] “chui vào bụi Sirangin thân thảo sirangin người bạn trung thành” [1;263] Cỏ đón nhận cậu bé người mẹ đón đứa vào lòng, lúc cậu bé buồn bực, muốn khóc cậu ẩn vào bụi Cậu bé coi thiên nhiên người mẹ, người bạn bên cạnh Tâm hồn thiên nhiên sâu lặng, tha thiết cậu bé giống với tâm người phương Đông Chú bé có tình yêu đồng cảm với thiên nhiên, xem thiên nhiên tri kỉ, gia đình, mái nhà bình yên Điều nói lên “thiên nhiên có sinh mệnh riêng nó” [13] thiên nhiên Aitmatov viết lên nhân vật thiếu tác phẩm mình, có sinh mệnh độc lập, trò chuyện với người Tràn ngập trang viết Aitmatov hình ảnh thiên nhiên Hình ảnh thiên nhiên lên qua sống người mối quan hệ phụ thuộc Con người nơi thảo nguyên vùng Kyzgyztan Trong tác phẩm Vĩnh biệt Gunxarư tự nhiên nguồn cung cấp thức ăn, lương thực cho loài vật (cừu, ngựa) người Con người mong chờ vào thiên nhiên để lấy củ cải lương thực: “Đến mùa thu, bán khoai” [1;275], họ dùng thiên nhiên để phục vụ cho 51 sống sinh hoạt: “Chắc mùa xuân không xanh lại, chết đứng khiếp sợ Sau chặt chết khô làm củi” [1;303] họ chặt làm nhà, lấy cỏ khô Hay người dân làng vịnh chó khoang (Con chó khoang chạy ven bờ biển) sống chủ yếu nghề đánh bắt cá, nguồn cung cấp lương thực họ, nghề để họ nuôi sống gia đình Qua ta thấy thiên nhiên luôn bên cạnh người để bảo vệ giúp ích cho người Là nguồn sống vô tận người từ bao đời… Xưa người cần mặt trời để sười ấm chiếu sáng người cần mặt trời để làm nguồn lượng quan trọng sản xuất đời sống Rừng xanh không nguồn lâm sản dồi với gỗ quý, thuốc chữa bệnh mà nguồn điều hòa lũ lụt, phổi khổng lồ người hít thở Những dòng thác gầm réo, suối mát, dòng sông cuồn cuộn chảy không tranh phong cảnh mà đường giao lưu, nguồn thủy sản, nguồn cung cấp điện khổng lồ Cho nên từ xưa người yêu mến bảo vệ thiên nhiên người bạn quý Văn chương nghệ thuật sáng tác Aitmatov trân trọng yêu quý thiên nhiên đưa tầm quan trọng thiên nhiên người Đồng thời qua tác phẩm Aitmatov đưa trách nhiệm sinh thái Mỗi hiểu cần thiết thiên nhiên sống người, phải có ỷ thức bảo vệ, giữ gìn thiên nhiên người bạn quý Cho nên lúc hết, thực cấp bách nhiệm vụ “Hãy bảo vệ thiên nhiên” để tạo cho sống tốt đẹp bầu không khí lành thiên nhiên 2.3.2 Con người với tư cách chủ thể Ảnh hưởng thuyết “Con người trung tâm” khiến thái độ người trở nên ngạo mạn tự nhiên Con người tin tưởng vào sức mạnh toàn quan niệm “con người thước đo vạn vật”, “con người chủ nhân chúa tể giới tự nhiên” “con người mang chất thần thánh Chúa thiêng liêng có quyền thống trị giới tự nhiên” [18;52] Quan niệm khiến môi trường suy thoái làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường sinh thái Trong truyện Vĩnh biệt Gunxarư người thống trị tự nhiên biểu tham vọng làm chủ Đòi tự nhiên phục tùng, qua hình ảnh tên chủ tịch nông trang Jôrôkun Anđaniivits, ông ta cậy có quyền lực mà đưa mệnh lệnh xuống cướp ngựa Gunxarư Tanabai, đối sử tàn nhẫn với Gunxarư “Bắt ngựa phi 52 bùn Nó mang ông chủ lưng, phóng bay, ông ta ngất ngư yên nhue bao tải, ông ta giật cương muốn xé rách mõm quất roi vào đầu nó.” [1;111] người bất nhân tính với vật, xích ngựa đến mức “Chân bị trật da nặng xiềng xích Các vành móng chảy máu” [1;114] Jôrôkun Anđaniivits coi Gunxarư hàng, tài sản riêng hắn, đồ vật vô chi vô giác suy nghĩ , thấp trình độ người vô cảm với động vật đồng nghĩa vô cảm với người “Khi người không cảm nhận nỗi đau loài vật, người không cảm nhận nỗi đau đồng loại Khi người tàn sát tự nhiên, người giới hạn đẩy người đến tàn sát”[13;61] Ở bắt gặp triết lí sinh thái cách đề xuất tác giả, không dành cho người ưu trội, Aitmatov đưa nhìn bình đẳng với tự nhiên, cho thấy không công với tạo vật Trong tác phẩm Aitmatov không phản ánh tàn nhẫn người với vật mà với cối Qua nhân vật Ôrôzơkun - người coi rừng, nên với hình ảnh xấu xí, tự cho chủ, đút nót, hối lộ đồng ý để người ta lấy gỗ với vẻ huênh hoang “Hai gỗ thông tròn để làm nhà phải không? Chỉ ư? Có đáng kể” [1;336] chặt phá rừng bừa bãi, cấu kết với lâm tặc “Mười hai năm trước, Kôkêtai làm nhà, Ôrôzơkun giúp gỗ, Y bán cho Kôkêtai gỗ tròn với giá rẻ để xẻ làm ván Rồi gã cưới vợ cho trưởng, gã làm nhà cho đôi vợ chồng trẻ Ôrôzơkun lại cung cấp gỗ cho gã ” [1;405] Ôrôzơkun tiếp tay giúp hết lần tới lần khác, hậu vể sau mà thấy lợi trước mắt Con người cảm thấy bất hạnh: “Y có cảm giác xung quanh y toàn bất công Núi non chúng hoàn toàn vô cho vô giác, không mong muốn gì, ung dung đứng nguyên chỗ” [1;343] người có tâm hồn khô cằn, tàn ác không cảm nhận vẻ đẹp thiên nhiên, mà thấy thiên nhiên vô chi vô giác, nhìn thiên nhiên tâm hồn chết Và người Ôrôzơkun không nhìn thấy hậu họa gây “một kẻ phá hoại rừng nhà nước xã hội chủ nghĩa” [1;337] Đặt vai trách nhiệm người canh rừng mà người rừng lại trở thành kẻ phá rừng không ghê tay nỗi đau rừng xanh Aimatov lên án ,phê phán đặt trách nhiệm sinh thái tố cáo lên thực trạng rằng, người cầm cân nảy mực, người 53 đứng đầu không gương mẫu nói nhân dân.Con người nhìn nhận lại mình, từ kẻ đứng đầu Cho thấy tàn bạo độc đoán người việc cư sử với tự nhiên Sự vô tâm khoác áo mĩ miều “người bảo vệ tự nhiên” để tàn sát Hình ảnh người tha hóa tội đồ tự nhiên Aimatov lên án Con người sáng tác Aitmatov không bị lên án qua hành động chặt phá rừng mà bị lên án qua hành động săn bắn Motif săn bắn thể rõ xâm hại người đến thiên nhiên Nếu Con tàu trắng sinh vật bị rồng rẫy, xua đuổi khỏi môi trường tự nhiên: “Bọn trai hợm hĩnh tên nhà giàu muốn chơi trội, vượt lên thiên hạ, để tiếng tăm chúng lan truyền khắp trái đất Thế chúng nảy ý định đặt lên mộ xây bố chúng cỗ sừng hươu Manran Chúng sai thợ mẹ săn vào rừng, bọn giết hươu Maran, chặt sừng hươu.” [1;327] khiến cho người Hươu Sừng phải bỏ đi, trốn tránh người Đến Con chó khoang chạy ven bờ biển mức độ đẩy nên cao với chinh phục biển qua thành viên nhỏ tuổi cậu bé Kirixk: “Trong khoảnh khắc ngắn ngủi mà mong đợi đến, lòng tràn ngập tự hào, thấy người săn can trường tiếng, sửng sốt lưng sống động, mảnh sườn sống động vật béo mập, vụng Nó nhớ người săn người mong chờ mang thịt săn ” [1;483] Cậu bé tự hào tiếp nối nghề săn bắt cha ông mình, tự hào người nuôi sống gia đình nghề săn cá mà tiếp nối đến việc tàn sát thiên nhiên Cậu bé dùng hành động mình: “tập trung tinh thần nhắm vào phía chân bơi bên trái vào tim thú lớn có đốm” [1;483] cậu bé bắn trượt người lớn tuổi bắn chết thú Thiên nhiên quằn quại, rên siết trước tàn phá ghê gớm người “Con thú bị thương rớt lại bờ ráng trườn xuống nước khua chân bơi chèo bơi đi, kéo theo sau vệt máu dập dềnh, chậm chạp chìm xuống đáy sâu biển Nom thấy rõ mồn đôi mắt trợn trừng khiếp sợ đường vằn màu tím lạt chạy dọc sống lưng ” [1;485] hình ảnh thú thật thảm thương, tận đau đớn biết trợn trừng đôi mắt oán trách người Điều khiến ta đặt câu hỏi liệu tục lệ người dân vịnh chó khoang truyền từ đời sang đời khác ấy, thích hợp không? Khi loài thú quý dần biến mất, dần rơi vào 54 tình trạng tuyệt chủng Ở ta thấy thuyết giải phóng động vật phê bình sinh thái đưa “đối sử với động vật thành vấn đề luân lý để nghiên cứu, đồng thời khuyến khích độc giả ăn chay, sống hòa thuận với động vật để góp phần giải cứu trái đất này” [18;31] hết người phải hiểu tôn trọng sinh mệnh khác tôn trọng sinh mệnh nhân loại Nhà văn Aitmatov đưa nỗi bất an sinh thái đặt vào tác phẩm qua cậu bé Kirixk, sau rời vịnh Chó Khoang cậu cảm thấy lo lắng, sợ hãi trước sức mạnh thiên nhiên, cậu cảm thấy bất an lòng“ Nó nhỏ bé vô yếu đuối vô trước lực lượng thiên nhiên vĩ đại” [1;456], lúc cậu nghĩ nơi nuôi dưỡng chở che tâm hồn cậu, nơi cậu sinh lớn lên: “Bây hiểu chó hoang đáng quý với biết nhường nào, trước chẳng nhớ tới núi nhảy nhót sườn núi, từ cao ngắm nhìn biển chút đe dọa Bây hiểu Chó Khoang mạnh mẽ tốt bụng đến nào, núi thật kiên cố toàn vị trí nó” [1;456] nhà văn tạo nên hoàn cảnh nghịch lí lực lượng thiên nhiên hùng mạnh song hành người nhỏ bé, để họ thấy sức mạnh thiên nhiên, thật oai nghiêm hùng vĩ đầy dẫy hiểm nguy có nơi sinh mái nhà vịnh chó khoang nơi bảo vệ cho Qua ta thấy đặc trưng sinh thái nhấn mạnh “nơi chốn” (place) “ý thức nơi chốn” (sense of place) xây dựng ý thức nơi chốn người, văn học sinh thái quan tâm gần gũi với nơi sinh sống, xem nơi trú ngụ tâm hồn để từ hình thành ý thức trách nhiệm người Phê bình sinh thái đưa nỗi bất an nhà văn thiên nhiên dần biến hành động tử tự nhiên người người phải phải sống môi trường ô nhiễm, cạn kiệt tài nguyên, tuyệt chủng số giống loài Vì thông qua ba tác phẩm Vĩnh biệt Gun xa rư, Con tàu trắng, Con chó khoang chạy ven bờ biển Aitmatov đặt vấn đề nhìn nhận lại toàn văn hóa người từ lí thuyết Phê bình sinh thái để thay đổi cách cách nhìn nhận, tiếp cận đối tượng, loại bỏ thuyết nhân loại trung tâm lấy sinh thái làm trung tâm 2.3.3 Những tiếng vọng tự nhiên chết chủ thể Trước hành động thiếu văn hóa người, người xâm hại mức đến tự nhiên, hủy hoại đe dọa đến sinh tồn tự nhiên, khiến tự nhiên quằn quại, rên xiết Bởi phẫn uất thiên nhiên lên tiếng 55 trừng phạt người Từ phê bình sinh thái đặt hoài nghi Thuyết người trung tâm (Anthropocentrism) cách tự nhiên có địa vị nó: “Mặc dù người bỏ nỗ lực để giữ cho địa vị thống trị, có phải tự nhiên mang thân phận lệ thuộc hay không thực tiếp tục nhắc nhở lại thứ địa vị thực thông qua trận động đất, lần núi lửa phun trào, chổi qua, việc không dự đoán cách xác thay đổi thất thường thời tiết" [14;68] Cuộc chạy đua với tư cho chủ hoàn toàn sai lầm,thiên nhiên không đối tượng phục vụ người nữa, bà mẹ nhiên giới không im lặng, tiếng nói,mà trỗi dậy kẻ bị bóc lột áp lâu ngày, bần đau khổ cất lên tiếng nói chở lại riêng mình, nhằm đòi lại công bằng, chứng tỏ tầm quan trọng Như tát hữu hình bàn tay vô hình làm người thức tỉnh Trước tình trạng người phải trả giá gấp đôi trước tức giận thiên nhiên Biến đổi khí hậu, bão, lũ thường xuyên sảy mà tác phẩm Aitmatov phản ánh rõ điều Nếu với tác phẩm Cánh đồng bất tận Nguyễn Ngọc Tư người ta khai thác khía cạnh phê bình sinh thái từ tranh thực sống thiếu thốn nước, xâm thực biển vào đất liền, khiến sống người nông dân khốn đốn, long đong,phải sống cảnh hạn hán, khô hạn: “mùa hạn hãn dường gom hết nắng đổ xuống nơi này… mùa hạn nóng bỏng, bất thường” [19;155] Đến Những gió Hua Tát, Nguyễn Huy Thiệp lại thể qua kết cục đau thương mà người phải gánh chịu gây hậu với thiên nhiên Còn với lối viết nhà văn Aitmatov tiếng vọng lại tranh thiên nhiên toàn cảnh mùa năm với sắc thái quằn quại qua câu chữ trả thù đau đớn người Đầu tiên với truyện Vĩnh biệt Gunxarư, tiếng vọng lại tự nhiên biến đổi thời tiết cách thất thường,sự cuồng nộ củ a tượng tự nhiên Ngay đầu tác phẩm thiên nhiên lên đầy thách thức người phải vượt qua “Mùa đông, gió tuyết quay cuồng đồi xám xịt hoang vắng” [1;17] Bộ mặt mẹ thiên nhiên biến dạng đe dọa người: “Tuyết tan đồng bằng, riêng khe mương xói mọc đầy cói đống tuyết cuối nom giống lưng chó sói hang ổ kín đáo mùa đông Gió thoang thoảng mùi tuyết đọng, đất 56 đóng đá, xám ngắt, chưa hồi sinh Thảo nguyên lổn nhổn đá vào cuối đông mà quạnh hiu ảm đạm…Tanabai lạnh giá lòng” [1;24] thiên nhiên tác động đến sống người cách bến đổi cách thất thường Vĩnh biệt Gunxarư cảnh thiên nhiên khắc nghiệt “Rồi tuyết bắt đầu xuống Tuyết xuống thường xuyên đọng lâu”khiến tanabai “mặt đen sạm đi, da tay phơi gió nom màu da thuộc” [1;39] thiên nhiên xuất kẻ truy lùng dáng đòn nặng nề xuống đầu người vẻ “Rồi mùa đông lại ập đến, cưỡi lạc đà trắng phóng đến, lùng tìm người chăn gia súc, họ đâu, núi hay thảo nguyên, cho họ biết tính khó thương nó” [1;97] ứng xử ngỗ ngược người khiến thiên nhiên trở lại trừng phạt họ, bão tuyết ùa đến khiến người không kịp ứng phó, thiên nhiên gào thét, khóc than, tợn, bùng cháy, “ Cây cối nghiêng ngả, rào rào, dường có kẻ ập tới, xô chuyển quạt đổ cây.Gió ào tràn qua sân…đêm tràn đầy tiếng rắc rừng bị quật đổ, sấm ầm ầm, ánh chớp lằng nhằng đám mây Mưa trút xuống xối xả” [1;89] Cơn bão trời đất đến mang theo giông bão trừng phạt người làm người phải tỉnh ngộ khiến tâm hồn Tanabai đau đớn đến phải dứt bỏ mối tình mình, mặt thiên nhiên, khiến người phải cảm thấy bé nhỏ Thiên nhiên không dáng vẻ hiền từ che chở người lên kẻ đầy quyền năng, khẳng định quyền lực cho người biết tính mạng người nằm tay “Cơn giông hoàn toàn dội, tiếng ầm ầm rung chuyển cảnh vật tơi bời ánh chớp ban đêm… sông réo ầm ầm, qua tiếng nước xối ào tiếng sấm rền vang…” [1;91] Bà mẹ băng giá thiên nhiên xuất lúc người phải chịu vất vả, nhọc nhằn “Có đêm bão tuyết lên núi, tuyết xuống tơi tả, đâm buốt có gai” “những đêm bao tuyết người chăn ngựa chẳng thể ngủ yên” [1;150], “Tuyết nằm đọng không tan, ngày sau dầy hơn, dầy lên mãi, xua đuổi người chăn cừu ” [1;155] bà mẹ mùa đông tính khí thất thường mụ dì gẻ “lúc khắc nghiệt ghê gớm, lúc lại dịu bớt, hai lần bão tuyết, lại yên ả…” khiến ông lão Tanabai lo ngại đàn cừu Dường biến đổi thất thường tự nhiên truyện Aitmatov gắn với vấn đề thời tình trạng biến đổi khí hậu ngày gia tăng, ảnh hưởng trực tiếp đến sống người.Nhà văn lí giải số phận nhân vật Tanabai tảng biến đổi môi trường sinh thái Từ số 57 phận nhân vật Tanabai phải chải qua bao khó khăn để bảo vệ nông trang, bảo vệ đàn cừu đặt nhiều vấn đề môi trường số phận cá nhân chỉnh thể sinh thái, Và đồng thời qua tác giả muốn cho ta thấy người phải nếm trải trước biến đổi môi trường sinh thái Nếu với Vĩnh biệt Gunxarư giận thiên nhiên đất liền Con chó hoang chạy ven bờ biển lại tàn bạo thiên nhiên biển Vì người cố ý phạm vào tự nhiên săn bắt cá tất yếu phải gánh lấy hậu biến đối khí hậu (climate change) Đó trận bão biển bất ngờ ập đến, muốn nuốt gọn người nhỏ bé biển trời bao la, phải tiếng vọng đất trời tự lên tiếng chước bất công mà người gây cho mình: “Ngay lúc vang lên tiếng ầm ầm dội sóng lớn xô từ sương mù dày đặc Sóng dồn tới tiếng ầm ầm lúc tăng nước dấy loạn, phồng mọng lên, cao to, lên đổ ụp liền đó”… “Biển giận theo, sương mù kéo đến liền…bóng tối xoáy cuộn, sống động di chuyển với đắc thắng âm hiểm, với kiên định ác không chuyển không ngăn chặn được” [1;494-495] ngòi bút tài hoa Aitmatov tạo lên thiên nhiên với mặt “cáu giận” dường kìm chế tức giận nữa, giận, dữ, tàn bạo với người khiến sống họ đầy nguy hiểm, bất Toàn tranh hình ảnh biển khơi đầy dẫy nguy hiểm rình cô hội để trừng phạt người lúc Nếu biến đổi tự nhiên nhìn nghiêm khắc trách móc phán xét tự nhiên người Thì chết nhân vật - chết chủ thể,là quy luật tự nhiên huyền bí, người ta cư xử cách ngỗ ngược bị trừng phạt cách thê thảm Đi dần đến hồi kết truyện Con chó khoang chạy ven bờ biển bạn chứng kiến chết người thuyền từ người lớn tuổi ông già Organ, đến Mưngun, Emrayin, phải chết họ phán xét tự nhiên Trong truyện Aitmatov chết mặt thể xác mà có chết tâm hồn bên người Tâm hồn tên chủ tịch nông trang Vĩnh biệt Gunxarư hay Ôrôzơkun Con tàu trắng bị lực lượng thiên nhiên huyền bí trừng phạt Những người sống mà tâm hồn khô cằn, hạnh phúc, sống chết Qua nhà văn Aitmatov đề cao sức mạnh tự nhiên đưa triết lí sâu 58 xa người ta cư xử cách ngỗ ngược bị trừng phạt cách thê thảm Đồng thời qua ba truyện Vĩnh biệt Gunxarư, Con tàu trắng, Con chó khoang chạy ven bờ biển thấy nhà văn Aitmatov mang đến cho người đọc nhìn tác phẩm văn chương sinh thái đích thực Trong hoàn cảnh vấn đề sinh thái ngày thiết tác phẩm Aitmatov thật cần thiết, đáp ứng yêu cầu thời đại thể gắn bó thiết thực với đời sống văn chương, đời sống xã hội, phát huy trách nhiệm nhà văn việc bảo vệ môi trường ngăn chặn nguy sinh thái Tiểu kết: Tư tưởng sinh thái truyện Chz Aitmatov, trước hết, hiểu hình tượng thiên nhiên, người, mối quan hệ thiên nhiên người Thiên nhiên, nhìn Aitmatov trước hết tranh tươi đẹp màu sắc, hương thơm sánh sáng gợi lên sống yên ấm, chan hòa Song thiên nhiên lên với đầy đủ tính cách nó, bên cạnh thiên nhiên thơ mộng, hiền hòa lại thiên nhiên dội, khắc nghiệt đầy bất trắc Con người thiên nhiên vậy, soi chiếu nhìn đa chiều để làm sáng lên vẻ đẹp nhân tính nhân vật, đồng thời phơi lộ mặt tiêu cực, phi nhân tính mát tính người giới nhân vật ông Con người thiên nhiên không tồn tách biệt mà đặt mối quan hệ khắt khít, tách rời Có người tự nhiên chung sống chan hòa, nương tựa vào người đề cao ý thức tôn trọng tự nhiên Nhưng người xâm phạm, hủy hoại tự nhiên, mối quan hệ tưởng muôn đời bền vững có nhiều biến đổi theo chiều hướng tiêu cực: tự nhiên lên tiếng “oán trách” - cách phản ứng tự nhiên - thông qua biến đổi khí hậu Đặc biệt, người vượt giới hạn, người chết bàn tay tự nhiên Tự nhiên lên với vai trò “người phán xử”, chủ thể độc lập, có đời sống tiếng nói ngang với người 59 KẾT LUẬN Trên đà phát triển mạnh mẽ khoa học kĩ thuật, kinh tế -xã hội, môi trường sinh thái ngày xuống bị hủy hoại ngày nghiêm trọng Trong bối cảnh khái niệm “sinh thái” người ý Sinh thái hiểu trạng thái sinh tồn tất sinh vật mối quan hệ chúng chúng với môi trường Còn sinh thái học ngành khoa học chuyên nghiên cứu vấn đề sinh thái nghĩa nghiên cứu nơi sinh sống sinh vật, mối tương tác thể sinh vật sống môi trường xung quanh Sinh thái học không lĩnh vực quan tâm sinh học mà khoa học nhiều ngành khác, có khoa học xã hội nhân văn Văn hóa sinh thái đời vận dụng tư tưởng sinh thái để xem xét quan hệ văn học môi trường văn hóa, tinh thần xã hội vấn đề sinh thái, không tập trung vào quan hệ người tự nhiên, mà xem xét môi trường tinh thần xã hội môi trường sống văn nghệ, tương tác môi trường văn hóa tinh thần với sáng tạo văn nghệ Từ ta thấy mối quan hệ môi trường sinh thái văn học ngày trở nên khăng khít, văn học sinh thái đặt vấn đề trách nhiệm nghĩa vụ người sinh thái, khẩn thiết kêu gọi người bảo vệ vạn vật tự nhiên trì cân sinh thái, nhiệt tình ca ngợi hi sinh người lợi ích chỉnh thể sinh thái Văn học sinh thái đưa trách nhiệm nhân loại tự nhiên thành định hướng đạo đức chủ yếu Trước trách nhiệm đặt khủng hoảng môi trường toàn cầu, phê bình sinh thái xuất từ năm 1970 đáp ứng đòi hỏi thời đại, trở thành phong trào nghiên cứu rộng khắp toàn giới Phê bình sinh thái tìm nguồn gốc nguy sinh thái mà người phải đối mặt, từ nghiên cứu mối quan hệ văn học sinh thái sở tư tưởng lấy “chỉnh thể sinh thái” làm trung tâm để đề xuất tư tưởng sinh thái Lên tiếng thay đổi diễn ngôn cho “con người trung tâm”, “con người thước đo vạn vật”, “chủ thuyết nhân loại trung tâm” có từ trước, để đề xuất tư tưởng phù hợp với hoàn cảnh môi trường ngày xuống “con người thiên nhiên một”, “chỉnh thể sinh thái” để thay đổi môi trường Từ việc thay đổi diễn ngôn phê bình sinh thái đề xuất quan niệm “phương pháp tiếp cận trái đất trung tâm” để nghiên cứu văn học Coi trọng trái đất (sinh thái trung tâm) đưa nhận thức cho người người phần nhỏ bé hệ sinh thái, tự nhiên tồn xung quanh người có tầm quan trọng địa vị ngang với người ,con người thiên nhiên có mối quan hệ cộng sinh, người 60 làm chủ Thiên nhiên sinh mệnh độc lập có tiếng nói riêng hoàn toàn câm lặng tiếng nói Con người phải biết tôn trọng bảo vệ tự nhiên, bảo vệ lợi ích sinh thái bền vững nhân loại Qua vấn đề sinh thái muốn đề cập đến thay đổi suy nghĩ, tư tưởng diễn ngôn lệch lạc có từ trước làm ảnh hưởng đến môi trường, đưa cảnh báo đồng thời tạo cách nhìn chủ nghĩa nhân văn, tôn vinh người tất mà nhân văn hóa người thái độ biết cảm thông với thiên nhiên, biết cúi xuống thân phận tự nhiên bị thương tổn, bảo vệ, trân trọng tự nhiên yêu quý sinh mệnh vạn vật xung quanh Trên chặng đường phát triển phê bình sinh thái chải qua ba giai đoạn giai đoạn đầu từ năm 1972 đến 1990, giai đoạn phê bình sinh thái chủ yếu lên án mục đích tư tưởng sai lệch cho người trung tâm, vết đơn liên quan đến môi trường Nhưng đến Giai đoạn hai (từ năm 1991 đến 2007) phê bình sinh thái phát triển mạnh mẽ với nhiều viết báo hay mang tính sinh thái rõ rệt đồng thời khẳng định vị trí phê bình sinh thái giới, gắn kết ngành khoa học lại với nhau.Giai đoạn cuối (từ năm 2008 đến nay) giai đoạn chuyển hướng phê bình sinh thái Với nguyên tắc kết hợp sinh thái trách nhiệm sinh thái,chuyển từ nhìn tự nhiên cách thu hẹp đến nhìn phê bình sinh thái-xã hội với vấn đề rộng “liên ngành, đa văn hóa mang tính quốc tế” với “tái kết nối tính xã hội tính sinh thái” nghiên cứu nhiều lĩnh vực, nhiều thể loại hình thức khác văn viết Giúp nội dung phê bình sinh thái dần thay đổi hoàn thiện.Đồng thới hướng tới mục tiêu góp phần thay đổi thái độ người với tự nhiên.Đặt quan tâm hàng đầu người nguy sinh thái cần có hướng để giải phê bình sinh thái hướng 3.Từ cách tiếp cận lí thuyết phê bình sinh thái, nhìn vào truyện Aitmatov, thấy tư tưởng sinh thái đề cập đến Đầu tiên qua vẻ đẹp hình tượng thiên nhiên tập truyện Con tàu trắng tranh vẽ màu sắc cỏ cây, cảnh vật, tràn đầy hương thơm, ánh sáng gần gũi gắn bó với sống người Nhưng bên cạnh vẻ đẹp hiền hòa gắn bó với sống người lại hình ảnh thiên nhiên dội, khắc nghiệt để thử thách sống người với quan niệm “sinh thái trung tâm”, tác giả nhận diện giới xung quanh có sinh mệnh, có tâm hồn, có tính cách với đời sống tự tồn Và hình ảnh người soi chiếu vào tác phẩm với nhiều góc độ làm bật lên vẻ đẹp nhân tính nhân vật tiêu biểu, đồng thời tố cáo, lên án mặt hạn chế người tiêu biểu hình tượng người ngạo nghễ chinh phục, khai phá 61 tự nhiên thành người “tội đồ”, nạn nhân tự nhiên, người trở nên tha hóa bất an Khi đối xử với tự nhiên, người giữ địa vị thống trị, tự coi “chủ nhân ông” có quyền chiếm đoạt, đào phá, chém giết, đối xử bất công thiếu trách nhiệm với tự nhiên Con người tự nhiên có quan hệ gắn bó mật thiết với nhau, mối quan hệ cộng sinh hai có lợi, tách biệt được, có người tôn trọng tự nhiên tiêu biểu qua tình yêu cậu bé truyện Con tàu trắng coi thiên nhiên người bạn, sống với thiên nhiên, hòa hợp với thiên nhiên, coi thiên nhiên có sinh mệnh độc lập có tên có tính cách, từ đề cao ý thức bảo vệ thiên nhiên Nhưng có người xâm phạm hủy hoại tự nhiên quan hệ người tự nhiên trở nên méo mó Nếu không kiểm soát vấn đề dẫn đến hậu mà người không lường trước Khi người tàn phá tự nhiên, lúc người phá hủy nhà Điều trước hết thể qua thảm họa, thiên tai, biến đổi thời tiết, khí hậu…Chỉ cần tự nhiên giận người phải đón nhận hậu gây Tự nhiên thực vĩnh hằng, vĩnh cửu mà có sinh mệnh, sống theo quy luật tạo hóa, quy luật bị tác động hẳn dễ bị thương tổn theo Con người cần ý thức thân phận “nạn nhân” mối quan hệ với tự nhiên nhắc nhở nhân loại địa vị thực thành tố sinh quyển, biết cách kính sợ sinh mệnh tự nhiên để yên ổn hạnh phúc Thông qua mối quan hệ này, tư tưởng phê bình sinh thái truyện Aitmatov thể qua tranh tự nhiên đời sống người nêu cao trách nhiệm bảo vệ gìn vẻ đẹp đồng thời qua hình ảnh dằn, khắc nghiệt thiên nhiên, trả thù thiên nhiên với hành động người tự cho với tư cách “chủ nhân ông” phải gánh chịu hậu quả, “chết” từ đề cao tôn trọng vạn vật, tôn trọng tự nhiên, điều chỉnh thái độ, hành vi người để hướng tới sống bền vững, yên ổn, hạnh phúc Với đề tài này, làm sáng tỏ vấn đề liên quan đến lí thuyết phê bình sinh thái tập truyện Con tàu trắng phương diện thực phản ánh bút pháp nghệ thuật, qua cho thấy đóng góp Chz Aitmatov phê bình sinh thái, từ góp phần khẳng định tiếng nói nhà văn lí thuyết phê bình sinh thái văn học nước nước Tuy nhiên giới hạn đề tài, nên vấn đề đặt công trình giải phạm vi định Lẽ tất nhiên, mong muốn có nhiều nghiên cứu sau cho quan tâm yêu mến Aitmatov 62 TÀI LIỆU THAM KHẢO Aimatốp Ts (1982), Con tầu trắng , NXB Văn học, Hà Nội Aitơmatốp Ts (2005), Giamilia truyện núi đồi thảo nguyên, NXB Văn học, Hà Nội - Trần Lê Bảo (2001), Văn hóa sinh thái nhân văn, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội Trần Thị Hà (2011), Hình tượng người phụ nữ tập truyện Giamilla - truyện núi đồi thảo nguyên Ts.Aitmatov, Khóa luận tốt nghiệp, Trường Đại học Tây Bắc Đỗ Văn Hiểu ( 2014), Phê bình sinh thái – cội nguồn phát triển - Phần (Tuyển tập văn luận văn học sinh thái Trung Quốc giới), nguồn:https://hieutn1979.wordpress.com/ Đỗ Văn Hiểu (2015), Văn học sinh thái lí luận phê bình sinh thái, nguồn :http://www.dovanhieu.net Đỗ Văn Hiểu (2015), Văn học sinh thái lí luận phê bình sinh thái (2) nguồn: https://dovanhieu.wordpress.com/ Hà Văn Lưỡng (2008), Các kiểu thời gian nghệ thuật tiểu thuyết Một ngày dài kỷ Chinghiz Aitmatov,nguồn: http://tapchisonghuong.com.vn Hà Văn Lưỡng (2010) Bàn huyền thọai truyền thuyết văn xuôi Aitmatop nguồn: http://tapchisonghuong.com.vn 10 Hải Ngọc (2013), Karen Thornber – Những tương lai phê bình sinh thái văn học (Phần 1)nguồn :http://mocnoi.com/hoidap 11 Phạm Thị Ngọc (2014), Các kiểu người kể chuyện sáng tác Ts Aimatốp Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Hà Nội 12 Phùng Hoài Ngọc (2011), Văn Học Nga, nguồn : https://nguvandhag.wordpress.com 13 Trần Thị Ánh Nguyệt (2014), Thiên nhiên - Nguồn cảm hứng bất tận văn chương phương Đông, nguồn: https://www.vanhoanghean.com.vn 14 Trần Thị Ánh Nguyệt (2015), Con người tự nhiên văn xuôi Việt Nam sau năm 1975 từ góc nhìn phê bình sinh thái, luận án tiến sĩ, trường Đại học Sư phạm Hà Nội 15 Nhiều tác giả (2014), Hội thảo khoa học quốc gia “ngôn ngữ văn học vùng Tây Bắc”, NXB Đại học Sư phạm 16 Hoàng Phê (1992), Từ điển Tiếng Việt, NXB Đà Nẵng 63 17 Nguyễn Hữu Thụ(2010), Về thái độ ứng xử người việt với tự nhiên tín ngưỡng thờ mẫu, nguồn: http://mantico.hatvan.vn 18 Nguyễn Thị Tịnh Thy (2017), Rừng khô, suối cạn, biển độc văn chương phê bình sinh thái, NXBKhoa học Xã hội 19 Nguyễn Ngọc Tư (2006), Cánh đồng bất tận, NXB Tuổi trẻ 20 Một số quan niệm, nhận định văn học, nguồn: https://tailieumienphi.vn /doc 21 https://vi.wikipedia 22 https://tusach.thuvienkhoahoc.com/wiki 23 khttp://tratu.soha.vn/dict/vn 64 ... CỨU KHOA HỌC CỦA SINH VIÊN THIÊN NHIÊN VÀ CON NGƢỜI TRONG TẬP TRUYỆN CON TÀU TRẮNG CỦA CHZ AITMATOV NHÌN TỪ LÍ THUYẾT PHÊ BÌNH SINH THÁI Thuộc nhóm ngành khoa học: Lý luận Văn học Sinh viên thực... tới lí thuyết phê bình sinh thái (sinh thái, tự nhiên ) tái khuynh hướng, gian đoạn phát triển phê bình sinh thái giới, nhiệm vụ phê bình sinh thái - Làm sáng tỏ hình tượng thiên nhiên, người. .. Aitmatov đặc trưng lí thuyết phê bình sinh thái để đặc điểm chung tập Con tầu trắng với lí thuyết phê bình sinh thái, đồng thời nét riêng, độc đáo từ lí thuyết phê bình sinh thái tác phẩm Phƣơng pháp