Vi nấm (Microfungi) Ngô xuân Cảnh K47 NÔNG HỌC-DH TÂY BẮC Chương trình Vi sinh vật 0_0-NẤM MỐC-0_0 Nấm (Fungi, số ít là Fungus) là một giới riêng- Giới nấm (Fungi), khoa học nghiên cứu về nấm được gọi là Nấm học (Mycology). Căn cứ vào hình thái người ta chia vi nấm thành hai nhóm khác nhau: nhóm Nấm men ( Yeast ) và nhóm Nấm sợi (Filamentous fungi). Chúng chỉ khác nhau về hình thái chứ không phải là những taxon phân loại riêng biệt. Nhiều nấm men cũng có dạng sợi và rất khó phân biệt với nấm sợi. Nấm sợI còn được gọI là nấm mốc là tên chung để chỉ các nhóm nấm không phảI là nấm men mà cũng không phảI là nấm lơn có mũ như nấm rơm Nấm mốc có cấu trúc tế bào xác định vách tế bào là xenlulozo có chất nguyên sinh và nhân Nấm là nhóm cơ thể không có diệp lục ,dị dưỡng bằng cách hoạI sinh và kí sinh Nấm phát triển trên thực phẩm và dày dép , trên chiếu ,quần áo, dụng cụ vật liệu….Chúng phát triển nhanh trên nhiều nguồn cơ chất hữu cơ khi gặp điều kiện thuận lợi. I- CẤU TẠO CHUNG CỦA SỢI NẤM 1. Hình thái và cấu tạo của sợi nấm - Sợi nấm (hypha) có dạng hình ống phân nhánh bên trong chứa nguyên sinh có thể lưu động. Về chiều dài chúng có sự sinh trưởng vô hạn nhưng về đường kính thì thưong chỉ thay đổi trong phạm vi 1-30µm (thông thường là 5-10 µm). Từng sợI được gọI là khuẩn ti hay sợi nấm. Cả đám sợi nấm thì gộI là khuẩn ti thể hay hệ sợI nấm. Hệ sợi nấm Sự phát triển của hệ sợi nấm Cấu trúc của sợi nấm (lát cắt dọc) *)Cấu tạo của sợI nấm: +) Thành tế bào (cell wall) của nấm có thành phần hóa học khác nhau. Đây là một tiêu chí quan trọng khi định loại nấm. +) Với màng nguyên sinh chất (protoplasmic membrane) thì thành phần ít thay đổi ở các loài nấm sợi, có khác nhau với dạng nấm men. +) Nhân tế bào được bao bọc bởi màng nhân, trên màng nhân có nhiều lỗ thủng, trong nhân có hạch nhân (nucleolus). Thường có nhiều nhân tập trung ở phần ngọn của sợi nấm. Trong các tế bào phía sau ngọn thường chỉ có 1-2 nhân. Nhân của nấm thường nhỏ, khó thấy rõ dưới kính hiển vi quang học. Nhiễm sắc thể trong nhân thường không dễ nhuộm màu, số lượng tương đối nhỏ. +) Trong tế bào nấm còn có các cơ quan giống như trong tế bào các sinh vật có nhân thực (Eukaryote) khác. Đó là: ty thể (mitochondrion), mạng nội chất (endoplasmic reticulum), dịch bào hay không bào (vacuolus), thể ribô (ribosome), bào nang (vesicle) , thể Golgi sinh bào nang (Golgi body, Golgi apparatus, dictyosome), các giọt lipid (lipid droplet), các tinh thể (chrystal) và các vi thể đường kính 0,5-1,5 nm (microbody), các thể Vôrônin đường kính 0,2µm(Woronin body), thể Chitô đường kính 40- 70nm(chitosome)… Ngoài ra trong tế bào chất còn có các vi quản rỗng ruột, đường kính 25nm (microtubule), các vi sợi đường kính 5- 8nm( microfilament), các thể màng biên ( plasmalemmasome) Ti thể(mitochondrion) Thể Golgi và Mạng lưới nội chất +) Ribosome của nấm thuộc loại 80S ( S là đơn vị hệ số lắng Svedberg) có đường kính khoảng 20-25nm, gồm có 2 bán đơn vị ( subunit); bán đơn vị lớn (large subunit ) 60S (gồm 3 loại ARN- 25S;5,8S và 5S cùng với 30-40 loại protein). Bán đơn vị nhỏ (small subunit) 40S (gồm loại ARN 18S và 21-24 loại protein) Ví dụ cấu trúc của Ribosome ở Eukaryote +) Sợi nấm không ngừng phân bậc cao nhưng lại ít gặp ở các sợi nấm dinh dưỡng của nấm bậc thấp. Hình thái, kích thước màu sắc, bề mặt của chất dinh dưỡng đến toàn bộ hệ sợi nấm. Hiện tượng kết mạng thường khuẩn lạc…có ý nghĩa nhất định trong việc định tên nấm. nhiều- mycelia), sau 3-5 ngày có thể tạo thành một đám nhìn thấy được gọi là khuẩn lạc (colony). Vào giai đoạn cuối của sự phát triển khuẩn lạc sẽ xảy ra sự kết mangh (anastomosis) giữa các khuẩn ty với nhau, làm cho cả nhánh và vì vậy khi một bào tử nẩy mầm trên một môi trường đặc sẽ phát triển thành một hệ sợi nấm (mycelium, số gặp ở nấm khuẩn lạc là một hệ thống liên thông mật thiết với nhau, thuận tiện cho việc vận chuyển *)Cấu trúc của sợi nấm: Cấu tạo của phần ngọn sợi nấm - Đỉnh sợi nấm bao gồm một chóp nốn không tăng trưởng và có tác dung che chở , bảo vệ cho phần ngọn của sợi nấm, đây là phần chất nguyên sinh không có nhân và ít chứa các cơ quan tử phần này rất dễ tách rời với các phần còn lại của ngon sợi nấmvì dưới chop nón là phần có thành rất mỏng. - Phía dưới thành mỏng là phần tạo ra màng tế bào - Dưới màng tế bào là phần tăng trưởng, thành của phần này có cấu trúc sợi dạng mạng lưới. Nhờ có phần này mà ngọn sợi nấm tăng trưởng dược. Phần này chứa chất nguyên sinh và nhân, nhiều cơ quan tử, enzim , axit nucleic đây là phần quyết định sự tăng trưởng và sự phân nhánh của sợi nấm. - Tiếp theo là phần thành cứng hay còn gọi là phần thành thục của sợi nấm gồm các sợi ngang và sợi dọc , bắt đầu từ phần này trở xuống là chấm dứt sự tăng trưởmg của sợi nấm. Giữa miền tăng trưởng và phần thành thục là một miền yếu và dễ gãy. 2-Vách ngăn ở sợi nấm: Sợi nấm ở một số nấm có vách ngăn ngang (septa, cross wall), đó là các sợi nấm có vách ngăn (septate hyphae). Cũng có nhiều nấm sợi nấm không có vách ngăn ngang- sợi nấm không vách ngăn (aseptate hyphae). Các nấm bậc thấp thường có sợi nấm không vách ngăn, ngược lại các nấm bậc cao thường mang sợi nấm có vách ngăn. Sợi nấm có vách ngăn là cơ thể đa bào. Mỗi tế bào có 1 nhân hoặc nhiều nhân. Tuy nhiên sợi nấm vẫn không phải do nhiều tế bào hợp thành mà là do các vách ngăn tách sợi nấm ra thành nhiều tế bào. Sợi nấm không vách ngăn mang nhiều nhân nhưng vẫn có thể gọi là đơn bào. Ở các nấm không vách ngăn thì vách ngăn vẫn có thể hình thành khi sản sinh thể sinh sản hay cơ quan sinh sản. tại các bộ phận bị thương tổno sựi nám cũng có thể hình thành vách ngăn. Đó là loại vách ngăn liên, không có lỗ thủng, có tác dụng bảo vệ cơ thể. Vách ngăn ngang được hình thành từ thành tế bào. Lúc đầu là một gờ nhỏ hình khuyên sao đó tiến dần vào trong và lấp kín lại. Tuy nhiên vách ngăn thường có 1 hay nhiều lỗ thửng. các lỗ có kích thước bằng nhau hay có 1 lỗ lớn nhất ở giữa và nhiều lỗ nhỏ ở xung quanh. Trong điều kiện khô hạn việc hình thành vách ngăn có thể giúp sợi nấm đề kháng được tốt hơn đối với môi trường. Sợi nấm có vách ngăn Sợi nấm không vách ngăn Thể Woronin tụ tập ở lỗ thông của vách ngăn (nấm Penicillium) 4-Các dạng biến đổi của hệ sợi nấm: 4.1- Rễ giả (rhizoid) và Sợi bò (stolon): Sợi bò là đoạn sợi nấm khí sinh không phân nhánh phát sinh từ các sợi nấm mọc lên từ cơ chất, chúng có dạng thẳng hay hình cung. Phần chạm vào cơ chất phát triển thành những rễ giả ngắn cắm vào cơ chất,và hấp thụ chất dinh dưỡng từ cơ chất. Do sự phát triển của sợi bò mà các nấm này lan rộng ra xung quanh, về cả mọi phía, kẻ cả trên thành của hộp lồng (hộp Petri). Rễ giả và thân bò đặc trưng cho các nấm thuộc chi Rhizopus (rễ giả mọc ngay chỗ cụm sợi nấm khí sinh), Abssidia (rễ giả không mọc dưới chõ cụm sợi nấm khí sinh) . Rễ giả còn gặp ở nhiều loài nấm thuộc các chi Rhizidiomyces, Sclerotinia… [...]... giống nấm để mở rộng nghề trồng nấm ăn các loại Bên cạch những lợi ích đó, nấm mốc cũng là nguyên nhân gây ra nhiều tổn thất to lơn cho vi c bảo vệ mùa màng, lương thực ,thực phẩm, hàng hoá , dung cụ quang học , phim ảnh , sách vở… Nhiều loại nấm mốc gây nên những bệnh khá phổ biến và khó điều trị ở người ,gia súc, cây trồng như: các bệnh nấm ở người:hăc lào ,nấm kẽ chân , nấm tóc Dặc biệt những loài nấm. .. tròn ,không mang các cơ quan sinh sản Hạch nấm có ở các nấm có sợi nấm ngăn vách ĐÓ là một dạng sống nghỉ của nấm để bảo vệ nấm trải qua dược các điều kiện bất trường Hạch nấm có cáu tạo 2 lớp bên ngoài là lớp vỏ rắn cấu tạo bởi nhu mô già có thành dày có sắc tố màu vàng , nâu, tím đen….,lớp trong thường mềm hơn cấu tạo bởi mô các tế bào hình thoi, gồm các sợi nấm bình thường hoặc gelatin hoá , vô màu... lương thực ,thưc phẩm Nấm mốc góp phần quan trọng trong vi c khép kín các vòng tuần hoàn vật chất trong tư nhiên, chung có khả nang phân giải mạnh mẽ các hợp chất hữu cơ phức tạp Người ta sử dụng nấm mốc đẻ sản xuất đậu tương đậu phụ, nươc chấm ,nấu cồn… Còn sử dung nấm mốc để sản xuất các chế phẩm enzim như: amilaza, protoeaza , xenlulaza… Nhiêù loại nấm mốc có khả năng tích luỹ vitamin,các chất sinh... vật chủ, đầu sợi nấm thường phình to lên Vi c hình thành đệm xâm nhiễm thường do cơ chế khống chế nội sinh và ảnh hưởng kích thích của môi trường 4.4- Sợi nấm bắt mồi (traps): Một số nấm sống trong đất có cơ chế bắt mồi (giun tròn-nematode, amip-amoeba ) Chúng hình thành nên những cấu trúc có dạng những cái bẫy và vì vậy được gọi là nấm bẫy mồi (trapping fungi) Có thể có mấy kiểu sợi nấm bẫy mồi sau... có giá trị chữa bệnh Nấm mốc còn sử dụng để sản xuất thuốc trừ sâu sinh học, kích thích tố sinh trưởng thưc vật như: gibberellin… Độ phì nhiêu và định lượng các chất hoạt động sinh học bằng các loại nấm chỉ thị sản xuất sinh khối nấm sợi phục vụ chăn nuôi và dinh dương cho người Nấm mốc có khả năng tiết chất kháng sinh có giá trị như: penixilin , xephalosporum , fuzidin… Sủ dụng nấm sợi để xử lý ô nhiễm.. .Nấm Absidia 4.2-Sợi hút (haustorium): Sợi nấm ký sinh trên bề mặt tế bào cây chủ rồi mọc ra sợi nấm đâm sâu vào phía trong và tạo nên các sợi hút đâm vào các tế bào để hút chất dinh dưỡng của cây chủ Sợi hút có thể có các hình dạng khác nhau : hình sợi, hình ngón tay, hình cầu…Nói chung các nấm ký sinh bắt buộc đều là những loài có sợi hút Khi xuyên... hoá , vô màu , chúă nhiều chất dự trữ thuộc loại hiđrat cácbon và lipit 9*- Thể đệm Thể đệm ( Stroma ) Đệm nấm (stroma) Còn gọi là đệm nấm là một khối sợi nấm có thành tế bào có thành tế bào dính liền nhau theo nhiều hướng Trên hoặc trong thể đệm có mang các cơ quan sinh sản Các tế bào trong đệm nấm chỉ là các mô giả Có 2 loại mô giả: +) mô tế bào hình thoi có cấu tạo xốp các sợi xốp song song với... các trường hợp nói trên Các chi nấm thường có sợi nấm bẫy mồi là Arthrobotrrys, Daxtylaria, Daxtylella, Trichothecium… Một số loài nấm như Zoopage phanera, Arthrobotrys anomala tiết ra chất dính trên toàn bộ mặt ngoài sợi nấm và cũng có tác dụng bẫy mồi như các trường hợp nói trên 4.5-Bào tử áo, bào tử, tế bào phình lớn: Đôi khi gặp những tế bào sợi nấm phình lớn một cách vô quy tắc Nói chung khi gặp... tính hoặc hữu tính) giúp phát tán nấm ra môK trường xung quanh Các loại bào tử này ta sẽ xem xét tới ở phần dưới II – SINH SẢN CỦA SỢI NẤM Khuẩn ti khí sinh có thể mọc ra những sợi sinh sản vô tính hoặc hữu tính sau: 1*-Đầu bào tử trần Là cơ quan sinh sản vô tính có thể chúa bào tử vô tính Ở nấm thuộc các chi penicillium và aspergillus cóa các đầu bào tử trần có các sợI nấm phân hoá khác nhau ở penicillum... phẳng cấu tạo bởi các sợi nấm quấn chặ với nhau trên đó có các cuống bào tử trần mọc thăng đứng Khi biểu bì của cây chủ vỡ ra, đĩa giá sẽ lộ ra bên ngoài 7*- Bó giá Bó giá (synnema, coremium) Là nhiều cuống bào tử trần dài xếp song song với nhau ở phần gốc hoặc suốt dọc cuống, mang các bào tử trần ở phần ngọn hoặc suôt dọc thân 8*- Hạch nấm Hạch nấm (Sclerotium) Là một khối sợi nấm rắn chắch thường có . với nấm sợi. Nấm sợI còn được gọI là nấm mốc là tên chung để chỉ các nhóm nấm không phảI là nấm men mà cũng không phảI là nấm lơn có mũ như nấm rơm Nấm. Giới nấm (Fungi), khoa học nghiên cứu về nấm được gọi là Nấm học (Mycology). Căn cứ vào hình thái người ta chia vi nấm thành hai nhóm khác nhau: nhóm Nấm