Phần I: Mở đầu I. Lý do chọn đề tài: Trong nhà trờng hiện nay, mục tiêu giáo dục tổng quát đã đợc xác định nhằm đào tạo con ngời lao động tự chủ, năng động và sáng tạo, có năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn, có năng lực tự học sáng tạo. Để đạt mục tiêu đó trong bối cảnh đó khoa học kỉ thuật có tốc độ phát triển cực kì nhanh chóng tạo ra sự gia tăng khối lợng tri thức, trong đó có tri thức sinh học, đòi hỏi phải đổi mới về phơng pháp dạy học. Thực hiện nghị quyết các Đại Hội VI, VII của Đảng và nghị quyết Trung ơng 4 Khoá VII, nghị quyết Trung ơng 2 khoá VIII. Sau 15 năm đổi mới đất nớc ta đã có những chuyển biến hết sức quan trọng về phát triển kinh tế - xã hội cũng nh giáo dục. Giáo dục nớc ta đã đạt đợc nhiều thành tựu quan trọng nhng vẫn còn những yếu kém và bất cập. Nhìn chung chất lợng và hiệu quả nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dỡng nhân tài còn thấp cha đáp ứng đợc nhu cầu của đất nớc trong giai đoạn mới. Thực hiện quyết định số 201/2001/QĐ TTg Ngày 28/12/2001 của Thủ tớng chính phủ về chiến lợc phát triển giáo dục giai đoạn 2001-2010, Bộ GD-ĐT đã xác định: Đổi mới và hiện đại hoá phơng pháp giáo dục, chuyển từ việc truyền đạt tri thức thụ động, thầy giảng, trò ghi sang hớng dẫn ngời học chủ động trong quá trình tiếp nhận tri thức, dạy cho ngời học phơng pháp tự học, tự thu nhận thông tin một cách hệ thống và có t duy phân tích, tổng hợp, phát triển đợc năng lực của mỗi cá nhân, tăng cờng tính tích cực, chủ động của học sinh, sinh viên trong quá trình học tập, hoạt động tự quản trong nhà trờng và tham gia các hoạt động xã hội. là một trong những giải pháp nhằm thực hiện mục tiêu của chiến lợc phát triển giáo dục giai đoạn 2001-2010. Đổi mới phơng pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực trong học tập của học sinh, đào tạo ra con ngời tự chủ, năng động sáng tạo có năng lực giải quyết vấn đề, góp phần xây dựng đất nớc giàu mạnh. Tuy nhiên việc đổi mới phơng pháp dạy học hiện 1 nay ở nớc ta còn chậm, Nghị quyết Trung ơng 2 khoá VIII đã nhận định phơng pháp giáo dục và đào tạo ở nớc ta chậm đổi mới, cha phát huy đợc tính chủ động sáng tạo của ngời học. Chính điều này đã làm hạn chế chất lợng dạy và học ở trờng phổ thông hiện nay. Tiến hóa là tích hợp của các khoa học trong sinh học, đặc trng bởi tính lý thuyết và khái quát cao. Để chứng minh cho quá trình tiến hóa ngời ta phải sử dụng các sự kiện từ tất cả các bộ môn trong sinh học. Nội dung kiến thức phần tiến hoá trong chơng trình sinh học lớp 12 là nội dung khó, phức tạp, đòi hỏi tính khái quát cao. Hiện nay, nhiều nghiên cứu cho thấy việc dạy và học phần tiến hóa lớp 12 THPT đang gặp rất nhiều khó khăn. Nhiều giáo viên còn lúng túng và thiếu kinh nghiệm trong việc sử dụng các biện pháp nghiệp vụ s phạm để tổ chức hoạt động nhận thức tích cực, chủ động cho học sinh. Đa số học sinh không có hứng thú học tập bộ môn vì tính trừu tợng và khái quát cao của nó, vì giáo viên cha hình thành đợc ở học sinh phơng pháp học tập bộ môn phù hợp. Hệ thống hoá là một trong các biện pháp, thao tác t duy logic quan trọng, đạt hiệu quả cao trong nghiên cứu và dạy học tiến hoá. Hệ thống hóa là thao tác đợc thực hiện nhằm gia công, xử lý những tài liệu đã đợc qua giai đoạn phân tích tổng hợp, so sánh, đối chiếu để từ đó rút ra những kết luận khái quát, có tính quy luật của sự vận động đối tợng nghiên cứu. Việc hệ thống hóa còn có tác dụng làm phong phú thêm kiến thức đã học bằng một t tởng mới, xem xét các vấn đề đã học dới góc độ mới, từ đó đã đạt đợc kết quả là không những củng cố những điều đã học mà còn sắp xếp chúng thành hệ thống chặt chẽ giúp học sinh lý giải đợc ý nghĩa sâu xa của kiến thức ấy. Bởi vậy rèn luyện biện pháp logic hệ thống hóa trong dạy học có vị trí quan trọng trong phát triển năng lực t duy lý thuyết cho học sinh. Xuất phát từ tầm quan trọng đó chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: Rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá cho học sinh trong dạy học tiến hoá lớp 12 trung học phổ thông. 2 II. Mục đích của đề tài Xây dựng đợc quy trình và các biện pháp cụ thể về rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa ( Phần IV: Sự phát sinh và phát triển của sinh vật trên trái đất) lớp 12 THPT. III. Giả thuyết khoa học Với mục đích của đề tài chúng tôi đặt giả thuyết: Bằng việc sử dụng sơ đồ và bảng hệ thống hóa trong dạy học tiến hóa một cách hợp lý sẽ rèn luyện đợc kĩ năng hệ thống hóa và từ đó nâng cao chất lợng học tập của học sinh, đồng thời thực hiện đổi mới ph- ơng pháp dạy học bộ môn theo hớng tăng cờng tính tích cực nhận thức của học sinh. IV. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Trong đề tài này chúng tôi xác định những nhiệm vụ cụ thể sau: 1. Xác định cơ sở lý thuyết của việc rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá cho học sinh trong dạy học phần IV Sự phát sinh và phát triển của sinh vật trên trái đất lớp 12 THPT. 2. Xây dựng t liệu, sơ đồ, bảng, biểuđể dạy học phần IV: Sự phát sinh và phát triển của sinh vật trên trái đất 3. Xây dựng đợc quy trình chung và các biện pháp cụ thể rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá cho học sinh trong dạy học phần IV Sự phát sinh và phát triển của sinh vật trên trái đất lớp 12 THPT. 4. Xác định các biện pháp sử dụng SGK, tài liệu, sơ đồ, bảng hệ thốngđể tổ chức học sinh học tập trong dạy học tiến hóa. 5. Thực nghiệm s phạm nhằm kiểm tra hiệu quả của giả thuyết đã nêu. V. Giới hạn đề tài 3 1. Đề tài tập trung nghiên cứu việc rèn luyện cho học sinh kĩ năng hệ thống hoá trong dạy học phần tiến hoá lớp 12 THPT . Phạm vi nghiên cứu của đề tài là nội dung phần IV. "Sự phát sinh và phát triển của sinh vật trên trái đất" Sinh học lớp 12 CCGD trên đối tợng cụ thể là học sinh của các trờng THPT thuộc địa bàn tỉnh Thanh Hoá. 2. Thời gian nghiên cứu của đề tài là từ tháng 1/2003 đến tháng 9/2003. VI. phơng pháp nghiên cứu 1- Nghiên cứu lý thuyết - Nghiên cứu những tài liệu liên quan làm cơ sở lý luận cho đề tài: Nh các tài liệu về triết học, logic học, tâm lí học, giáo dục học, các tài liệu về phát triển giáo dục, phơng pháp giáo dục, các luận văn, luận án có cùng hớng nghiên cứu. - Nghiên cứu chơng trình, SGK sinh học lớp 12, các tài liệu khoa học, tranh ảnh, sách báo, tạp chí có liên quan đến kiến thức tiến hóa vàdạy học tiến hóa. 2 - Phơng pháp điều tra Thực hiện tại 8 trờng THPT thuộc địa bàn tỉnh Thanh Hoá. Thu thập các thông tin cần thiết về thực trạng dạy và học phần tiến hoá của giáo viên và học sinh hiện nay. Trong thực trạng đó đặc biệt quan tâm đến việc phân tích các phơng pháp, biện pháp hình thành các kĩ năng thao tác logic cho học sinh trong đó có kĩ năng hệ thống hoá. 3 - Phơng pháp chuyên gia Tham khảo ý kiến của những chuyên gia có kinh nghiệm về phơng pháp dạy học nói chung và phơng pháp dạy học tiến hóa nói riêng (các nhà quản lí, giáo viên giảng dạy sinh học lâu năm ở các trờng THPT) để nhận định, đánh giá thực trạng và nghiên cứu đổi mới phơng pháp dạy học phần tiến hoá lớp 12 hiện nay. 4 - Quan sát s phạm - Quan sát trực tiếp: Dự giờ giáo viên phổ thông, Trao đổi, phỏng vấn giáo viên và học sinh. 4 - Quan sát gián tiếp: Nghiên cứu kế hoạch giảng dạy, giáo án, sổ điểm của giáo viên phổ thông, vở ghi, vở bài tập, bài kiểm tra của học sinh. 5 - Phơng pháp thực nghiệm s phạm 5.1 Mục đích : Đây là phơng pháp quan trọng nhất để có thể đánh giá tính đúng đắn của giả thuyết khoa học và mức độ đạt mục tiêu của đề tài. Qua thực nghiệm nhằm kiểm tra hiệu quả của việc sử dụng sơ đồ và bảng HTH trong dạy học tiến hóa. 5.2 Phơng pháp thực nghiệm: Do điều kiện khách quan chúng tôi chỉ tiến hành thực nghiệm ở 2 trờng THPT. Mỗi trờng chọn 4 lớp học sinh có trình độ tơng đơng: * Trờng THPT Lê Văn Hu chọn 4 lớp đại trà; 2 lớp thực nghiệm (Lớp 12B,12 E) và 2 lớp đối chứng ( Lớp 12C,12 G). * Trờng THPT Thiệu Hóa chọn 4 lớp đại trà; 2 lớp thực nghiệm (Lớp 12 C và 12F), 2 lớp đối chứng.(12D và 12K) 5.3 Nội dung thực nghiệm: Để tiến hành thực nghiệm rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá cho học sinh trong dạy học tiến hoá, chúng tôi soạn một số giáo án thực nghiệm có sử dụng sơ đồ và bảng hệ thống hóa dạy ở các lớp thực nghiệm. ở các lớp đối chứng dạy theo giáo án truyền thống, chủ yếu sử dụng phơng pháp diễn giảng, giải thích minh họa. Thời gian thực nghiệm: Chúng tôi tiến hành thực nghiệm từ 10/ 2/ 2003 đến 10/5 /2003. 5.4 - Sử dụng thống kê toán học để xử lí số liệu: * Về mặt định tính: 5 Phân tích chất lợng câu trả lời câu hỏi của HS để thấy rõ vai trò của việc sử dụng sơ đồ, bảng hệ thống hóa về mức độ hiểu bài, khả năng lập luận, giải thích các vấn đề cũng nh khả năng tự hệ thống hóa của học sinh trong quá trình tự học. * Về mặt định lợng: Sử dụng các tham số đặc trng để xử lí kết quả các bài kiểm tra, kết quả học tập đánh giá theo thang điểm 10. + Mốt (M 0 ): Là giá trị điểm X i có tần số lớn nhất trong dãy thống kê + Trung bình cộng ( ) X : Là giá trị điểm trung bình cộng của tổng số điểm các bài kiểm tra. X = n 1 = n i 1 n i X i X i - Là các điểm trong thang điểm 10 n i - Là giá trị số HS đạt điểm tơng ứng với X i + Độ lệch chuẩn: Đo mức độ phân tán của số liệu xung quanh giá trị trung bình cộng. + Hệ số biến dị (V%): Để so sánh mức độ biến thiên của nhiều tập hợp số khác nhau. %100% X V = + Sai số trung bình cộng: n m = 6 ( ) = = n i ii XXn n 1 2 1 + Đại lợng kiểm định td: Để xác định độ tin cậy về sự chênh lệch giữa 2 giá trị trung bình của nhóm thực nghiệm và đối chứng. 2 2 2 1 2 1 21 nn XXd td = = Tra td trong bảng phân phối Student tìm đợc xác suất tin cậy, nếu td >t thì sự khác nhau giữa 2 giá trị trung bình ( ) X là có ý nghĩa 6 - Phơng pháp so sánh, phân tích - tổng hợp Dựa vào những số liệu điều tra, kết quả thực nghiệm và ý kiến của các chuyên gia chúng tôi tiến hành so sánh, phân tích - tổng hợp để rút ra báo cáo và nhận định về vấn đề nghiên cứu. VII. Cái mới của luận văn Trong luận văn này lần đầu chúng tôi nêu lên một quy trình khái quát cho việc rèn luyện cho học sinh kĩ năng hệ thống hoá trong DH tiến hoá cho HS lớp 12 THPT bao gồm các kĩ năng sau: - Kĩ năng sử dụng các thao tác t duy: phân tích tổng hợp, so sánh - đối chiếu. - Kĩ năng đọc, phân tích SGK, tài liệu tham khảo. - Kĩ năng quan sát, phân tích hình vẽ SGK, tranh ảnh phóng to. - Kĩ năng phân tích bảng cho sẵn, kĩ năng lập bảng so sánh, bảng hệ thống hoá kiến thức. - Kĩ năng nghiên cứu sơ đồ, bảng hệ thống để rút ra các nhận xét hay kết luận chung. - Kĩ năng lập các sơ đồ logic thể hiện mối liên hệ giữa các kiến thức. 7 PhÇn II. Néi dung Ch¬ng 1: Tæng quan vµ C¬ së lý luËn 8 của việc rèn luyện cho Học sinh kĩ năng hệ thống hoá trong Dạy Học tiến hoá 1.1 - Lịch sử của vấn đề Chúng ta đang sống trong thời kì phát triển nh vũ bảo của cách mạng khoa học kĩ thuật, mà đặc trng có tính thời đại là khối lợng thông tin khổng lồ ngày càng tăng, mức độ lý thuyết ngày càng cao. Cuộc cách mạng khoa học công nghệ phát triển nhảy vọt ở cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI dẫn tới khoảng cách giữa phát minh khoa học và áp dụng vào thực tiễn ngày càng rút ngắn. Do đó đòi hỏi có những con ngời có trình độ khoa học và công nghệ. Điều này đặt ra cho ngành giáo dục và đào tạo cần có phơng pháp đào tạo phù hợp. Vấn đề đổi mới PPDH là vấn đề bức xúc của giáo dục nớc ta hiện nay. Chất lợng giáo dục còn yếu do nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân cha đổi mới cách dạy và cách học theo hớng rèn luyện các kĩ năng nghiên cứu lĩnh hội kiến thức cho học sinh. Việc phát huy tính tích cực học tập của học sinh trong dạy học nói chung và dạy học sinh học nói riêng, từ lâu đã đợc nhiều nhà khoa học trong và ngoài nớc quan tâm. 1.1.1- Trên thế giới: - ở Liên Xô cũ có những công trình đề cập đến dạy học kiến thức tiến hóa nh Dơvêrev.I.D Phát triển nhận thức của học sinh về tiến hóa của giới hữu cơ (1962, 1983, 1984); Kodơlôva T.A (1978) với công trình: Các biện pháp s phạm để dạy học sinh cuối cấp về mối quan hệ giữa sự kiện và lý thuyết; Anaxtaxova.L.P (1981) Công tác độc lập của học sinh về Sinh học đại cơng; Brunov và các tác giả khác về: Hình thành các hoạt động trí tuệ của học sinh; Mutazim G.M (1989) với Các phơng pháp và hình thức dạy học sinh học 9 - ở Pháp vào những năm 70 của thế kỷ XX trong các tài liệu lý luận dạy học có chú ý khuyến khích dùng bài tập để rèn luyện tính tích cực chủ động cho học sinh từ bậc tiểu học đến trung học 1.1.2 - ở Việt Nam: Nhiều công trình của tác giả đề cập đến vấn đề phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học sinh học nh: Trần Bá Hoành đề cập đến vấn đề này trong nghiên cứu sinh học đại cơng trong Giáo trình dạy học sinh học (1972,1975, 1979, 1982, 1985, 1993); Nguyễn Xuân Hồng (1984) Một số vấn đề về sinh vật học đại cơng, Nguyễn Văn Duệ Nâng cao hiệu quả dạy học kiến thức tiến hóa lớp 12 THPT bằng câu hỏi vấn đáp tìm tòi thông qua mối liên hệ giữa sự kiện và lý thuyết; Bùi Thị Thu Nga với Thiết kế bài học tiến hóa lớp 12 THPT theo hớng tăng cờng hoạt động tự học của học sinh, Phạm Thị My với Vận dụng lý thuyết graph xây dựng và sử dụng sơ đồ để tổ chức hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học ở THPT Nhìn chung những tác giả này đề xuất các phơng pháp dạy học tích cực trong quá trình dạy học sinh học, đa ra các câu hỏi, bài tập tình huống, công tác độc lập nghiên cứu SGK của học sinh đã góp phần rất lớn trong việc tích cực hóa ngời học, rèn luyện kĩ năng và phơng pháp t duy, phơng pháp phát hiện, giải quyết vấn đề, từ đó hình thành kiến thức mới đem lại hiệu quả cao trong dạy học sinh học nói chung, dạy học tiến hóa ở trờng THPT nói riêng, đồng thời làm cơ sở cho các công trình khác ra đời. 1.2- Cơ sở lý luận 1.2.1- Cơ sở triết học Nhận thức là một hoạt động đợc thực hiện bởi các biện pháp, thao tác logic nh: Phân tích -Tổng hợp, so sánh, đối chiếu, khái quát hoá, trừu tợng hoá, hệ thống hoá. Nh vậy bản chất logic của hệ thống hoá là một yếu tố cấu thành của hoạt động nhận thức thế giới khách quan. Hệ thống hoá là thao tác không thể thiếu của giai đoạn nhận thức lý 10 [...]... điều kiện cho học sinh nắm vững một hệ thống phức tạp các thao tác nhằm làm biến đổi và sáng tỏ những thông tin chứa đựng trong học tập, trong nhiệm vụ và đối chiếu chúng với hành động cụ thể Vì vậy muốn hình thành kĩ năng (Chủ yếu là kĩ năng học tập) cho học sinh cần: - Giúp học sinh biết cách tìm tòi để nhận ra yếu tố đã biết, yếu tố phải tìm và mối quan hệ giữa chúng - Giúp học sinh hình thành một... thành quy luật tiến hóa của sinh giới Tóm lại tính quy luật của sự tiến hóa sinh giới đã quy định hoạt động nhận thức nội dung đó phải theo logic hệ thống hóa, khái quát hóa Nội dung của phần tiến hóa trong chơng trình sinh học THPT đòi hỏi tiếp cận nó bằng phơng thức hệ thống hóa 1.2.5.3 - Giá trị của việc rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá cho học sinh trong dạy học tiến hoá lớp 12 THPT ở các lớp dới, các... tích cực khác - GV cha chú ý đến quan điểm cấu trúc hệ thống trong lý luận TH cha sử dụng các sự kiện để xây dựng lý thuyết và ngợc lại một cách hợp lý Cha trình bày môn học theo 17 quan điểm tích hợp các kiến thức sinh học, và tích luỹ các sự kiện từ chơng trình sinh học lớp dới 2.1. 3- Về phía học sinh Đa số HS không hứng thú với môn học, nhất là phần TH ( Chỉ có khoảng 15% số HS lớp 12 trong các trờng... ký thi khối B, trong đó không phải tất cả các em đều yêu thích môn sinh và các ngành có liên quan đến khối thi này) Hầu hết các em không định hình đợc phơng pháp học và ôn tập bộ môn 2.2 - các biện pháp rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá cho học sinh lớp 12 THPT Trong dạy học tiến hóa 2.2. 1- Quy trình rèn luyện các kĩ năng hệ thống hóa a) - Quy trình chung: Sơ đồ quy trình rèn luyện kĩ năng HTH (Xem trang... của sinh giới Bớc 2: Thu nhận thông tin: GV yêu cầu HS đọc mục 1 SGK và suy nghĩ để trả lời các câu hỏi sau: - ở thế kỉ XVII ngời ta quan niệm nh thế nào về tiến hóa? - Nhờ những sự kiện nào trong sinh học ở thế kỉ XVII XVIII mà đã hình thành quan niệm về sự biến đổi của loài dới ảnh hởng của ngoại cảnh ? - Vì sao Lamac đợc xem là ngời đầu tiên xây dựng học thuyết có hệ thống về sự tiến hóa của sinh. .. kiến thức: Hãy trả lời các câu hỏi sau: - Quan niệm của Lamac về sự hình thành các đặc điểm thích nghi trên cơ thể sinh vật ? - Quan niệm của Lamac về sự hình thành các loài mới ? - Hãy nêu những cống hiến và hạn chế trong quan niệm của Lamac về sự tiến hóa của sinh giới ? b) Biện pháp rèn luyện kĩ năng sử dụng các thao tác t duy (phân tích tổng hợp, đối chiếu - so sánh) Kĩ năng phân tích Tổng hợp:... niệm, quy luật khoa học Hệ thống hoá chỉ thực hiện đợc khi chủ thể nhận thức đã có những nguyên liệu đợc sơ chế qua phân tích- tổng hợp, đối chiếu, so sánh Nh vậy rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá là hình thành một năng lực quan trọng của hoạt động nhận thức sáng tạo về thế giới khách quan 1.2. 2- Cơ sở lý luận dạy học DH có mục tiêu làm cho ngời học có một vốn hiểu biết về khoa học tự nhiên, khoa học xã hội,... lớp dới, các kiến thức sự kiện thờng là riêng lẻ trong các chuyên khoa nh thực vật, động vật, sinh thái, di truyền, sinh lí, với các cây, con cụ thể Khi huy động các kiến thức đó để chứng minh cho chiều hớng tiến hóa chung của sinh giới, buộc ta phải nêu đặc điểm của các lớp, ngành bằng cách lập bảng so sánh, từ đó rút ra tính quy luật (Sinh giới ngày càng đa dạng, tổ chức ngày càng cao, thích nghi ngày... sau (GV treo bảng B 16.1 phụ lục I) để HS đối chiếu kết quả, tự chữa bài làm của mình Sau đó GV có thể ra thêm một số câu hỏi để HS vận dụng - Đấu tranh sinh tồn là gì ? - Theo quan niệm Đacuyn loài mới đợc hình thành nh thế nào ? - Vì sao ngày nay mỗi loài sinh vật đều thích nghi hợp lí với điều kiện sống của nó? c) Rèn luyện kĩ năng quan sát, phân tích tranh ảnh, hình vẽ trong SGK hoặc tranh ảnh... ngời SGK sinh học 12, khi dạy đến mục 3 Sự khác nhau giữa ngời và vợn ngời (trọng tâm của bài) GV có thể hớng dẫn HS tiến hành nh sau: Bớc 1: Xác định nhiệm vụ: GV cho HS quan sát H.55, H.57, H.58-SGK Bớc 2: Thu nhận thông tin: Để giúp HS thu nhận đầy đủ thông tin qua quan sát các bức tranh GV sử dụng các câu hỏi vấn đáp gợi mở nh sau: - Hãy đọc kĩ phần ghi chú của các bức tranh nói trên ? - So sánh . hoá cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa ( Phần IV: Sự phát sinh và phát triển của sinh vật trên trái đất) lớp 12 THPT. III. Giả thuyết khoa học Với. 4 lớp học sinh có trình độ tơng đơng: * Trờng THPT Lê Văn Hu chọn 4 lớp đại trà; 2 lớp thực nghiệm (Lớp 12B ,12 E) và 2 lớp đối chứng ( Lớp 12C ,12 G). *