ỤC LỤC MỞ ĐẦU _1 Lý chọn đề tài _1 Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu _2 Đối tượng, phạm vi nghiên cứu _3 Nguồn tài liệu phương pháp nghiên cứu _4 Đóng góp luận án 6 Bố cục luận án _6 Chương TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ _8 1.1 Các công trình nghiên cứu kinh tế, xã hội Việt Nam thời thuộc địa 1.2 Các công trình nghiên cứu kinh tế nông nghiệp Việt Nam thời Pháp thuộc 12 1.3 Các công trình nghiên cứu kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương trước năm 1945 _20 1.4 Những vấn đề đặt cần tiếp tục nghiên cứu 24 Chương NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TỈNH HẢI DƯƠNG THỜI KỲ 1883 - 1945 _26 2.1 Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên 26 2.1.1 Vị trí địa lý địa giới hành _26 2.1.2 Điều kiện tự nhiên 26 2.2 Điều kiện trị, xã hội kinh tế 29 2.2.1 Điều kiện trị xã hội _29 2.2.2 Điều kiện kinh tế sở hạ tầng _33 2.3 Sơ lược tình hình nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời nhà Nguyễn (1802 - 1883) _35 2.3.1 Chính sách ruộng đất _35 2.3.2 Tình hình ruộng đất nông nghiệp _38 2.3.3 Hình thức tổ chức kỹ thuật sản xuất 41 2.3.4 Kết hoạt động sản xuất nông nghiệp _43 Chương KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TỈNH HẢI DƯƠNG GIAI ĐOẠN 1883 – 1918 45 3.1 Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ sách nông nghiệp thực dân Pháp 45 3.1.1 Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ thực dân Pháp (1897 - 1914) 45 3.1.2 Tổ chức quản lý sản xuất nông nghiệp thực dân Pháp _46 3.1.3 Chính sách ruộng đất _47 3.1.4 Chính sách thuế 48 3.2 Kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương giai đoạn 1883 - 1918 50 3.2.1 Tình hình sở hữu ruộng đất nông nghiệp _50 3.2.2 Hình thức tổ chức sản xuất _53 3.2.3 Kỹ thuật sản xuất _55 3.2.4 Kết hoạt động sản xuất _58 Chương NHỮNG CHUYỂN BIẾN CỦA KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TỈNH HẢI DƯƠNG TỪ NĂM 1919 ĐẾN NĂM 1945 _69 4.1 Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ hai sách nông nghiệp thực dân Pháp 69 4.1.1 Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ hai thực dân Pháp (1919 - 1929) _69 4.1.2 Tổ chức quản lý sản xuất nông nghiệp thực dân Pháp _70 4.1.3 Chính sách ruộng đất _72 4.1.4 Chính sách tín dụng nông nghiệp 73 4.1.5 Chính sách thuế 75 4.1.6 Chính sách khuyến nông _77 4.2 Những chuyển biến kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương giai đoạn 1919 - 1945 79 4.2.1 Chuyển biến sở hữu ruộng đất _79 4.2.2 Chuyển biến hình thức tổ chức sản xuất _83 4.2.3 Chuyển biến kỹ thuật sản xuất _88 4.2.4 Chuyển biến kết hoạt động sản xuất _94 Chương ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC ĐỘNG CỦA NÔNG NGHIỆP ĐẾN KINH TẾ XÃ HỘI TỈNH HẢI DƯƠNG THỜI KỲ 1883 - 1945 113 5.1 Về số đặc điểm kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương (1883 – 1945) _113 5.1.1 Mặc dù sở hữu nhỏ ruộng đất chiếm ưu sở hữu lớn ruộng đất bước đầu hình thành 113 5.1.2 Từ nông nghiệp chuyên canh lúa nước chuyển sang nông nghiệp đa canh, phát triển trồng trọt chăn nuôi, song lúa trồng chủ đạo _116 5.1.3 Kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương bước đầu phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa _117 5.1.4 Kinh tế nông nghiệp Hải Dương có tồn phương thức sản xuất phong kiến phương thức sản xuất tư chủ nghĩa 117 5.1.5 Khu vực kinh tế đồn điền có chuyển biến mạnh mẽ nông nghiệp tỉnh Hải Dương 119 5.1.6 Kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương phản ánh rõ nét tính chất thuộc địa nông nghiệp Việt Nam thời Pháp thuộc _120 5.2 Tác động nông nghiệp đến kinh tế - xã hội tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945 _121 5.2.1 Tác động kinh tế _121 5.2.2 Tác động xã hội _128 KẾT LUẬN _147 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN TỚI ĐỀ TÀI LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Fonds Direction de I’Agriculture, des Forêts et du Commerce de I’Indochine AFC Nha Nông Lâm Thương mại Đông Dương Ban chấp hành BCH Bình dân nông phố ngân hàng CPA Chủ nghĩa tư CNTB Chính trị Quốc gia CTQG Đại học Sư Phạm ĐHSP Khoa học Xã hội KHXH Nghiên cứu Lịch sử NCLS Nhà xuất NXB Fonds de la Résident supérieure au Tonkin RST Phông Phủ Thống sứ Bắc Kỳ Fonds du Gouvemement goural de l’Indochine GGI Phông Phủ Toàn quyền Đông Dương Service du Cadastre et de la Topographie du Tonkin SCTT Sở Địa Bắc Kỳ Tư chủ nghĩa TBCN Trung tâm lưu trữ Quốc gia TTLTQG đ Đồng bạc Đông Dương (piaster) $ Tiền đồng Đông Dương Fr Franc DANH MỤC CÁC BẢNG STT Tên bảng Trang Bảng 2.1 Chế độ khen thưởng hoạt động khai 38 Bảng 2.2 hoang Hải Dương thời Nguyễn Tình hình phân hóa ruộng đất tư làng Mộ 40 Bảng 3.1 Trạch (Bình Giang) đầu kỷ XIX Khối lượng phân bố vốn tư tư nhân ngành kinh tế Đông Dương (1888 46 Bảng 3.2 - 1918) Các đồn điền chuyên canh khu vực đồng 59 Bảng 3.3 Bắc Kỳ (1884 - 1918) Các đồn điền đa canh khu vực đồng Bắc Kỳ Bảng 4.1 (1884 - 1918) Sự phân bố vốn đầu tư công ty Đông 60 Dương ngành kinh tế từ năm 1924 đến 70 Bảng 4.2 năm 1928 Tình hình cho vay CPA Hải Dương từ 1928 73 Bảng 4.3 đến 1932 Diện tích loại trồng đồn điền 96 Bảng 4.4 Hải Dương năm 1931 - 1940 Sản lượng lúa cà phê đồn điền 97 Bảng 4.5 Hải Dương năm 1931 - 1940 Diện tích sản lượng trồng lúa Hải Dương, 101 Bảng 4.6 Nam Định, Thái Bình năm 1931 – 1933 Diện tích sản lượng số công nghiệp 105 Bảng 4.7 tỉnh Hải Dương năm 1931 - 1940 Những đồn điền người Âu kết hợp trồng trọt với chăn nuôi Hải Dương năm 1937 106 Bảng 4.8 Số lượng gia súc, gia cầm Hải Dương từ năm 109 Bảng 4.9 1931 đến năm 1940 Số lượng gia súc bán bên Hải Dương 110 Bảng 5.1 (1935 – 1937) Cơ cấu chủ sở hữu ruộng đất Hải Dương năm 113 Bảng 5.2 1930 Tình hình dân số diện tích ruộng đất Hải 114 Bảng 5.3 Dương năm 1930 Các loại nông sản xuất khỏi thành phố Hải Dương năm 1938 - 1940 126 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ STT Tên biểu đồ Trang Biểu đồ 2.1 Dân số tỉnh Hải Dương từ năm 1900 đến năm 1932 32 Biểu đồ 3.1 Diện tích cấy lúa huyện tỉnh Hải Dương năm 1900 63 Biểu đồ 3.2 Diện tích cấy lúa phủ, huyện tỉnh Hải Dương vụ mùa năm 1913 63 Biểu đồ 4.1 Cơ cấu ruộng đất tỉnh Hải Dương năm 1930 80 Biểu đồ 4.2 Sự phân bố công điền Hải Dương năm 1930 81 Biểu đồ 4.3 Các hình thức canh tác chủ đất tỉnh Hải Dương 83 Biểu đồ 4.4 Diện tích lúa huyện, phủ Hải Dương năm 1932 98 Diện tích lúa tỉnh Hải Dương năm 1931 - 1940 99 Sản lượng lúa tỉnh Hải Dương năm 1931 - 1940 100 Biểu đồ 4.7 Năng suất lúa Hải Dương năm 1931 - 1942 101 Biểu đồ 4.8 Diện tích sản lượng ngô, khoai lang Hải Dương năm 1931 - 1940 102 Diện tích sản lượng số lương thực, hoa rau màu Hải Dương năm 1931 - 1940 103 Cơ cấu giai cấp xã hội nông thôn Hải Dương 138 Biểu đồ 4.5 Biểu đồ 4.6 Biểu đồ 4.9 Biểu đồ: 5.1 MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Dân gian có câu: “Nông suy bách nghệ bại” Câu nói cho thấy vai trò quan trọng, chủ đạo kinh tế nông nghiệp phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam nói chung Vì vậy, quyền Nhà nước thời kỳ lịch sử khác có chủ trương, sách khuyến khích nông nghiệp phát triển Trong trình cai trị Việt Nam, thực dân Pháp trọng đến lĩnh vực kinh tế nông nghiệp Đặc biệt, sau chiến tranh giới thứ nhất, nông nghiệp lĩnh vực đưa lên hàng đầu trật tự đầu tư Công khai thác thuộc địa thực dân Pháp thúc đẩy chuyển biến kinh tế nông nghiệp Việt Nam, từ kinh tế nông nghiệp mang tính chất khép kín, tự cung tự cấp sang nông nghiệp bước đầu có yếu tố kinh tế hàng hóa, sản phẩm nông nghiệp trở thành hàng hóa thị trường Hải Dương tỉnh nằm khu vực trung tâm đồng châu thổ sông Hồng, có nhiều tiềm để phát triển kinh tế nông nghiệp Tháng - 1883, thực dân Pháp đánh chiếm Thành Đông, đặt ách cai trị sức khai thác kinh tế, bóc lột sức lao động, vơ vét cải, tài nguyên nơi để làm giàu cho quốc Trong đó, nông nghiệp ngành kinh tế thực dân Pháp trọng khai thác Chủ trương, sách khai thác nông nghiệp việc thực sách quyền thực dân đưa đến biến đổi lĩnh vực kinh tế nông nghiệp tỉnh Sự biến đổi tác động sâu sắc tới tình hình kinh tế - xã hội Hải Dương thời thuộc địa Do đó, nghiên cứu chuyển biến kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương góp phần quan trọng vào việc làm sáng tỏ tính chất kinh tế Việt Nam thời thuộc địa, đồng thời, giúp nhìn nhận đầy đủ sâu sắc công khai thác thuộc địa thực dân Pháp Việt Nam Thứ hai, nghiên cứu kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945 góp phần khôi phục lại tranh nông nghiệp toàn tỉnh thời Pháp thuộc Qua so sánh với tình hình nông nghiệp Hải Dương thời nhà Nguyễn thống trị rút nhận xét, đánh giá mặt tích cực hạn chế phát triển kinh tế nông nghiệp đời sống nông dân tỉnh Hải Dương thời thuộc địa Trên sở đó, đánh giá khách quan, toàn diện thống trị thực dân Pháp tỉnh Hải Dương nói riêng Việt Nam nói chung Thứ ba, kỷ qua, có nhiều học giả nước nghiên cứu vấn đề kinh tế nông nghiệp Việt Nam Đông Dương từ Pháp đô hộ đến Cách mạng tháng Tám năm 1945 khía cạnh, góc độ khác Tuy nhiên, nghiên cứu kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945 chưa có công trình trình bày cách toàn diện có hệ thống Bức tranh nông nghiệp toàn tỉnh Hải Dương thời kỳ vấn đề bỏ ngỏ Do đó, việc làm sáng tỏ vấn đề xoay quanh biến đổi kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ thuộc địa có ý nghĩa việc lấp khoảng trống sử học nước nhà thời gian qua Thứ tư, học kinh nghiệm rút từ việc nghiên cứu kinh tế nông nghiệp Hải Dương thời kỳ thuộc địa góp phần phục vụ đắc lực, hữu ích cho nghiệp phát triển kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương giai đoạn nay, bối cảnh Đảng Nhà nước tích cực thực hiệu công đổi nông nghiệp nông thôn Thứ năm, việc nghiên cứu đề tài góp phần làm sáng tỏ phần quan trọng lịch sử Hải Dương thời cận đại Từ cung cấp tư liệu cần thiết phục vụ trình học tập, nghiên cứu, giảng dạy lịch sử Việt Nam thời cận đại nhà trường phổ thông, cao đẳng đại học Với lý trên, tác giả định chọn đề tài nghiên cứu: “Kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945” làm Luận án Tiến sĩ Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1 Mục đích nghiên cứu Bảng 4: Cơ cấu ruộng công tỉnh Hải Dương năm 1930 Tỉnh Ruộng công (ha) Canh tác Bỏ hoang Hải Dương 19.745 2.267 Cộng 22.012 Tổng diện tích Tỷ lệ ruộng đất (ha) ruộng 135.200 công (%) 16,28 Nguồn: [43; tr.1 - 77] Bảng 5: Diện tích ruộng công làng xã Bắc Kỳ năm 1930 STT 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Tổng Tỉnh Bắc Giang Bắc Ninh Hà Đông Hải Dương Hà Nam Hưng Yên Kiến An Nam Định Ninh Bình Phúc Yên Phú Thọ Quảng Yên Sơn Tây Thái Bình Thái Nguyên Tuyên Quang Vĩnh Yên Yên Bái Diện tích ruộng làng (mẫu) Canh tác Bỏ hoang 13.004 1.972 35.302 2.942 59.395 6.933 54.849 6.299 58.615 11.383 42.912 1.864 28.714 7.375 135.163 3.842 48.998 5.249 13.505 1.263 9.851 6.782 3.983 1.386 12.149 4.235 106.881 6.860 11.705 547 320 11.339 5.844 2.608 1.680 649.293 76.456 Nguồn: [43; tr.106 - 107)] Bảng 6: Sự phân bố công điền Hải Dương năm 1930 STT Huyện Ninh Giang Kinh Môn Bình Giang Diện tích ruộng làng (mẫu) Canh tác Bỏ hoang 3.432 272 1.648 2.599 2.979 10 11 12 13 Tổng Nam Sách Thanh Hà Gia Lộc Kim Thành Tứ Kỳ Cẩm Giàng Chí Linh Đông Triều Thanh Miện Vĩnh Bảo 4.274 5.538 4.049 2.340 4.645 4.083 2.458 2.196 4.264 13.323 54.849 932 261 188 18 24 840 20 493 272 6.299 Nguồn: [43; tr.77 - 78] Bảng 7: Các hình thức canh tác chủ đất Hải Dương Chủ đất trực tiếp canh tác Số lượng (người) Tỷ lệ (%) 128.958 99,2 Chủ đất làm với tá điền Số lượng (người) Tỷ lệ (%) 1.034 0,8 Nguồn: [43; tr.76] Bảng 8: Giá trung bình ruộng đất huyện tỉnh Hải Dương (Đơn vị: đồng) Huyện Ninh Giang Kinh Môn Bình Giang Nam Sách Thanh Hà Gia Lộc Kim Thành Tứ Kỳ Cẩm Giàng Chí Linh Đông Triều Thanh Miện Vĩnh Bảo Giá trung bình ruộng đất Ruộng vụ Ruộng vụ Canh tác khác 222 491 333 305 480 513 333 500 381 286 500 250 361 722 750 388 638 722 305 638 555 255 541 402 338 569 472 150 238 158 244 436 319 277 458 480 291 486 694 Nguồn: [43; tr.76 - 77] Bảng 9: Diện tích lúa Hải Dương năm 1931 - 1940 Năm 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 Vụ tháng 71.828 63.529 72.000 64.000 73.000 70.000 64.560 66.479 68.818 61.350 Diện tích lúa (ha) Vụ tháng 10 123.660 117.262 120.000 99.000 122.000 114.000 91.900 113.056 100.432 100.147 Tổng 195.488 180.791 192.000 163.000 195.000 254.000 156.460 179.535 169.250 161.677 Nguồn: [48; tr.211]; [265]; [266]; [267]; [268]; [269]; [270]; [271]; [272] Bảng 10: Diện tích trồng lúa phủ, huyện Hải Dương năm 1932 STT 10 11 12 13 Phủ, huyện Phủ Ninh Giang Huyện Tứ Kỳ Huyện Thanh Hà Huyện Vĩnh Bảo Huyện Kim Thành Huyện Kinh Môn Huyện Thanh Miện Phủ Nam Sách Huyện Cẩm Giàng Huyện Gia Lộc Huyện Chí Linh Phủ Bình Giang Huyện Đông Triều Diện tích trồng lúa (ha) 10.584 24.460 11.607 18.810 11.506 44.130 11.727 15.926 15.744 11.834 6.120 8.136 4.320 Nguồn: [244; tr.53] Bảng 11: Sản lượng lúa Hải Dương năm 1931 - 1940 Năm 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 Vụ tháng 95.523 78.575 93.540 109.000 96.000 83.000 86.830 91.080 83.163 81.417 Sản lượng lúa (tấn) Vụ tháng 10 206.460 192.291 158.280 168.000 168.000 148.000 126.650 159.905 153.719 142.733 Tổng 301.983 270.866 251.820 277.000 264.000 231.000 213.480 250.985 236.882 224.150 Nguồn: [265]; [266]; [267]; [268]; [269]; [270]; [271]; [272] Bảng 12: Năng suất lúa Hải Dương năm: 1931 - 1940 Năm Năng suất lúa (kg/ha) Vụ tháng 10 1.669,58 1.639,84 1.319,00 1.696,97 1.377,05 1.298,25 1.378,13 1.414,39 1.530,58 1.425,23 Vụ tháng 1.329,89 1.236,84 1.299,17 1.703,13 1.315,07 1.185,71 1.344,95 1.370,06 1.208,45 1.327,09 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 Tổng 2.999,47 2.876,68 2.618,17 3.400,10 2.692,12 2.483,96 2.723,08 2.784,45 2.739,03 2.752,32 Nguồn: [265]; [266]; [267]; [268]; [269]; [270]; [271]; [272] Bảng 13: Diện tích sản lượng ngô, khoai lang Hải Dương năm 1931 - 1940 (Đơn vị: Diện tích: ha; Sản lượng: tấn) Năm Ngô Diện tích 395 400 467 420 647 500 680 920 1.278 1.670 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 Khoai lang Diện tích Sản lượng 3.333 10.499 2.200 2.521 5.040 2.515 5.030 2.771 6.096 2.222 4.666 2.308 4.616 2.660 5.320 2.976 9.100 3.067 9.250 Sản lượng 520 668,4 563 457,8 774,05 510 790 1.278 2.382 2.813 Nguồn: [265]; [266]; [267]; [268]; [269]; [270]; [271]; [272] Bảng 14: Diện tích sản lượng số lương thực, hoa rau màu Hải Dương năm 1931 - 1940: (Đơn vị: Diện tích (DT): ha; Sản lượng (SL): tấn) Năm Đậu đỗ DT SL Đậu tương DT SL Sắn DT SL Lạc DT SL Vừng Cây hoa DT SL rau màu DT SL 1931 523 307 1933 853 445 1936 723 289 1937 813 325 1938 810 810 1939 1.068 512 1940 1.140 580 10 8 2,5 2 4 2 50 50 54 102 55 67 60 90 105 152 70 93 92 166 18 21 25 37 50 48 32 31 37 37 50 69 62 22 23 24 21 52 9 12 14 41 210 345 230 222 240 214 207 306 345 690 666 360 257 270 Nguồn: [265]; [266]; [267]; [268]; [269]; [270]; [271]; [272] Bảng 15: Số lượng trâu bò Bắc Kỳ năm 1930 STT 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Tỉnh Bắc Giang Bắc Ninh Hà Đông Hải Dương Hà Nam Hưng Yên Kiến An Nam Định Ninh Bình Phúc Yên Phú Thọ Quảng Yên Sơn Tây Thái Bình Thái Nguyên Tuyên Quang Vĩnh Yên Yên Bái Tổng Bò 9.807 9.898 20.588 10.931 4.650 6.840 2.167 6.751 8.059 5.808 15.155 1.470 11.991 13.318 3.268 92 12.300 432 143.525 Trâu 18.735 13.852 16.923 29.641 6.877 10.193 19.575 14.658 14.939 9.182 24.019 4.411 8.162 17.733 14.425 2.296 14.000 11.558 250.209 Nguồn: [43; tr.223] Bảng 16: Cơ cấu giai cấp xã hội nông thôn Hải Dương Cố Bần nông Trung Phú Địa chủ Thành Tổng nông (%) nông nông (%) phần khác (%) 47 (%) 31,53 (%) 1,39 2,72 (%) 1,43 100 (%) 15,93 Nguồn: [154; tr.352] PHỤ LỤC ĐƠN VỊ TRỌNG LƯỢNG VÀ DIỆN TÍCH SỬ DỤNG Ở BẮC KỲ NĂM 1936 Đơn vị Tên ta Giá trị ta Giá trị hệ mét Trọng lượng Yến 10 cân kg Tạ 10 yến 60 kg Tấn 10 tạ 600 kg Cân 16 lạng 37 gr 50 Lạng 1/16 cân gr 75 Đồng cân 1/10 lạng gr 375 Phân 1/10 đồng cân gr 375 Ly 1/10 phân gr 0375 Mẫu 10 sào 3.600 m2 Sào 1/10 mẫu 360 m2 Thước 1/15 sào 24 m2 Tấc 1/10 thước 24 m2 40 Phân 1/10 tấc m2 24 Ly 1/10 phân m2 024 Diện tích Nguồn: [48; tr.213] PHỤ LỤC TỔ CHỨC TRẠM THÍ NGHIỆM NÔNG NGHIỆP Về việc tổ chức Trạm thí nghiệm nông nghiệp, Giám đốc Sở Nông nghiệp Bắc Kỳ có thị chung sau: “1 Vai trò Trạm thí nghiệm nông nghiệp: Trạm thí nghiệm nông nghiệp thành lập để hướng dẫn bà nông dân xứ tiếp cận với phương thức canh tác giúp họ tăng suất chất lượng trồng vật nuôi Các Trạm thí nghiệm phải mở cửa rộng rãi người thăm quan, người dân đến họ thuộc thành phần xã hội phải đón tiếp với thái độ cởi mở chân thành Nhân viên kỹ thuật phải giải thích hướng dẫn cho người thăm quan cách kiên nhẫn thân thiện Đối với người dân trình độ thấp nên tránh dùng cụm từ kỹ thuật mà họ chưa biết để giới thiệu giải thích Không nên đứng chỗ để chờ đợi người thăm quan hỏi đến mà phải đứng trước mặt họ để giới thiệu giải thích Nhân viên kỹ thuật cần giữ mối quan hệ quán thân tình nông dân người tuyên truyền giúp họ, đặc biệt với người đứng đầu địa phương Mong Trạm thí nghiệm nông nghiệp đón tiếp nhiều cá nhân tập thể xa gần nhân ngày lễ tết, phiên chợ Các học sinh trường gần Trạm thí nghiệm đến để bổ sung thêm kiến thức trường học Các lời hướng dẫn giải thích phải đơn giản ngắn gọn Nhưng, tất điều chưa đủ Để thu hút người nông dân đến với Trạm thí nghiệm chúng ta, cần phải rõ cho họ biết mục đích mà theo đuổi kết mà đạt Chính vậy, mà nhân viên kỹ thuật, sau đồng ý Công sứ tỉnh quyền xứ, phải khắp tỉnh, làng, tổng, để tổ chức buổi nói chuyện với người dân Có thể tổ chức buổi nói chuyện mái nhà đặc biệt tổ chức buổi nói chuyện với nông dân họ làm ruộng vài lời giải thích ngắn gọn đơn giản đồng ruộng khiến cho người dân dễ hiểu việc tổ chức buổi nói chuyện mái nhà Để buổi nói chuyện có hiệu quả, lời nói phải tỏ có tin cậy, nhân viên kỹ thuật phải sẵn sàng trả lời tất câu hỏi nông dân Thông tin tình hình nông nghiệp địa phương Nhân viên kỹ thuật nói họ biết hiểu rõ nông nghiệp tỉnh nơi họ làm việc Nhân viên kỹ thuật phải thực tế vùng khác để nghe người dân giải thích lý họ dùng phương thức canh tác phong tục canh tác họ, tất nhiên thông tin cần phải kiểm tra qua trò chuyện với thân hào vùng qua quan sát cá nhân Sau nghiên cứu chuyên sâu vấn đề, người kỹ sư Trạm thí nghiệm người phụ trách phải bàn bạc với để xác định phương thức làm việc vùng Các thông tin thống kê Nhân viên kỹ thuật phải cố gắng nắm bắt diện tích canh tác loại trồng khác tỉnh suất mà họ đạt Đây phương pháp đơn giản để xác định tầm quan trọng trồng Bằng cách bao quát vùng, phải đếm số lượng mảnh ruộng canh tác giống trồng, số mảnh ruộng bỏ hoang, không cần tính đến diện tích chúng ghi chép lại số này, sau tổng cộng lại vùng, có phần trăm loại trồng Các ghi chép cần phải bổ sung kèm theo đồ rõ vùng canh tác chủ yếu giống Để xác định sản lượng, cần phải hỏi người nông dân số lượng thúng sản phẩm họ thu mẫu, nhân số với trọng lượng thúng, tính trung bình kết thu Nội dung sổ ghi chép Mỗi Trạm thí nghiệm phải có sổ ghi chép sổ viết tiếng Pháp, bao gồm loại sổ sau: - Sổ kê công việc hàng ngày người làm - Sổ quan sát trồng trọt: sổ này, người ta thường dành từ 12 đến 20 trang cho mảnh ruộng trồng thí nghiệm Các thông tin mang tính tổng quát mức độ xác: khối lượng phân bón sử dụng, sản lượng thu - Sổ báo cáo hàng ngày: ngày tháng, nhiệt độ, gió, mưa quan sát khí tượng khác có, công việc thực hiện, số lượng khách thăm quan, số lần người phụ trách Trạm đến, thông tin thu phương thức canh tác, tình hình sinh trưởng phát triển cây, nở hoa, trồng, xuất loại phân bón mới, giá loại phân bón dùng nông nghiệp vào ngày mồng 15 hàng tháng chợ lớn Các thông tin nằm báo cáo gửi người phụ trách Trạm Và hàng tháng, báo cáo gửi lên người đứng đầu tỉnh - Sổ ghi chép nông nghiệp: Các quan sát hàng ngày, thông tin thu giống trồng thu thập lại để thiết lập chuyên khảo nông nghiệp tỉnh - Sổ công văn đến: Sổ công văn bao gồm nháp thư từ gửi Sổ công văn đến: số công văn đến, ngày tháng nhận nội dung tóm tắt thư đến Tóm lại, nhân viên kỹ thuật Trạm thí nghiệm nông nghiệp người tuyển dụng để giám sát người làm Trạm thí nghiệm mà họ phải trở thành viên chức am hiểu tất liên quan đến tình hình sản xuất nông nghiệp tỉnh nơi họ làm việc cung cấp thông tin cho cấp mình” [245; tr.1-6] PHỤ LỤC ĐƠN TỐ GIÁC CỦA NÔNG DÂN TỈNH HẢI DƯƠNG THỜI PHÁP THUỘC “Hải Dương ngày 18/9/1931, Chúng chứng đơn gồm số nông dân nghèo xin vay bạc Nông phố, xin thưa với quan lớn sau: Viên thư ký chức Nhà Nông phố tỉnh Nguyễn Kim Cương đòi hỏi tiền bạc xin vay tiền Nông phố Chúng phải nộp cho ông ta 5$ muốn vay 100$ Nếu không đưa tiền cho ông ta, đơn bị chậm lại, phải chờ đợi thị xã 5-6 ngày biết kết có vay hay không Mỗi người vay bạc 100$ nhận 70$ phải trừ số trả lãi số phải đưa cho thư ký Cương Như nay, số bạc 60.000$ mà Nhà Nông phố cho dân vay, riêng ông Cương nhận 3.000$ phải nộp 5$ cho suất vay 100$ Vậy thư ký làm trái với mục đích Nhà Nông phố Nếu quan lớn không ngăn chặn, dám đến Nhà Nông phố vay tiền Nay bẩm” “Thanh Miện ngày 12/9/1931 Kính bẩm quan lớn Công sứ Hải Dương, Chúng đứng tên cúi xin quan lớn đèn giời soi xét cho việc sau: chúng chủ đất làm ruộng cần cù Lúc chúng thiếu tiền làm ruộng, chúng xin vay tiền Nông phố, người chạy giấy (platon) Nông phố tên Hoàn gặp chúng nói: “Nếu ông muốn vay nhận tiền vay nông phố trước người khác, ông phải đưa $ đơn vay” Nếu chúng không chịu đưa tiền cho y, đơn vay chúng bị ném Vì sợ đơn chúng không chấp nhận, chúng phải đưa tiền cho ông ta luôn Sau quan giám đốc thị thực cho vay tiền triệu chúng đến nhận tiền, người chạy giấy lại làm tiền lần Y đòi chúng phải trả tiền cho việc y đưa giấy triệu tập này; Nhà Nông phố hết giấy đơn in sẵn y bán cho chúng tờ đơn giá năm hào…” Nguồn:[159; tr 379-380] PHỤ LỤC CHẾ ĐỘ QUÂN CẤP CÔNG ĐIỀN CÔNG THỔ LÀNG AN LÃNG, TỔNG ĐÀ PHỐ, PHỦ NINH GIANG, TỈNH HẢI DƯƠNG Nguồn: [49; tr.15-16] ... hưởng đến hoạt động sản xuất nông nghiệp tỉnh Hải Dương; tình hình kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương trước năm 1883 - Thứ hai, luận án làm rõ thực trạng kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ. .. ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC ĐỘNG CỦA NÔNG NGHIỆP ĐẾN KINH TẾ XÃ HỘI TỈNH HẢI DƯƠNG THỜI KỲ 1883 - 1945 113 5.1 Về số đặc điểm kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương (1883 – 1945) ... nghiên cứu kinh tế nông nghiệp tỉnh Hải Dương thời kỳ 1883 - 1945 góp phần khôi phục lại tranh nông nghiệp toàn tỉnh thời Pháp thuộc Qua so sánh với tình hình nông nghiệp Hải Dương thời nhà Nguyễn