1 Mở đầu Tính cấp thiết đề tài: Có thể nhận thấy, du lịch ngành kinh tế phát triển nhanh ngành kinh tế hàng đầu Thế giới Đối với nớc ta, Đảng Nhà nớc đ xác định "du lịch ngành kinh tế tổng hợp quan trọng mang nội dung văn hoá sâu sắc, có tính liên ngành, liên vùng x hội hoá cao" (Pháp lệnh Du lịch, 1999) đề mục tiêu "phát triển du lịch thực trở thành ngành kinh tế mũi nhọn" (Nghị Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX, 2001) "phát triển du lịch hớng chiến lợc quan trọng đờng lối phát triển kinh tế-x hội nhằm góp phần thực công nghiệp hoá, đại hoá đất nớc" (Chỉ thị 46/CT-TW Ban Bí th TW Đảng khoá VII, 1994) Nằm Bắc Trung Bộ, tỉnh Quảng Bình có tiềm du lịch đa dạng phong phú để phát triển nhiều loại hình du lịch Chơng trình phát triển du lịch đợc đa vào bốn Chơng trình kinh tế trọng điểm tỉnh Đại hội Đại biểu Đảng tỉnh Quảng Bình lần thứ XIII, nhiệm kỳ 2001-2005 đ định hớng "Phát triển nhanh du lịch thành ngành kinh tế quan trọng tỉnh Tăng cờng đầu t phát triển du lịch, trớc hết tuyến, điểm nh: Khu Du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng, Đồng Hới-Đá Nhảy Mở thêm tuyến du lịch Đèo Ngang-Hòn La, Thạch Bàn-suối nớc khoáng nóng Bang, đờng Hồ Chí Minh , mở thêm tour du lịch nớc nớc Coi trọng công tác đào tạo bồi dỡng nghiệp vụ du lịch, nâng cao chất lợng phục vụ du lịch, tăng cờng giữ gìn trật tự, bảo vệ môi trờng sinh thái" Trong năm qua, du lịch Quảng Bình đ đạt đợc nhiều kết đáng khích lệ Số lợng khách du lịch đến Quảng Bình từ 1999 đến 2004 tăng bình quân hàng năm 30% Nhiều điểm tham quan nh B i biển Nhật Lệ, Đá Nhảy, Khu suối nớc khoáng nóng Bang đặc biệt Phong Nha-Kẻ Bàng đ trở thành điểm du lịch yêu thích du khách Đặc biệt, kể từ Vờn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng đợc UNESCO công nhận Di sản Thiên nhiên Thế giới, số lợng du khách đến Quảng Bình tăng đột biến; nhiều dự án đầu t phát triển du lịch đợc triển khai xây dựng Bên cạnh thành đ đạt đợc, du lịch Quảng Bình nhiều khiếm khuyết cần đợc khắc phục sớm Đó là: Cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ du lịch yếu; sản phẩm du lịch nghèo nàn, đơn điệu; chất lợng phục vụ du lịch cha cao; thời gian lu trú du khách thấp; số lợng khách quốc tế đến Quảng Bình chiếm tỷ trọng không đáng kể; đội ngũ cán công nhân viên làm công tác du lịch cha đáp ứng đợc yêu cầu phát triển du lịch tình hình mới; môi trờng sinh thái bị ảnh hởng nhiều Trong Chiến lợc phát triển du lịch Việt Nam, Phong Nha-Kẻ Bàng đợc Tổng Cục Du lịch xác định "Khu du lịch sinh thái hang động Phong Nha-Kẻ Bàng" 31 khu du lịch chuyên đề nớc Tuy đạt đợc tăng trởng tơng đối cao năm qua, nhng du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng phát triển cha tơng xứng với tiềm Hiện nay, sở vật chất kỹ thuật phục vụ du lịch yếu kém, phơng tiện vận chuyển du khách cha tiêu chuẩn, khách du lịch đến có tham quan động Phong Nha động Tiên Sơn, sản phẩm du lịch thân thiện với môi trờng cha phát triển, dịch vụ nghèo nàn, chất lợng cha cao Đặc biệt, sau đợc Uỷ ban Di sản Thế giới UNESCO họp lần thứ 27 Pari đ thức công nhận Vờn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng Di sản Thiên nhiên Thế giới (ngày 05/7/2003), trách nhiệm Du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng to lớn; để bảo tồn phát huy giá trị độc đáo Di sản Thiên nhiên Thế giới, phát triển du lịch cách bền vững để giữ gìn Di sản Thiên nhiên Thế giới cho hôm hệ mai sau Xuất phát từ thực tế nêu trên, việc nghiên cứu phát triển du lịch, phát triển du lịch bền vững Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng cần thiết cấp bách Làm để vừa phát triển du lịch, vừa bảo tồn, giữ gìn Di sản Thiên nhiên, bảo vệ môi trờng sinh thái, đảm bảo công x hội, giữ gìn sắc văn hoá địa phơng Là cán quản lý ngành Du lịch tỉnh Quảng Bình, thấy đợc xúc cấp thiết vấn đề đ dẫn đến đề tài: "Phát triển Du lịch bền vững Phong Nha-Kẻ Bàng" đợc lựa chọn Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài: - Trên giới: Du lịch đợc xem ngành kinh tế lớn giới với tiềm kinh tế to lớn Chính vậy, hoạt động du lịch đợc nhiều chuyên gia, nhà khoa học nhà quản lý quan tâm nghiên cứu Tuy nhiên, m i đến năm 80 Thế kỷ trớc khái niệm "Phát triển bền vững" xuất m i đến đầu năm 90, khái niệm "Du lịch bền vững" bắt đầu đợc đề cập đến, mà tác động tiêu cực lên môi trờng bùng nổ du lịch từ năm 1960 trở nên rõ rệt Các nghiên cứu "Du lịch bền vững" cho thấy Du lịch bền vững không bảo vệ môi trờng, giữ gìn sinh thái mà quan tâm đến khả trì lợi ích kinh tế dài hạn công x hội Du lịch bền vững tách rời khỏi tranh luận rộng r i phát triển bền vững nói chung lĩnh vực tiên phong, mối quan tâm hàng đầu tất quốc gia Thế giới nói riêng Trong lĩnh vực học thuật, du lịch bền vững đợc số công trình đề cập đến nh: "Du lịch Môi trờng: Mối quan hệ bền vững"[41], "Du lịch bền vững-Cái thực sự?"[37], "Du lịch sinh thái phát triển bền vững Ai sở hữu thiên đờng?"[40], "Quản lý Du lịch bền vững: Các nguyên tắc ứng dụng"[48], "Hớng tới phát triển bền vững: Các mục tiêu phát triển điều kiện"[43] "Chỉ tiêu cho phát triển bền vững: Lý thuyết, Phơng pháp, áp dụng"[35], "Du lịch sinh thái Hớng dẫn du lịch bền vững"[52] - Tại Việt Nam: Nghiên cứu du lịch đợc đề cập nhiều vào năm 90, hoạt động du lịch trở nên khởi sắc Một số công trình nghiên cứu đ đề cập nhiều khía cạnh khác hoạt động du lịch nh: "Tổ chức L nh thổ Du lịch Việt Nam"[1], "Du lịch kinh doanh Du lịch"[19], "Xây dựng Năng lực cho Phát triển Du lịch Việt Nam [30], "Quy hoạch Tổng thể phát triển du lịch vùng Du lịch Bắc Trung đến năm 2010 định hớng đến năm 2020" [29] Đối với nớc ta, "Du lịch bền vững" khái niệm mẻ Đ có số công trình nghiên cứu Du lịch khía cạnh bền vững nh: "Cơ sở khoa học giải pháp phát triển du lịch bền vững Việt Nam"[33], "Tài nguyên môi trờng Du lịch Việt Nam"[34], "Du lịch bền vững"[8], "Du lịch sinh thái-những vấn đề lý luận thực tiễn phát triển Việt Nam"[15], "Du lịch sinh thái Khu Bảo tồn Tự nhiên Việt Nam"[13], "Cẩm nang phát triển du lịch bền vững"[35] Đối với số khu du lịch cụ thể, phần lớn nghiên cứu tập trung chủ yếu vào kiến nghị Đối với Phong Nha-Kẻ Bàng, đ có số công trình nghiên cứu địa chất địa mạo, đa dạng sinh học, hệ thống hang động để phục vụ cho việc xây dựng hồ sơ Di sản Thiên nhiên Thế giới Hiện nay, Vờn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bnàg hoàn chỉnh Hồ sơ đa dạng sinh học trình UNESCO công nhận Di sản Thiên nhiên Thế giới lần thứ tiêu chí "Đa dạng sinh học" Các công trình nghiên cứu phát triển du lịch nói chung phát triển du lịch bền vững nói riêng đợc đề cập ít, chủ yếu tham luận Hội thảo Phong Nha-Kẻ Bàng Qua tổng hợp tình hình nghiên cứu du lịch vững nớc ta thời gian qua, nhận thấy: - Là ngành kinh tế hàng đầu, du lịch đợc nhiều nhà khoa học, nhà quản lý, tổ chức Thế giới nh nớc ta quan tâm nghiên cứu Tuy nhiên, "Du lịch bền vững" đợc đầu t nghiên cứu từ năm 1990 đến - Du lịch Việt Nam thực khởi sắc từ năm 90 đề tài nghiên cứu nhiều nhà khoa học Việt Nam Thế giới "Du lịch bền vững" nớc ta ngày đợc nhà khoa học quan tâm nghiên cứu định hớng phát triển du lịch Thế giới nh nớc ta Tuy nhiên, số lợng công trình nghiên cứu du lịch bền vững nớc ta Các công trình chủ yếu tập trung vào nghiên cứu "Du lịch sinh thái" loại hình du lịch thân thiện với môi trờng có tính bền vững - Việc nghiên cứu phát triển du lịch bền vững áp dụng cụ thể cho Khu bảo tồn Thiên nhiên hay Vờn Quốc gia đợc trọng nhiều yếu tố khách quan chủ quan - Cho đến nay, việc nghiên cứu cách có hệ thống vấn đề liên quan đến phát triển du lịch bền vững nớc ta đợc triển khai không nhiều, cần có nghiên cứu sâu Mục tiêu nhiệm vụ nghiên cứu: Mục tiêu nghiên cứu: Góp phần tích cực vào việc quản lý, phát triển du lịch theo hớng bền vững Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng Nhiệm vụ nghiên cứu: - Tập trung nghiên cứu lý luận phát triển du lịch bền vững (đặc biệt Vờn Quốc gia, Khu Bảo tồn thiên nhiên); kinh nghiệm phát triển du lịch bền vững nh phát triển không bền vững số nớc giới (chú trọng vào khu bảo tồn thiên nhiên vờn quốc gia), đồng thời rút số học kinh nghiệm cho phát triển du lịch bền vững nớc ta - Đánh giá tài nguyên du lịch khu vực nghiên cứu Nghiên cứu thực trạng đa học kinh nghiệm phát triển du lịch bền vững khu du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng - Tập trung nghiên cứu, đa giải pháp cụ thể phát triển du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng cách bền vững; phù hợp với Hiến chơng Bảo vệ Di sản Thế giới Liên Hiệp Quốc tơng xứng với Vờn Quốc gia-Di sản Thiên nhiên Thế giới Đối tợng phạm vi nghiên cứu: Đối tợng nghiên cứu: Du lịch ngành kinh tế tổng hợp có tính liên ngành, liên vùng x hội hoá cao Tuy nhiên, Luận án tập trung nghiên cứu du lịch dới góc độ phát triển bền vững khu du lịch cụ thể; Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng, hay nói cách khác: Nghiên cứu phát triển Du lịch bền vững Phong Nha-Kẻ Bàng (Lý luận, thực tiễn giải pháp) Phạm vi nghiên cứu: - Phạm vi không gian: Phạm vi không gian đợc giới hạn khu vực Di sản Thiên nhiên Thế giới vờn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng vùng đệm vờn Quốc gia Tuy nhiên, đề tài có đề cập đến số khu vực phụ cận, số khu du lịch tỉnh, tuyến du lịch liên quan trực tiếp đến phát triển du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng - Phạm vi thời gian: Thời gian nghiên cứu thực trạng phát triển du lịch PN-KB 1996-2004, đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2005 đến 2015 Phơng pháp nghiên cứu: Trong trình nghiên cứu, phơng pháp chủ yếu sau đợc sử dụng: - Phơng pháp vật biện chứng: Đặt việc phát triển du lịch bền vững PN-KB mối quan hệ biện chứng với lĩnh vực hoạt động khác - Phơng pháp tổng hợp: Tổng hợp tất hoạt động liên quan đến du lịch để xây dựng tranh tổng thể phát triển du lịch bền vững - Phơng pháp phân tích hệ thống: Phân tích cách có hệ thống hoạt động du lịch cụ thể để để biết đợc thực trạng phát triển nhằm đề xuất giải pháp hữu hiệu - Phơng pháp điều tra khảo sát thực địa: Sử dụng kết chuyến khảo sát thực địa, điều tra, vấn khách du lịch nh doanh nghiệp hoạt động kinh doanh du lịch-dịch vụ - Phơng pháp chuyên gia: Tham khảo ý kiến nhà t vấn, chuyên gia việc phát triển du lịch bền vững, công tác quy hoạch, phát triển du lịch cộng đồng ý nghĩa khoa học thực tiễn luận án: - Hệ thống hoá vấn đề lý luận phát triển du lịch bền vững, đặc biệt phát triển du lịch bền vững Khu Bảo tồn thiên nhiên VQG - Tổng kết học kinh nghiệm phát triển du lịch bền vững nh phát triển du lịch không bền vững số điểm du lịch giới Trên sở để đề giải pháp phát triển du lịch bền vững cho VQG PN-KB - Phân tích tiềm du lịch PN-KB tiềm du lịch thiên nhiên nhân văn để từ xây dựng chiến lợc phát triển du lịch bền vững - Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển du lịch khu du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng thời gian qua; làm rõ thành đạt đợc nh khiếm khuyết cần phải đợc khắc phục; rút học kinh nghiệm nhằm đa du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng phát triển bền vững - Đề xuất hệ thống giải pháp phát triển du lịch bền vững Phong Nha-Kẻ Bàng; để m i m i xứng đáng với danh hiệu Di sản Thiên nhiên Thế giới mà UNESCO đ công nhận Chơng sở lý luận kinh nghiệm quốc tế phát triển du lịch bền vững 1.1 Phát triển bền vững Phát triển đợc hiểu trình tăng trởng nhiều yếu tố cấu thành khác kinh tế, trị, x hội, văn hoá, khoa học-kỹ thuật Đây xu tự nhiên tất yếu giới vật chất nói chung x hội loài ngời nói riêng Phát triển kinh tế-x hội trình nâng cao chất lợng sống vật chất tinh thần cách phát triển lực lợng sản xuất, quan hệ sản xuất, nâng cao chất lợng giáo dục, chất lợng sống, bảo tồn phát huy giá trị văn hoá Để phán ánh thực chất khách quan phát triển, tiêu kinh tế nh GNP (Gross National Product-Tổng sản phẩm quốc dân), GDP (Gross Domestic Product-Tổng sản phẩm quốc nội), thu nhập bình quân đầu ngời (GDP per capita) cần phải bổ sung số khác nh HDI (Human Development Index-Chỉ số phát triển ngời), HFI (Human Freedom Index-Chỉ số tự ngời) Cùng với việc nâng cao đời sống vật chất tinh thần cho cộng đồng dân c, hoạt động phát triển đ làm cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên, gây tác động tiêu cực làm suy thoái môi trờng, sinh thái Một thực tế phủ nhận đợc nguồn tài nguyên thiên nhiên Trái đất vô hạn việc khai thác bừa b i, không kiểm soát đợc không làm cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên mà gây hậu nghiêm trọng môi trờng, làm cân sinh thái; gây ảnh hởng trực tiếp đến trình phát triển x hội loài ngời tơng lai Chính từ nhận thức đ xuất khái niệm phát triển xu phát triển đợc tất nớc giới, kể nớc phát triển nh nớc phát triển quan tâm; "Phát triển bền vững" Khái niệm bền vững áp dụng cho phát triển khái niệm tơng đối Những vấn đề môi trờng nảy sinh từ phát triển x hội tiêu dùng đ đợc giới thừa nhận Tuy nhiên, m i đến năm 1987 vấn đề môi trờngphát triển thức đợc nêu lên Tại Hội nghị Uỷ ban Thế giới Môi trờng Phát triển (WCED), Brundtland - nhà trị nhà kinh tế học đại đ đa Báo cáo Brundtland "Tơng lai chung chúng ta" Báo cáo đ đa nhận thức đầy đủ môi trờng gây trở ngại phát triển phúc lợi x hội Cũng từ đó, phát triển bền vững lên thành mô hình cho sách toàn cầu, khu vực, quốc gia địa phơng; đ đợc nêu Chơng trình 21 Hội nghị Thế giới Liên hợp quốc (Hội nghị Thợng đỉnh Rio, 1992) Hiện nay, nhiều tranh luận dới góc độ khác khái niệm "Phát triển bền vững" Theo quan điểm Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) đa năm 1980 "Phát triển bền vững phải cân nhắc đến trạng khai thác nguồn tài nguyên tái tạo không tái tạo, đến điều kiện thuận lợi nh khó khăn việc tổ chức kế hoạch hành động ngắn hạn dài hạn đan xen nhau" Định nghĩa trọng đến việc sử dụng nguồn tài nguyên cha đa tranh toàn diện phát triển bền vững Một định nghĩa khác đợc nhà khoa học giới đề cập cách tổng quát hơn, trọng đến trách nhiệm chúng ta: "Phát triển bền vững hoạt động phát triển ngời nhằm phát triển trì trách nhiệm cộng đồng lịch sử hình thành hoàn thiện sống Trái đất" Tuy nhiên, khái niệm Uỷ ban Liên hợp quốc Môi trờng Phát triển (UNCED) đa năm 1987 đợc sử 10 dụng rộng r i Theo UNCED, "Phát triển bền vững thoả m n nhu cầu nhng không làm giảm khả thoả m n nhu cầu hệ mai sau" Nh vậy, hoạt động có tính bền vững, xét mặt lý thuyết đợc thực m i m i Tại Hội nghị Môi trờng toàn cầu RIO 92 RIO 92+5, quan niệm phát triển bền vững đợc nhà khoa học bổ sung Theo đó, "Phát triển bền vững đợc hình thành hoà nhập, đan xen thoả hiệp hệ thống tơng tác hệ tự nhiên, hệ kinh tế hệ văn hoá-x hội" (Hình 1) Hệ x hội Hệ kinh tế Hệ tự nhiên Phát triển bền vững Hình 1: Quan niệm phát triển bền vững Theo quan điểm này, phát triển bền vững tơng tác qua lại phụ thuộc lẫn ba hệ thống nói Nh thế, phát triển bền vững không cho phép ngời u tiên phát triển hệ mà gây suy thoái, tàn phá hệ khác Thông điệp thật đơn giản: Phát triển bền vững không nhằm mục đích tăng trởng kinh tế Hiện nay, phát triển phải dựa tính bền vững môi trờng-sinh thái, văn hoá-x hội kinh tế Phát triển bền vững mang tính ba chiều, giống kiềng chân Nếu chân bị g y, hệ thống bị sụp đổ dài hạn Cần phải nhận thức đợc rằng, ba chiều phụ thuộc nhiều mặt, hỗ trợ lẫn cạnh tranh với Nói đến phát triển bền vững có nghĩa tạo đợc cân 149 Tài liệu tham khảo Tiếng Việt Vũ Tuấn Cảnh, Đặng Duy Lợi, Lê Thông, Nguyễn Minh Tuệ (1993), Tổ chức l nh thổ du lịch Việt Nam, Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch, Hà Nội Lê Xuân Cảnh, Trơng Văn L , Đặng Thị Đáp, Hồ Thu Cúc nnk (1997), Kết điều tra đa dạng sinh học khu Phong Nha - Kẻ Bàng (Quảng Bình), Báo cáo UNDP/WWF/RAS 93/102, Hà Nội Cục Địa chất Khoáng sản Việt Nam (2003), Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình, Việt Nam, Hà Nội Cục Môi trờng - Bộ Khoa học, Công nghệ Môi trờng (1998), Bên chân trời xanh, Tourism Concern, WWF - UK, Hà Nội Đoàn Liêng Diễm (2003), Một số giải pháp phát triển du lịch bền vững thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2010, Luận án Tiễn sĩ, Trờng Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh Nguyễn Xuân Đặng, Phạm Nhật, Phạm Trọng Cảnh, Hendrichsen D (1998), Kết điều tra nghiên cứu khu hệ thú Phong Nha - Kẻ Bàng (Quảng Bình), Báo cáo cho FFI - Indochina, Hà Nội Nguyễn Văn Đính, Phạm Hồng Chơng (1998), Giáo trình Quản trị kinh doanh lữ hành, NXB Thống kê, Hà Nội Nguyễn Đình Hòa, Vũ Văn Hiến (2001), Du lịch bền vững, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội IUCN (1998), Tuyển tập báo cáo, Hội thảo Kế hoạch Du lịch cộng đồng Sapa, Hà Nội 10 IUCN, VNAT, ESACP (1999), Tuyển tập Báo cáo, Hội thảo Xây dựng chiến lợc Quốc gia phát triển Du lịch sinh thái Việt Nam, Hà Nội 150 11 Meijboom M., Hồ Thị Ngọc Lanh (2002), Hệ động thực vật Phong Nha - Kẻ Bàng Hin Nậm Nô, Dự án WWF: Liên kết Hin Nậm Nô Phong Nha - Kẻ Bàng thông qua bảo tồn song hành 12 Nguyễn Quang Mỹ (2003), Nghiên cứu cảnh quan địa hình karst vờn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng phục vụ du lịch, Kỷ yếu Hội thảo "Phong Nha - Kẻ Bàng với Con đờng Di sản Thế giới miền Trung", Quảng Bình 13 Lê Văn Lanh (1999), Du lịch sinh thái Khu bảo tồn Tự nhiên Việt Nam, Tuyển tập Hội thảo "Xây dựng chiến lợc Quốc gia phát triển du lịch sinh thái Việt Nam, Hà Nội 14 Lê Văn Lanh, MacNeil D.J (1995), Du lịch sinh thái Việt Nam - triển vọng cho việc bảo tồn tham gia địa phơng, Tuyển tập báo cáo Hội thảo Quốc gia "Các vờn Quốc gia vùng bảo vệ Việt Nam, Hà Nội 15 Phạm Trung Lơng (2002), Du lịch sinh thái - vấn đề lý luận thực tiễn phát triển Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội 16 Phạm Trung Lơng, Nguyễn Tài Cung (1997), Tổ chức hoạt động du lịch Khu bảo tồn, Tuyển tập Báo cáo Hội thảo Quốc gia "Sự tham gia Cộng đồng địa phơng việc Quản lý Bảo vệ Khu Bảo tồn Thiên nhiên Việt Nam, TP Hồ Chí Minh 17 Phạm Trung Lơng, Nguyễn Tài Cung (1997), Phát triển du lịch sinh thái với việc sử dụng rừng môi trờng rừng, Tuyển tập Báo cáo Hội thảo Quốc gia "Tổ chức, Quản lý Quy hoạch hệ thống rừng đặc trng" 18 Trần Nghi, nnk (2003), Tính đa dạng địa chất, địa mạo cấu thành Di sản Thiên nhiên Thế giới khu vực Phong Nha - Kẻ Bàng, Kỷ yếu Hội thảo "Phong Nha - Kẻ Bàng với Con đờng Di sản Thế giới miền Trung", Quảng Bình 151 19 Trần Nhạn (1996), Du lịch kinh doanh du lịch, NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội 20 Vũ Oanh, Phong Nha đẹp Thế giới, Tạp chí Toàn cảnh D luận, số 48 (tháng 7/1994) 21 Vũ Văn Phái (2003), Đặc điểm hang động karst Phong Nha - Kẻ Bàng, Kỷ yếu Hội thảo "Phong Nha - Kẻ Bàng với Con đờng Di sản Thế giới miền Trung", Quảng Bình 22 Sở Khoa học, công nghệ môi trờng Quảng Bình (2002), Phong Nha Kẻ Bàng từ t liệu tổng quan, tổng hợp công trình nghiên cứu Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình 23 Sở Thơng mại Du lịch Quảng Bình (2001), Chơng trình phát triển du lịch thời kỳ 2001 - 2005, Quảng Bình 24 Sở Thơng mại Du lịch Quảng Bình (2004), Sản sản Thiên nhiên Thế giới Phong Nha - Kẻ Bàng, sách giới thiệu, Quảng Bình 25 Sở Thơng mại Du lịch Quảng Bình (2004), Sản sản Thiên nhiên Thế giới Phong Nha - Kẻ Bàng với Con đờng Di sản Thế giới miền Trung, kỷ yếu Hội thảo, Quảng Bình 26 Sở Thơng mại Du lịch Quảng Bình (2004), Du lịch Quảng Bình, sách hớng dẫn Du lịch, Quảng Bình 27 Nguyễn Nghĩa Thìn (2003), Đánh giá tính đa dạng sinh học vờn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng tỉnh Quảng Bình, Kỷ yếu Hội thảo "Phong Nha - Kẻ Bàng với Con đờng Di sản Thế giới Miền Trung", Quảng Bình 28 Tổng Cục Du lịch (2005), "Giới thiệu sách cẩm nang phát triển du lịch bền vững", Hội đồng khoa học - Tổng Cục Du lịch, Hà Nội 152 29 Tổng Cục Du lịch (2004), Kỷ yếu Hội thảo "Bảo vệ môi trờng du lịch, Tổng Cục Du lịch, Hà Nội 30 Tổng Cục Du lịch (2001), Quy hoạch Tổng thể phát triển Du lịch vùng Du lịch Bắc Trung đến năm 2010 định hớng đến năm 2020, Báo cáo Tổng hợp, Hà Nội 31 Tổng Cục Du lịch, Fundeso (2003), Xây dựng lực Phát triển Du lịch Việt Nam", Tài liệu Dự án, Hà Nội 32 Nguyễn Thái Tự, Nguyễn Xuân Khoa, Lê Viết Thắng (1999), Khu hệ cá Phong Nha, Hội thảo Đa dạng sinh học Bắc Trờng Sơn, NXB ĐHQG Hà Nội 33 ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Bình (1998), Xây dựng Vờn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Dự án đầu t, Quảng Bình 34 Viện Nghiên cứu phát triển du lịch - Tổng Cục Du lịch (2002), Cơ sở khoa học giải pháp phát triển du lịch Việt Nam, đề tài khoa học - công ngh độc lập cấp Nhà nớc, Bộ Khoa học, Công nghệ Môi trờng Tổng Cục Du lịch, Hà Nội 35 Viện Nghiên cứu phát triển Du lịch (1998), Hội thảo Du lịch sinh thái Phát triển bền vững Việt Nam, Hà Nội Tiếng Anh: 36 Bassel H (1999), Indicator for Sustainable Development: Theory, Method, Application, IISD, Winnipeg, Manitorba, Canada 37 Eagles P.F.J., McCool S.F and Hynes D (2002), Sustainable Tourism in Protected Areas Gruidelines of Planning and Management, IUCN, WCPA Best Practice Protected Areas Guidelines Series No.8, Gland 153 38 Godfrey K.B (1994), Susstainable Tourism What is it really?, United Nationals Economic and Social Council, Cyprus 39 Hamilton - Smith E (2002), Report of Visit to Phong Nha/Ke Bang, IUCN Task Force on Cave and Karst Management 40 Hens L (1998), Tourism and Environment, M.Sc Course, Free University of Brussel, Belgium 41 Honey M (1999), Ecotourism and Sustainable Development Who Owns Paradise? Island Press, Washington D.C 42 Hunter C., Green H (1995), Tourism and the Environment: A Susstainable Relationship, Routledge 43 Inskeep, E (1995), National and Regional Tourism planning: Metholodogies and Case Studies, Routledge, London 44 Lafferty W.M., Langhelle O.(1999), Towards Sustainable Development: On the Goals of Development and the Conditions, Macmillan, USA 45 Machado A (2003), Tourism and Sustainable Development, Capacity Building for Tourism Development in VietNam, VNAT and FUDESO, VietNam 46 Machado A (1990), Ecology, Environment and Development in the Canary Islands, Santa Cruz de Tenerife 47 Manning E.W (1996), Carrying Capacity and Environmenttal Indicators, WTO News June/1996 48 Mowforth M and Munt I (1998), Tourism and Sustainability: New Tourism in the Third World, Routledge, Lodon 49 Nikolova A and Hens L (1998), Sustainable Tourism, Free University of Brussel, Belgium 154 50 Rob H., Griffin T., Williams P., Heath E., and Toepper L (2001), Sustainable Tourism: A Global Perspective, Butterworth - Heinemann, Oxford, UK 51 Stabler M.J (1997), Tourism and Sustainability: Principles to Practice, Oxon CAB International, Wallingford 52 Swarbrook J (1999), Sustainable Tourism Management, Cabi International, Wallingford 53 Twynam D., Johnston M., Payne B., and Kingston S (1998), Ecotourism and Sustainable Tourism Guidelines, Lakehead University, Thunder Bay, Ontario, Canada 54 UNEP (1995), Environmental Codes of Conduct for Tourism, Paris: United Nations Environment Programme 55 Wong P.P (1993), Tourism vs Environment: The Case for Coastal Areas, Kluwer Acad Publication, Netherlands 56 WTO (2002), Sustainable Development of Tourism: A Compilation of Good Practices, Madrid 57 Wurm S (1999), A Preliminary Feasibility Study of Eco - Tourism as Part of a Sustainable Conservation Strategy for Phong Nha - Ke Bang Nature Reserve, Quang Binh Province, VietNam 58 WWF (1990), Roads to Ruin, Word Wide Fund for Nature 155 Phụ lục Bảng 1: Danh mục hang động hệ thống hang Vòm Số TT 10 Tên hàng Hang Vòm Hang Đại Cáo Hang Duật (hang Mê Cung) Hang Cả (Pitch Cave) Hang Hổ Hang Vợt (Over Cave) Hang Ngời Lùn Hang Rục (Carrong) Hang Dany Hang Mai An Tiêm (Water Melon) Tổng chiều dài Chiều dài nằm ngang (m) 15.050 1.645 3.927 1.500 1.616 3.244 845 2.800 250 400 Độ sâu (m) 145 28 45 60 46 103 94 30 30 25 31.277 Bảng 2: Danh mục hang động hệ thống hang Phong Nha Số Chiều dài nằm Tên hàng Độ sâu (m) TT ngang (m) Hang Phong Nha 7.729 83 Hang Tối 5.558 80 Hang En 736 Hang Chà An 667 15 Hang Thung 3.351 133 1,645 49 Hang én Hang Khe Tiên 520 15 Hang Khe Ry 18.902 141 Hang Khe Thi 35 20 10 Hang Phong Nha Khô 981 25 11 Hang Lạnh 3.753 114 12 Hang Cá 361 14 13 Hang Dơi 453 -24 156 Bảng 3: Danh mục hang khác Quảng Bình Số Tên hàng TT Chiều dài nằm ngang (m) Độ sâu (m) Hang Rục Mòn 2,863 49 Hang Tiên 2,500 51 Hang Chén Chuột 279 15 Hang Minh Cầm 246 15 Hang Thông 193 10 Hang Bàn Cờ 144 Hang Khái (Hang Hổ) 100 Hang Ba Sáu 140 38 Hang Cây Tre 160 10 Hang Nhà Máy 150 11 Hang Dơi 125 10 12 Hang La Ken I 30 13 Hang La Ken II 250 10 14 Hang Tôn 30 Tổng chiều dài 7,210 Nguồn: Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng Cục Địa chất Khoáng sản Việt Nam 157 Bảng 4: Danh sách thực vật đặc hữu Việt Nam Phong Nha - Kẻ Bàng Số TT Tên khoa học Tên Việt Nam Burretiodendronhsienmu Nghiến Cryptocarya lenticellata Nanh chuột Deutzianthus tonkinensis Mọ Eberhardtia tonkinensis Mắc niễng Heritiera macrophylla Cui to Hopea sp Táu đá Illicium parviflorum Hồi núi Litsea baviensis Bời lời Ba Vì Madhuca pasquieri Sến mật 10 Michelia faveolata Giổi nhung 11 Pelthôphrum tonkinensis Lim xẹt 12 Sêmcarpus annamensis Sng nam 13 Sindora tonkinensis Gụ lau (Theo Vietnam Forest Trees (Vũ Văn Dũng et al - Vietnam Agicultural Publishing House) Nguồn: Di sản Thiên nhiên Thế giới vờn Quốc gia Phong Nha Kẻ Bàng - Cục Địa chất Khoáng sản Việt Nam 158 TT 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Bảng 5: Danh sách thực vật bị đe dọa Vờn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng Sách đỏ Sách Tên khoa học Tên Việt Nam Việt đỏ Hình thái Nam IUCN Acer oblongum Thích thuôm E Gỗ lớn Annamocarya sinensis Chò đ i V R Gỗ lớn Anoetochilus setaceus Lan kim tuyến E Cây thảo Aquilaria crassna Trầm E Gỗ lớn Ardisia silvestris Lá khôi V Dây leo Breynia grandiflora Dé lớn R Burretiodendron tonkinensis Nghiến V V Gỗ lớn Calamus dioicus Mây tắt R Dây leo Calamus platyâcnthus Song mật V Dây leo Calamus poilanei Song bột K V Dây leo Callophyllum calaba Cồng tí ân V Gỗ lớn Callophyllum touranense Cồng chai R R Gỗ lớn Cephalotaxus hâinnensis Phỉ lợc R V Gỗ T bình Chenôpdium ambrosioides Dầu giun I Dây leo Chukrasia tabularis Lát K Gỗ lớn Cyanotis burmaniana Thài lài bích trai R Day tròn Cinnamomum mairei Re mai E Gỗ Coscinium fenestratum Vàng đắng V E Dây leo Cycas balansae Tuế núi đá V Cây bụi Dacrydium pierrei Hoàng đàn giả K Gỗ lớn Dalbergia cochichinensis Cẩm lan nam V Gỗ lớn Dalbergia tonkinensis Sa V V Gỗ lớn Dendrobium amabile Hoàng thảo R Cây thảo Drynariafortuinei Cốt toái bổ T Bì sinh Dialium cochinchinensis Xoay V Gỗ lớn Eodia simplicifolia Ba gạc đơn R Gỗ nhỏ Fokienia hodginsii Pơ mu K R Gỗ lớn Garcinia fagraeoide Trai R Gỗ lớn Helicia gramdifolia Mạ sa lớn R Gỗ T bình 159 TT 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Tên khoa học Hopea hainanensis Hopea pierrei Hypericum japonycum Illicium parviflorum Livistona chinenses Madhuca hainanensis Madhuca pasquieri Manglietia rufibarbata Markhamia stipulata Milientha suavis Morinda offcicanalis Negegia fleuryi Parashorea chinensis Platanus kerri Podocarpus nrrifolius Pterocarpus acrocarpus Rawolfia verticillata Schoutenia hypoleuca Sindora tonkinensis Smilax glabra Tarrietia javanica Zenia insignis Tổng số Tên Việt Nam Sao Hải Nam Kiền kiền Ban Hồi núi Lá nón Sến Hải Nam Sến mật Giổi xanh Đinh Sắng Ba kích Kim giao Chò Chò nớc Thông tre Giáng hơng Ba gạc Sơn tần Gụ Thổ phục linh Huỷnh Muồng đỏ Sách đỏ Sách Hình thái Việt đỏ Nam IUCN K E Gỗ lớn K Gỗ lớn I Gỗ nhỏ E Gỗ nhỏ R Bụi V Gỗ lớn T E Gỗ lớn E Gỗ lớn V Gỗ lớn K Gỗ nhỏ K Dây leo V V Gỗ lớn R R Gỗ lớn T Gỗ lớn R Gỗ T bình V Gỗ lớn V Cây bụi V Gỗ lớn V Gỗ lớn T Dây leo V Gỗ lớn R Gỗ nhỏ 38 25 Ghi chú: E: Đang nguy cấp (Endangered), (Sách Đỏ VN/IUCN); T: Bị đe dọa (Threatened), (Sách Đỏ VN/IUCN; V: Dễ tổn thơng Vulnerable, (Sách Đỏ VN/CN); R: Hiến (Rare), (Sách Đỏ VN/IUCN); I: Cha xác định (Indeterminate), (Sách Đỏ IUCN); K: Biết cha đầy đủ (Insufficiently known), (Sách Đỏ VN) Nguồn: Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha Kẻ Bàng - Cục Địa chất Khoáng sản Việt Nam 160 Bảng 6: Danh sách loài thủ bị đe dọa Phong Nha - Kẻ Bàng TT Tên khoa học Tên Việt Nam Sách đỏ Sách đỏ Việt Nam IUCN V LR Aonyx cinerea Rái cá vuốt bé Arctictis binturong Cầy mực V Arctogalidia trivirgata Cầy tai trắng R Bos gaurus Bò tót E Capricornis sumatraensis Sơn dơng V VU Cuon alpinus Sói đỏ E VU Cynocephalus variegatus Chồn dơi R Cynopterus brachyotis Dơi chó tai ngắn R Elephas maximus Voi V 10 Felis marmorata Mèo gấm 11 Felis temmincki Beo lửa R 12 Helarctos malayanus Gấu chó E 13 Hylopetes alboniger Sóc gay đen trắng R 14 Ia io Dơi iô R 15 Lutra lutra Rái cá thờng T 16 Lutra perspirsicilata Rái cá lông mợt V VU 17 Mâcca arctoides Khỉ mặt đỏ R VU 18 MMacaca assamensis Khỉ mốc R VU 19 Macaca mulatta Khỉ vàng 20 Macaca nemestrina Khỉ đuôi lợn 21 Manis javania Tê tê java 22 Megamuntiacus vuquangensis Mang lớn R 23 Melogale personata Chồn bạc má Bắc R EN DD DD LR LR R VU LR 161 Tên khoa học TT Tên Việt Nam Sách đỏ Sách đỏ Việt Nam IUCN R 24 Myotis siligorensis Dơi tai sọ cao 25 Neofelis nebulosa Báo gấm E 26 Nycticebus coucang Cu li lớn R 27 Nycticebus pygmaeus Cu li nhỏ R 28 Panthera pardus Báo hoa mai E 29 Panthera tigris Hổ E 30 Petaurista petaurista Sóc bay lớn R 31 Pseudoryx nghetinhensis Sao la E EN 32 Pygathrix nemaeus nemaeus Chà ván chân nâu E EN 33 Selenarctos thibetanus Gấy ngựa E VU 34 Sus sp Chào vao K 35 Trachypithecus francoisiebenus Voọc đen tuyền K 36 Trachypithecus francoisihatinhensis Voọc đen Hà Tĩnh R 37 Tragulus javanicus 38 Viverra megaspila Tổng cộng Cheo cheo Dơng Gầy giông sọc Nam VU VU EN V E 35 19 Chú thích: - Mức độ đe dọa sách Đỏ Việt Nam: E: Endangered - Đang nguy cấp; V: Vulnerable - Dễ tổn thơng; R: Rare Hiếm; T: Threatened - Bị đe dọa; K: Insuffciently Known - Biết cha xác - Mức độ đe dọa sách Đỏ IUCN: EN: Endangered - Đang nguy cấp; VU: Vulnerable - Dễ tổn thơng; LR: Lower Risk - Rủi ro thấp; DD: Data deficient - Thiếu tài liệu Nguồn: Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha Kẻ Bàng - Cục Địa chất Khoáng sản Việt Nam 162 Bảng 7: Danh sách loài chim bị đe dọa Phong Nha - Kẻ Bàng Sách Sách đỏ TT Tên khoa học Tên Việt Nam đỏ Việt Nam IUCN Aceros nipalensis Niệc cổ VU Aceros undulatus Niệc mỏ vằn T Alcippe rufogularis Lách tách họng LR Berenicornis comatus Niệc đầu trắng E Buceros bicornis Hồng hoàng T Carpococcyx renauldi Phớm đất T LR Cissa hypoleuca Giẻ cùi bụng vàng LR Icthyophaga humilis Diều cá bé LR Jabouilleia danjoui Khớu nỏ dài T VU 10 Lophura diardi Gà lôi hông tía T VU 11 Lophura edwardsi Gà lôi lam mào trắng CR 12 Lophura hatinhensis Gà lôi lam đuôi trắng E EN 13 Lophura imperialis Gà lôi lam mào đen E CR 14 Lophura nycthemera berliozi Gà lôi trắng E 15 Macronous kelleyi Chích chạch má xám LR 16 Magacery lugubris Bói cá lớn T 17 Niltava davidi Đớp ruồi cằm đen 18 Pavo muticus Công VU 19 Picus rabieri Gõ kiến xanh cổ đỏ VU 20 Pitta cyanea Đuôi cụt đầu đỏ R 21 Pitta elliotii Đuôi cụt bụng vằn T LR 22 Pitta soror Đuôi cụt đầu xám LR 23 Ptilolaemus tickelli Niệc nâu T LR 24 Rheinartia ocellata Trĩ T VU 25 Stachyris herberti Khớu đá mun VU 26 Strix leptogrammica Hù R 27 Urocissa whiteheadi Giẻ cùi vàng LR Tổng cộng 15 19 Chú thích: - Mức độ đe dọa sách Đỏ Việt Nam: E: Endangered - Đang nguy cấp; R: Rare - Hiếm; T: Threatened - Bị đe dọa - Mức độ đe dọa sách Đỏ IUCN: CR: Critically Endangered - Rất nguy cấp; EN: Endangered - Đang nguy cấp; VU: Vulnerable - Dễ tổn thơng; LR: Lower Risk - Rủi ro thấp Nguồn: Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha Kẻ Bàng - Cục Địa chất Khoáng sản Việt Nam 163 Bảng 8: Các loài Bò sát Lỡng c bị đe dọa Phong Nha - Kẻ Bàng Sách đỏ TT Tên khoa học Tên Việt Nam Việt Nam Acanthosaura lepidogaster Ô rô vảy T Bombina maxima Cóc tía R Bufo galeatus Cóc rừng R Bungarus fasciatus Rắn cạp nong T Cistolemmys galbinifrons Rùa hộp trán vàng V Cuora trifasciata Rùa hộp ba vạch V Gekko gekko Tắc kè T Indotestudo elongata Rua núi vàng V Manouria impressa Rùa núi viền V 10 Naja naja Rắn hổ mang T 11 Ophiophagus hannah Rắn hổ chúa E 12 Palea steindachneri Ba ba gai 13 Physignathus cocincinus Rồng đất T 14 Platystenum megacephalum Rùa đầu to R 15 Ptyas korros Rắn thờng T 16 Ptyas mucosus Rắn trâu V 17 Python mulutus Trăn đất V 18 Rana andersoni Chàng Anđecsơn T 19 Sacalia quadriocellata Rùa bốn mắt T 20 Varanus salvator Kì đà hoa V Tổng số 18 Sách đỏ IUCN EN VU VU LR LR Chú thích: - Mức độ đe dọa sách Đỏ Việt Nam: E: Endangered - Đang nguy cấp: V: Vulenrable - Dễ tổn thơng; R: Rare Hiếm; T: Threatened - Bị đe dọa - Mức độ đe dọa sách Đỏ IUCN: EN: Endangered - Đang nguy cấp; VU: Vulnerable - Dễ tổn thơng; LR: Lower Risk - Rủi ro thấp Nguồn: Di sản Thiên nhiên Thế giới Vờn Quốc gia Phong Nha Kẻ Bàng - Cục Địa chất Khoáng sản Việt Nam