NGUYỄN HOÀI NGUYÊN THỰC HÀNH VĂN BẢN TIẾNG VIỆT NGHỆ AN, 2012 MỤC LỤC Chương Khái quát tiếng Việt môn Thực hành văn tiếng Việt Khái quát tiếng Việt 1.1 Tiếng Việt vấn đề giữ gìn sáng tiếng Việt 1.2 Vai trò tiếng Việt 1.3 Đặc điểm tiếng Việt Bộ môn Thực hành văn tiếng Việt 2.1 Mục đích, yêu cầu 2.2 Các nội dung môn học Chương Thực hành phân tích tạo lập văn Khái quát văn 1.1 Khái niệm đặc điểm văn 1.2 Đơn vị văn loại quan hệ văn 1.3 Phân loại văn Thực hành phân tích văn khoa học 2.1 Một số vấn đề phân tích văn 2.2 Thực hành phân tích văn khoa học Thực hành tạo lập văn thông dụng 3.1 Một số vấn đề chung 3.2 Thực hành tạo lập văn thông dụng Chương Thực hành phân tích tạo lập đoạn văn Giản yếu đoạn văn 1.1 Khái niệm, đặc điểm 1.2 Câu chủ đề đoạn văn 1.3 Cấu trúc đoạn văn 1.4 Lập luận đoạn văn Thực hành phân tích đoạn văn 2.1 Lưu ý phân tích đoạn văn 2.2 Thực hành phân tích đoạn văn Thực hành tạo lập đoạn văn 3.1 Mục đích, yêu cầu viết đoạn văn 3.2 Các bước viết đoạn văn 3.3 Thực hành tách đoạn, chuyển đoạn, liên kết đoạn 3.4 Các loại lỗi đoạn văn Chương Thực hành viết câu văn Một số vấn đề chung 1.1 Giản yếu câu 1.2 Yêu cầu viết câu văn Luyện viết câu văn 2.1 Các thao tác viết câu văn 2.2 Biến đổi câu văn Các loại lỗi thường gặp câu 3.1 Lỗi cấu tạo ngữ pháp 3.2 Lỗi quan hệ ngữ nghĩa 3.3 Lỗi dấu câu 3.4 Lỗi phong cách Chương Dùng từ tả văn Dùng từ văn 1.1 Yêu cầu dùng từ văn 1.2 Các thao tác sử dụng từ văn 1.3 Các loại lỗi dùng từ Chính tả tiếng Việt 2.1 Một số vấn đề chung 2.2 Luyện tập tả tiếng Việt LỜI GIỚI THIỆU Hiện nay, khung chương trình đào tạo số trường đại học, môn Thực hành văn tiếng Việt (hay Tiếng Việt thực hành), môn bắt buộc, môn tự chọn Dù xây dựng chương trình theo hướng nào, có một thực tế đặt ra: nâng cao khả sử dụng tiếng Việt giap tiếp học tập cho sinh viên công việc xem nhẹ Đối với sinh viên theo học ngành khoa học xã hội nhân văn, tri thức tiếng Việt phần quan trọng không trình học tập môn trường đại học mà hành trang gắn với nghề nghiệp đào tạo Với sinh viên khoa thuộc khoa học tự nhiên – kỹ thuật – công nghệ, kĩ tiếng Việt không xa lạ, tiếp nhận tạo lập văn khoa học công việc phải tiến hành thường xuyên Xuất phát từ thực tế đó, tiến sĩ Nguyễn Hoài Nguyên biên soạn giáo trình Thực hành văn tiếng Việt Giáo trình triển khai chương, trình bày theo hướng: từ văn – đơn vị giao tiếp – đến đơn vị phận đoạn văn, câu, từ ngữ, chữ viết tả Với chương, tác giả trình bày vấn đề lí thuyết bản, ngắn gọn, cô đúc làm sáng tỏ luận điểm lý thuyết việc phân tích ngữ liệu cụ thể, phù hợp Bài tập lớp tập nhà chương phần thiết yếu, giúp người học củng cố tri thức, mà quan trọng hơn, tự thực hành kỹ năng, đáp ứng yêu cầu sử dụng tiếng Việt Việc phân bố thời gian học lớp (gồm lý thuyết thực hành) học nhà (ôn tập lý thuyết làm tập) định hướng cần thiết để người học có kế hoạch thực chương trình, đáp ứng yêu cầu học tập theo học chế tín Biên soạn giáo trình này, người viết nhiều có kế thừa kinh nghiệm người trước (tác giả Tiếng Việt thực hành in ấn phát hành thời gian qua) Tuy nhiên, với mục đích đối tượng xác định cụ thể, giáo trình chắn học liệu cần thiết cho sinh viên, đặc biệt sinh viên ngành khoa học xã hội nhân văn, đồng thời tài liệu tham khảo hữu ích cho giáo viên dạy thực hành tiếng Việt nhà trường Xin trân trọng giới thiệu Thực hành văn tiếng Việt tiến sĩ Nguyễn Hoài Nguyên với độc giả TS Đặng Lưu Giảng viên môn Ngôn ngữ Khoa Ngữ văn, Trường đại học Vinh Chương KHÁI QUÁT VỀ TIẾNG VIỆT VÀ BỘ MÔN THỰC HÀNH VĂN BẢN TIẾNG VIỆT KHÁI QUÁT VỀ TIẾNG VIỆT 1.1 Tiếng Việt vấn đề giữ gìn sáng tiếng Việt Cuộc sống người gắn với hoạt động giao tiếp, đó, ngôn ngữ công cụ giao tiếp quan trọng bậc Thế nhưng, chưa hiểu xác nắm ngôn ngữ nào, nhận thức giới nhờ ngôn ngữ Ngôn ngữ đến với người bình thường, tự nhiên đến mức tự hỏi ngôn ngữ Ngôn ngữ hệ thống kí hiệu âm đặc biệt, phương tiện giao tiếp quan trọng thành viên cộng đồng người; đồng thời phương tiện phát triển tư duy, lưu trữ truyền đạt truyền thống lịch sử - văn hóa cộng đồng từ hệ sang hệ khác Nói đến ngôn ngữ nói đến ngôn ngữ cụ thể dân tộc với tư cách phương tiện giao tiếp, chẳng hạn tiếng Nga, tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Việt, v.v Tiếng Việt ngôn ngữ người Việt (còn gọi người Kinh), tiếng phổ thông dân tộc thiểu số ngôn ngữ quốc gia Việt Nam Tiếng Việt giàu đẹp Tiếng Việt giàu, thể đời sống muôn màu, đời sống tư tưởng tình cảm phong phú dân tộc ta; phản ánh kinh nghiệm đấu tranh xã hội, đấu tranh với thiên nhiên đấu tranh chống ngoại xâm suốt hàng nghìn năm lịch sử Tiếng Việt đẹp, thứ tiếng có nhiều nguyên âm điệu nên mềm mại, uyển chuyển, du dương nói mà hát Tiếng ta đẹp có lớp từ láy, tổ hợp từ cố định (thành ngữ) thể đăng đối, hài hòa, gợi hình, gợi cảm Tiếng ta đẹp tâm hồn người Việt Nam ta đẹp, sống nhân dân ta từ ngàn xưa tới cao quý Vẻ giàu đẹp tiếng Việt khúc xạ lời ăn tiếng nói hàng ngày quần chúng nhân dân, thành ngữ, tục ngữ, ca dao, văn chương nhà văn, nhà thơ lớn dân tộc Chẳng hạn: Hỡi cô tát nước bên đàng// Sao cô múc ánh trăng vàng đổ (Ca dao); hay: Long lanh đáy nước in trời// Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng (Nguyễn Du - Truyện Kiều) Tiếng Việt nay, nhìn chung, diễn tả sâu sắc đời sống tư tưởng tình cảm đẹp đẽ dân tộc, có khả to lớn việc truyền đạt tri thức văn hóa khoa học kĩ thuật Bởi vậy, tiếng Việt ngày có địa vị ngang hàng với ngôn ngữ phát triển giới Đúng Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: Tiếng nói thứ cải vô lâu đời vô quý báu dân tộc Chúng ta phải giữ gìn nó, quý trọng nó, làm cho phổ biến ngày rộng khắp (Báo Nhân dân, 9-9-1964) Giữ gìn sáng tiếng Việt gìn giữ phát triển vốn từ vựng tiếng Việt, nói viết ngữ pháp tiếng Việt; giữ gìn sắc, tinh hoa phong cách tiếng Việt thể văn Cụ thể, giữ gìn sáng tiếng Việt, trước hết nói viết chuẩn mực tiếng Việt ngữ âm tả, từ vựng, ngữ pháp; sau nói hay, viết hay tiếng Việt phong cách ngôn ngữ khác Cùng với việc sử dụng nghiên cứu, xây dựng phát triển tiếng Việt thành ngôn ngữ văn hóa chuẩn mực 1.2 Vai trò tiếng Việt 1.2.1 Đảm nhiệm chức xã hội a Công cụ trao đổi ý kiến đời sống trị - xã hội Suốt nghìn năm Bắc thuộc, thời kì độc lập tám mươi năm Pháp xâm lược, tiếng Việt bị chèn ép, lép vế trước tiếng Hán, tiếng Pháp Tiếng Việt tồn sau lũy tre xanh, chủ yếu dùng để bàn việc làng, dùng để bàn việc nước Nhưng từ Cách mạng tháng Tám, tiếng Việt gánh vác đầy đủ chức làm công cụ trao đổi ý kiến đời sống trị - xã hội nước, chức ngày phát huy theo đà cách mạng phát triển, đưa tầng lớp nhân dân bước lên vũ đài trị, cổ vũ người tích cực tham gia hai cách mạng dân tộc - dân chủ nhân dân cách mạng xã hội chủ nghĩa b Công cụ giáo dục quốc dân Trước năm 1945, tiếng Việt dùng vào công việc giáo dục ba lớp đầu cấp tiểu học, lớp tiếp sau phải dùng song ngữ Việt - Pháp Chính sách ngôn ngữ với sách ngu dân khác hạn chế hoạt động giáo dục, đẩy nhân dân ta vào tình trạng mù chữ Nhưng liền sau Cách mạng tháng Tám, công việc trước phủ Hồ Chủ tịch toán nạn mù chữ, tiến hành nghiệp giáo dục cấp tiếng Việt Nhờ vậy, nghiệp giáo dục Việt Nam có bước phát triển nhanh Chúng ta xóa mù thời gian ngắn; dùng tiếng Việt giảng dạy cấp học từ phổ thông, đại học sau đại học Hiện nay, tiếng Việt truyền đạt tư tưởng cao sâu, đại ngành khoa học, kĩ thuật khoa học xã hội nhân văn, trở thành công cụ sắc bén nghiệp đại hóa giáo dục nước nhà c Phục vụ công tác hành - pháp luật Chức phục vụ công tác hành - pháp luật tiếng Việt mở rộng gấp nhiều lần so với trước Tất văn pháp quy (hiến pháp, luật, pháp lệnh, định, nghị định, thị, thông tư, công văn, báo cáo, v.v.), thảo luận, công bố từ Quốc hội, Chính phủ đến hội đồng nhân dân, ủy ban nhân dân cấp, từ Trung ương đến địa phương soạn thảo tiếng Việt d Tiếng phổ thông cho dân tộc thiểu số Trước đây, tiếng Việt dân tộc thiểu số biết đến phạm vi hẹp Từ sau năm 1945, Việt Nam quốc gia gồm 54 dân tộc anh em chung vận mệnh, chung mục tiêu phấn đấu nên giao lưu, tiếp xúc dân tộc người với dân tộc Việt (Kinh), dân tộc người với chặt chẽ thời kì trước Thêm nữa, sách ngôn ngữ Đảng Nhà nước đắn, sách bình đẳng tự nguyện Do đó, thực tế, dân tộc người vừa sử dụng tiếng mẹ đẻ mình, vừa tự nguyện dùng tiếng Việt để giao tiếp Như vậy, chức xã hội tiếng Việt mở rộng thêm: làm công cụ giao tiếp tất dân tộc sống chung lãnh thổ Việt Nam Tiếng Việt có điều kiện ảnh hưởng tới phát triển ngôn ngữ dân tộc thiểu số e Chất liệu sáng tạo nghệ thuật Trước cách mạng, văn học Việt Nam thực phát triển song văn học chưa thực mang tính dân tộc Các tác phẩm văn chương vừa sáng tác chất liệu tiếng Việt (văn học dân gian, tác phẩm chữ Nôm Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, v.v.), vừa ngôn ngữ xa lạ với ngôn ngữ quần chúng (tiếng Hán - Việt, chữ Hán) Sau cách mạng, văn học hình thành Nó phản ánh sống muôn màu muôn vẻ, khắc họa hình tượng sâu sắc chất liệu tiếng Việt Vì thế, tiếng Việt - yếu tố thứ văn học - trở thành ngôn ngữ toàn văn học đa dạng, phong phú, đại g Công cụ truyền thông, xuất Dưới chế độ cũ, báo chí truyền thông, xuất có phần xa lạ quần chúng nhân dân Từ sau cách mạng, nghiệp báo chí, truyền thông đại chúng xuất tiếng Việt phát triển mạnh mẽ Do đó, tiếng Việt mở rộng thêm chức xã hội làm công cụ công tác thông tin đại chúng, phát triển nghiệp báo chí xuất 1.2.2 Thể nếp nghĩ, tình cảm, tâm hồn dân tộc a Tiếng Việt thể cách nghĩ, cách cảm người Việt Nam Suy nghĩ người xuất phát từ ngôn ngữ, ngôn ngữ mẹ đẻ định Tiếng Việt ngày biểu đạt đầy đủ giá trị tinh thần dân tộc đạt tới trình độ văn hóa tương đối cao, có khả ảnh hưởng tới văn hóa số dân tộc khác Tiếng Việt ngôn ngữ phát triển hoàn thiện thỏa mãn nhu cầu giao tiếp xã hội, thể cách sâu sắc nếp nghĩ, cách cảm, khát vọng người Việt Nam Có thể thấy rõ điều sáng tác dân gian tục ngữ, ca dao, hò vè, v.v tác phẩm nhà văn, nhà thơ Đó lời ăn tiếng nói nhân dân kết tinh từ bao đời, thể trí tuệ tâm hồn người Việt b Tiếng Việt chứa đựng văn hóa dân tộc Ngôn ngữ thành tố văn hóa, đồng thời địa văn hóa Thực tế, tiếng Việt thể đậm nét sắc văn hóa dân tộc Việt Nam Cuộc sống, lịch sử, kiểu lựa chọn cộng đồng tất lĩnh vực xã hội khúc xạ tiếng Việt, qua bình diện: ngữ âm (giàu nhạc tính), từ vựng (đa dạng, phong phú, mở), ngữ pháp (mềm dẻo, linh hoạt) 1.3 Đặc điểm tiếng Việt 1.3.1 Tiếng Việt ngôn ngữ âm tiết tính, đa điệu a Đặc điểm âm tiết tính thể khía cạnh sau: - Trong dòng âm thanh, âm tiết phát âm thành khúc đoạn riêng rẽ, tách bạch (có đường ranh giới dứt khoát, rõ ràng), không đọc nối tiếng Nga, tiếng Anh, v.v Còn viết, âm tiết viết rời (giữa chữ ghi âm tiết có khoảng cách nhau), không viết liền So sánh: từ sinh viên, tiếng Việt, đọc/ phát âm rời thành hai đoạn âm sinh / viên viết rời; tiếng Anh, hai âm tiết đọc/ phát âm nối liền, viết liền: student - Âm tiết tiếng Việt, phần lớn trùng với đơn vị nhỏ mà có nghĩa, tức hình vị; đồng thời, đơn vị vận dụng độc lập để đặt câu, nghĩa ranh giới âm tiết, hình vị từ (đơn tiết) trùng (ví dụ: nhà, xe, ăn, học, tốt, xấu, v.v.) Do vậy, âm tiết, gọi tiếng, vừa từ nên có tính tự lập So sánh: tiếng Việt: cậu/bé (hai âm tiết = hình vị); tiếng Anh: boy/s [bj:z] (2 hình vị, âm tiết) b Tiếng Việt ngôn ngữ có điệu, gồm (tiếng Lào có thanh, tiếng Hán thanh, tiếng Miến Điện thanh) Ví dụ: ma, mà, mã, mả, má, mạ Thanh điệu đặc trưng độ cao có tác dụng khu biệt nghĩa cho âm tiết, góp phần quan trọng làm nên nhạc tính cho tiếng Việt 1.3.2 Từ tiếng Việt không biến đổi hình thái Nếu số ngôn ngữ tiếng Nga, tiếng Anh, tiếng Pháp, từ sử dụng lời nói có biến đổi hình thái (hình thức âm thanh) để biểu thị phạm trù ngữ pháp (giống, số, cách, thời, thể, thức) tiếng Việt, từ diện mạo cố định, không biển đổi hình thức âm dù dạng từ điển hay câu nói (ngữ cảnh) So sánh, (1) dạng độc lập, tiếng Việt: tôi, yêu, cô ấy; tiếng Anh: I, love, she; (2) Ở dạng câu nói, tiếng Việt: Tôi yêu cô ấy// Cô yêu Còn tiếng Anh: I love her// She loves me 1.3.3 Đặc trưng cấu tạo từ, mặt ngữ pháp Trong tiếng Việt, trật tự, hư từ, ngữ điệu có vai trò quan trọng thể ý nghĩa ngữ pháp, việc tổ chức đơn vị giao tiếp a Trật tự, nghĩa xuất theo thứ tự trước/sau yếu tố So sánh, cấp độ từ: quốc vương / vương quốc, hành quân / quân hành, gió trăng / trăng gió, v.v ; cấp độ câu: Mẹ thương / Con thương mẹ, v.v thấy khác biệt rõ rệt b Hư từ từ biểu thị quan hệ ngữ pháp thực từ Chẳng hạn: và, hay, hoặc, còn, v.v (quan hệ đẳng lập); của, ở, bằng, v.v (quan hệ phụ) So sánh: tính cách người lớn/ tính cách người lớn; hay: sách thư viện/ sách thư viện, v.v c Ngữ điệu tổng hòa diễn biến âm (độ dài, độ mạnh, độ cao) nhằm thể phân biệt câu nói Ví dụ: câu nói Tất im lặng, xuống giọng cuối (độ cao), câu tường thuật (khi viết dùng dấu chấm); nhấn giọng (độ mạnh) câu mệnh lệnh (khi viết dùng dấu chấm than) BỘ MÔN THỰC HÀNH VĂN BẢN TIẾNG VIỆT 2.1 Mục đích, yêu cầu 2.1.1 Mục đích Trong trường đại học, môn Thực hành văn tiếng Việt hướng đến mục đích: - Hệ thống hóa kiến thức tiếng Việt, lí thuyết tiếp nhận tạo lập văn tiếng Việt - Giúp người học có khả phân tích, lí giải tượng ngôn ngữ sử dụng cách hệ thống, logíc - Rèn luyện lực sử dụng tiếng Việt, rèn luyện kĩ soạn thảo loại văn nhật dụng, văn theo đặc trưng chuyên ngành - Bồi dưỡng tình cảm quý mến trân trọng tiếng mẹ đẻ, nâng cao ý thức giữ gìn phát triển “thứ cải vô lâu đời vô quý báu dân tộc” 2.1.2 Yêu cầu - Người học có thái độ học tập đắn, nắm vững mục đích môn học Thực hành văn tiếng Việt để xác định phương pháp học tập phù hợp - Có ý thức tự giác, nghiêm túc rèn luyện kĩ thực hành phân tích tạo lập văn thuộc phong cách ngôn ngữ; thực đầy đủ nội dung thảo luận tập thực hành lớp nhà - Chú trọng rèn luyện kĩ phân tích tạo lập loại văn nhật dụng, văn chuyên ngành - Có khả phát sửa chữa loại lỗi văn 2.2 Các nội dung môn học Về nội dung môn học, nội dung theo chương trình chung (của Bộ giáo dục đào tạo), giáo trình này, ý đến lỗi sử dụng ngôn ngữ mà sinh viên thường hay mắc phải việc tiếp nhận tạo lập văn Ngoài chương trình bày kiến thức nhập môn, nội dung trình bày bốn chương tiếp theo: Chương Thực hành phân tích tạo lập văn bản, trình bày giản yếu văn (khái niệm, đặc trưng, loại văn bản); trọng tâm thực hành kĩ phân tích tạo lập văn bản, (chú trọng văn hành văn khoa học) Chương Thực hành phân tích xây dựng đoạn văn, thuyết minh vắn tắt lí thuyết đoạn văn (khái niệm, cấu trúc, câu chủ đề, loại đoạn văn); tập trung cho việc rèn luyện kĩ tổ chức đoạn liên kết đoạn Chương Luyện câu văn bản, trình bày sơ lược lí thuyết câu (các loại câu cấu trúc mục đích giao tiếp, câu phát ngôn, biến đổi câu); rèn luyện viết câu văn bản, phát lỗi sửa chữa câu sai Chương Rèn luyện dùng từ tả, tập trung rèn luyện thao tác dùng từ (lựa chọn, thay thế); rèn luyện viết tả văn bản; phát sửa chữa lỗi dùng từ tả CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP THỰC HÀNH * Phần thảo luận thực hành lớp Tại nói Việt Nam quốc gia đa dân tộc đa ngôn ngữ? Nêu vị tiếng Việt ngôn ngữ lãnh thổ Việt Nam 10 a Da ông em có nhiều nét nhăn b Bên cạnh đó, Bác mượn hình ảnh chòm mây bay để diễn tả không gian buổi chiều nơi núi rừng đẹp yên tĩnh đến lạ hồn c Trong xã hội ta, không người sống cho thân, giúp đỡ, bao che cho người khác, đồng tâm hiệp lực để chiến thắng xấu, bảo vệ tốt d Trong kho tàng tục ngữ dân tộc ta, có số câu chứa đựng cách biểu diễn, giải thích khác nhau, cho thấy cách đánh giá, cách nhìn nhận khác tượng e Cảnh trăng đẹp làm cho thi sĩ hững hờ g Cuộc kháng chiến chống quân Minh mà nhân dân Việt Nam tiến hành huy lãnh đạo Lê Lợi gây tiếng vang lớn h Sau tiếng hô dõng dạc quốc kì vang lên i Trong tác phẩm “Đời thừa” tiêu biểu chi tiết nhân vật Hộ k Mẹ em đưa cho em cửa hàng bách hóa để mua bút máy l Nam Cao trực tiếp đưa hình ảnh người trí thức nghèo lên án xã hội thực dân phong kiến m Tiếng cười he em nhỏ lớp khiến chim thấy vui mà hót líu lo n Bị giải đêm thu giá rét dường người chiến sĩ cách mạng không cảm thấy lạnh mà mở lòng để đón trăng sao, đón tiếng gà gáy Phân tích chữa lỗi dùng từ câu đây: a Thơ văn dụng cụ sắc bén để đấu tranh giai cấp b Ông em hiền cá cảnh c Chủ tịch Trương Tấn Sang vợ kết thúc tốt đẹp chuyến thăm Thái Lan d Ánh trăng mờ ảo soi tỏ hàng bên đường e Công ty xin phiền anh bên sở giúp giải cho vấn đề Được thế, lấy làm cảm ơn lắm g Mối liên hệ nhà trường với xã nhà quán, đồng thuận, suôn sẻ thống tốt đẹp khía cạnh chưa quán triệt dứt khoát h Hội văn nghệ Nghệ An vừa thu nhập số hội viên i Nghiên cứu mạng lưới y tế sở nhằm góp phần cải thiện nâng cao lực hoạt động để không ngừng ngày đáp ứng tốt yêu cầu nâng cao sức khỏe ban đầu cho nhân dân Phân tích cách dùng từ câu a Những cánh tay nhua nhúa giơ lên (Tô Hoài) 148 b Giá có nói với bà câu chuyện bà ù ù cạc cạc vịt nghe sấm mà (Vũ Tú Nam) c “Nhật kí trung tù” canh cánh lòng nhớ nước (Hoài Thanh) d Nắng trưa ngủ giàn thiên lí (Võ Quảng) e Chúng tắm khởi nghĩa ta bể máu (Hồ Chí Minh) g Một dân tộc gan góc chống ách nô lệ Pháp tám mươi năm nay, dân tộc gan góc đứng phe Đồng minh chống phát xít năm nay, dân tộc phải tự do, dân tộc phải độc lập (Hồ Chí Minh) Nhận xét câu đây: a Thằng Nam thường tụ tập bạn bè để xem phim b Bạn bè thường tụ tập xem phim chỗ thằng Nam c Thằng Nam thường tập hợp bạn bè để xem phim * Phần tự học nhà Xác định lỗi câu chữa lại cho a Với chúng tôi, vốn không thích thú khuynh hướng kĩ thuật hóa tiết mục múa, phủ nhận tiết mục hấp dẫn, điêu luyện b Chị cắm cúi sàng gạo Cái nia lắc làm đám gạo chạy vòng quanh, tròn vo, tụ lại bên nhúm thóc vàng ươm c Vị thân mẫu B.Clinton số 10 người đàn ông đẹp trai giới d Hắn quát lên tiếng tống cú đá vào bụng ông Hoạt e Nhiều người coi thuốc B1 cứu cánh g Bọn tham ô nhận cộng tác đám xã hội đen h Ông giám đốc công ty Bình Minh bước i Cha muốn tái giá với người phụ nữ trẻ k Dịp đầu năm, cuối năm học giai đoạn hiệu cầm đồ nhắm vào đối tượng sinh viên để làm ăn Phân biệt nghĩa từ sau đây: a Tiêu dùng, tiêu xài, tiêu pha, tiêu thụ, tiêu hao, tiêu phí b Hiền, hiền lành, hiền đức, hiền hậu, hiền nhân, hiền từ, lương thiện c Long trọng, trang trọng, trịnh trọng, trọng thể, bảo trọng, trọng vọng CHÍNH TẢ TIẾNG VIỆT 149 2.1 Một số vấn đề chung 2.1.1 Khái niệm tả Chính tả quy định (quy tắc) có tính chất xã hội việc viết chữ viết Nhìn chung, tả vấn đề có tính phổ biến người, chữ viết có quy tắc mà không nắm biết người nói phương ngữ tiếng Việt viết sai tả 2.1.2 Một số quy tắc tả a Quy tắc viết hoa a1 Viết hoa cú pháp Viết hoa cú pháp lối viết hoa bắt đầu câu, đầu đoạn văn Cách viết hoa cú pháp có tính ổn định, thống nhất, trở thành chuẩn chung a2 Viết hoa tên riêng Tên riêng gồm tên riêng tiếng Việt, tên riêng dân tộc thiểu số tên riêng nước - Cách viết tên riêng tiếng Việt + Tên người, viết hoa tất chữ đầu âm tiết Ví dụ: Hồ Chí Minh, Nguyễn Thị Minh Khai, Nguyễn Huệ Chi, Nguyễn Minh Thuyết, v.v + Tên địa danh, địa chỉ, đơn vị hành chính, viết hoa tất chữ đầu âm tiết Ví dụ: Việt Nam, Hà Nội, (tỉnh) Nghệ An, (huyện) Hưng Nguyên, (xã) Hưng Tân, (làng) Hoàng Cần, v.v + Tên quan, tổ chức, đoàn thể viết hoa chữ đầu âm tiết đầu tên riêng Ví dụ: Bộ giáo dục đào tạo, Trường đại học sư phạm Hà Nội, Ủy ban nhân dân tỉnh Nghệ An, Nông trường cao su Thắng Lợi, Hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Trường tiểu học Kim Đồng, v.v - Cách viết hoa tên riêng dân tộc thiểu số + Những tên địa danh, đơn vị hành chính, tên gọi tộc người gọi theo cách nói viết tiếng dân tộc chuyển sang lối viết latinh hóa chữ quốc ngữ viết hoa theo quy tắc viết hoa tên riêng địa lí tiếng Việt Ví dụ: Sa Pa, Mù Cang Chải, Pắc Bó, Krông, A Dun Pa, Muôn Ma Thuột, Đắc Nông, Đắc Lắc, Thái, Tày, Nùng, Xơ Đăng, Gia Lai, Vân Kiều, v.v + Tên người dân tộc thiểu số, có chữ viết theo hệ latinh chữ quốc ngữ, có hệ chữ viết khác, chưa có chữ viết chuyển sang lối viết latinh hóa chữ quốc ngữ viết hoa tên người Việt Ví dụ: Vừ A Dính, Mã A Lềnh, Triệu Mùi Say, Ksor Phước, Giàng Seo Phử, Mông Kí Slay, v.v 150 - Cách viết tên riêng nước + Những tên địa lí gồm châu lục, đại dương, tên số nước, thủ đô, v.v Việt hóa giữ nguyên viết hoa tiếng Việt Ví dụ: châu Âu, châu Á, Thái Bình Dương, Pháp, Anh, Mỹ, Đức, Ba Lan, Bồ Đào Nha, Luân Đôn, Hy Lạp, Cu Ba, v.v + Những tên địa lí khác, tên người, ngữ dùng chữ latinh viết nguyên dạng; ngữ thứ chữ khác chuyển tự sang chữ latinh theo quy ước quốc tế Ví dụ: Shakespeare, Ohm, Volt, A.G.Haudricourt, M.Ferlus, Pais, v.v (nguyên dạng); Lomonosov, L.Scherba, F.Fotumatov, Tokyo, Bangkok, Norodom Xihanuc, v.v (chuyển tự) + Các tên địa lí, tên người Trung Quốc lâu phát âm viết theo âm Hán - Việt quen thuộc giữ nguyên cách viết lâu Ví dụ: Trường Giang, Tây Tạng, Vũ Hán, Bắc Kinh, Lỗ Tấn, Đỗ Phủ, Bạch Cư Dị, Mạc Ngôn, v.v a3 Viết hoa tu từ - Viết hoa số danh từ chung liên quan đến lãnh tụ vị lãnh đạo Ví dụ: Người Cha, Bác, Anh; hay: Nhớ Ông Cụ mắt sáng ngời (thơ Tố Hữu viết Bác Hồ), Bác Tôn, Bác Phạm Văn Đồng, v.v - Viết hoa tước hiệu (xưa), danh hiệu (nay) Ví dụ: Bố Cái Đại Vương, Hưng Đạo Đại Vương, nghệ sĩ Nhân dân, nhà giáo Ưu tú, huân chương Sao vàng, Anh hùng lao động, v.v - Viết hoa kiện lịch sử to lớn Ví dụ: Cách mạng tháng Tám, Xô viết Nghệ Tĩnh, Đại thắng Mùa xuân 1975, v.v - Viết hoa chức vụ lớn Ví dụ: Bộ trưởng, Thủ tướng, Chủ tịch (nước, quốc hội), Tổng bí thư - Tên năm âm lịch, ngày lễ, tết Ví dụ: Tân Hợi, Mậu Thân, Nhâm Thìn, ngày Quốc khánh 2-9, tết Nguyên đán, v.v - Tên gọi tôn giáo, kiện tôn giáo Ví dụ: đạo Phật (Phật giáo), đạo Thiên Chúa (Thiên Chúa giáo), lễ Phục sinh, lễ Phật đản, v.v - Tên loại văn hành chính, tác phẩm, sách báo, tạp chí Ví dụ: Hiến pháp 1946, Nghị đại hội Đảng lần thứ XI, tạp chí Cộng sản, tác phẩm Đường cách mệnh, báo Nhân dân, v.v - Các danh từ chung đồ vật, vật, vật dùng làm tên gọi, nhân hóa Ví dụ: bác Chào Mào, chị Sáo Nâu, anh Dế Mèn, bà Chổi, ông Mặt Trời, v.v b Quy tắc viết tắt 151 Chữ tắt ứng xử văn hóa thông minh loài người ngôn ngữ Do có đặc điểm độc đáo cách cấu tạo chữ tắt có tính hai mặt: mặt, gia tăng tính tiết kiệm cho ngôn ngữ, mặt khác gây khó khăn giao tiếp xã hội, trước hết truyền thông Do vậy, sử dụng chữ tắt, cần phải nắm vững chất Các loại, kiểu chữ tắt gồm: b1 Theo khả thể hiện, chữ tắt dùng tiếng Việt gồm hai loại lớn: chữ tắt quốc tế chữ tắt quốc gia - Chữ tắt quốc tế (phổ biến theo cách viết tiếng Anh): UNESCO, UNICEF, FAO, IMF, WB, WTO, ODA, OPEC, ASEAN, v.v - Chữ tắt quốc gia (tiếng Việt): HTX, XUNHASABA, DIHAVINA, VINATABA, VINAMILK, UBND, TTXVN, QĐ, GS, TS, Nxb, v.v Hai loại gồm hai kiểu: kiểu đọc theo vần (UNESCO, ASEAN, VINAMILK, VINATABA, v.v.) kiểu không đọc theo vần (WB, ODA, UB, TTXVN, TTg, GS, TS, v.v.) b2 Theo tần số xuất hiện, chữ tắt chia làm hai loại: loại có tần số cao loại có tần số thấp - Loại có tần số xuất cao (quen thuộc): UBND, HTX, QĐND, CANN, v.v - Loại có tần số xuất thấp (không quen thuộc): BĐ (bưu điện), CTĐT (công ty điện thoại), NCS (nghiên cứu sinh), Nxb (nhà xuất bản), v.v b3 Theo mức độ cao thấp, chữ tắt chia thành hai loại: loại khu biệt cao loại khu biệt thấp - Loại khu biệt cao: HTX, UBND, VAC, Cty, TTXVN, MDQD, v.v - Loại khu biệt thấp (dễ nhầm lẫn): BCH (ban chấp hành, huy), CN (chi nhánh, công nhân, công nghiệp, cử nhân, công nguyên), ĐHNN (đại học ngoại ngữ, đại học nông nghiệp), v.v c Quy tắc dùng dấu c1 Các dấu đặt cuối câu - Dấu chấm (.) Bắt buộc dùng dấu chấm kết thúc câu có cấu trúc tường thuật, câu tường thuật dùng với mục đích miêu tả, tường thuật Dấu chấm dùng trường hợp sau: + Miêu tả, tường thuật việc, kiện, tình Ví dụ: Mùa thu đến 152 + Có thể dùng cuối câu cầu khiến mà nghĩa giảm nhẹ Ví dụ: Thầy ngồi dậy húp cháo cho đỡ xót ruột + Có thể đặt cuối câu hỏi dùng để khẳng định, để bác bỏ hay hỏi không cần trả lời, sau người viết tự trả lời Ví dụ: Ớt mà ớt chẳng cay + Có thể đặt cuối vế câu câu ghép dài (tách câu) Ví dụ: Chính thật cụ bực Bởi cụ thấy đầu đau (Nam Cao) + Có thể đặt cuối câu ghép lỏng, câu đặt biệt Ví dụ: Pháp chạy Nhật hàng Vua Bảo Đại thoái vị (Hồ Chí Minh) Bộ đội đói Mỏi Buồn ngủ (Nguyễn Huy Tưởng) - Dấu hỏi (?) Dấu hỏi bắt buộc dùng kết thúc câu có cấu trúc hỏi câu hỏi dùng với mục đích hỏi thực Ví dụ: Ba mươi tám hay ba mươi chín? Bốn mươi bốn mươi? Cái mặt không trẻ không già… (Nam Cao) + Có thể dùng dấu chấm thay dấu hỏi Ví dụ: Có lẽ chị bệnh Đây lời đoán định (người nói lưỡng lự, nghi ngờ), có hình thức câu miêu tả nên đặt dấu chấm cuối câu + Có thể dùng dấu cảm thay dấu hỏi Ví dụ: Anh đóng cửa giùm nhé! Câu có hình thức câu hỏi, dùng với mục đích đề nghị cuối câu dùng dấu cảm - Dấu cảm (!) Dấu cảm bắt buộc dùng kết thúc câu có cấu trúc cảm thán, mệnh lệnh, cầu khiến hô hào câu dùng với mục đích Ví dụ: (1) Vui vui! (2) Anh khỏi ngay! (3) Xin bố tha cho con! (4) Hãy yêu! Hãy yêu! Hãy yêu bảo vệ// Mây nước, cửa nhà, văn học, ngữ ngôn (Chế Lan Viên) c2 Các dấu đặt câu - Dấu lửng (…) Dấu lửng dùng để chứng tỏ câu, đoạn, thành phần chưa viết hết (vì lí đó) 153 Ví dụ: Và lúc Ngọc mở lời: “Chúng muốn nói với ba…” cô Thương cửa (Phan Thị Vàng Anh) Có thể dùng dấu lửng để biểu thị lời nói ngập ngừng bị ngắt quãng (không cố ý cố ý), âm kéo dài Ví dụ: (1) Ông nói: “Bà có đàn con… thôi? (2) Tự nguyện đóng góp theo… định mức (?!) - Dấu phẩy (,) + Dấu phẩy dùng để phân ranh giới thành phần nòng cốt với thành phần khác Bắt buộc dùng dấu phẩy thành phần đứng xen chủ ngữ vị ngữ, thành phần nhấn mạnh, thành phần hô gọi, thành phần giải thích Ví dụ: (1) Chúng tôi, ngày mai, Hà Nội (2) Tôi, Nam (3) Hà Tĩnh, quê hương thật đẹp (4) Cảm ơn Người, Hồ Chí Minh vĩ đại (Tố Hữu) + Bắt buộc dùng dấu phẩy để phân ranh giới thành phần đồng chức: đồng chủ ngữ, đồng vị ngữ, đồng bổ ngữ, vế câu đồng chức, thành phần liệt kê Ví dụ: (1) Cơm áo, vợ con, gia đình… bó buộc y (Nam Cao) (2) Hùng dậy tập thể dục, đánh răng, ăn sáng làm (3) Xí nghiệp cần tuyển kĩ sư, hai nhân viên vi tính mười lăm công nhân xây dựng (4) Đường xa, gánh nặng, bước chân thoăn Dốc núi, đèo cao, đòn gánh kĩu kịt (Thép Mới) (5) Những bạn sau vào đội tuyển trường: Tuấn, Hùng, Nam, Vân Hải - Dấu hai chấm (:) Dấu hai chấm dùng trường hợp sau: + Phần đứng sau dấu hai chấm dùng để thuyết minh, giải cho phần đứng trước Ví dụ: (1) Nam bước vào phòng nhà máy: phòng cưa máy (2) Tôi không tin: Anh nói đùa chứ? + Dùng hai chấm đứng trước phận liệt kê Ví dụ: Dây đàn bầu gợi dậy lòng ta: yêu, ghét, buồn, vui, giận, hờn hi vọng (Lưu Quý Kì) 154 Lưu ý, sau dấu hai chấm viết hoa qua hàng, phần thuyết minh, giải đứng sau dấu hai chấm câu Ví dụ: (1) Lần đến lượt rối rít: - Chuyện nào, anh kể đi… (2) Tôi nghĩ rằng: Anh phát biểu vấn đề Sau dấu hai chấm không viết hoa phần đứng sau việc liệt kê, cụm từ - Dấu chấm phẩy (;) Dấu chấm phẩy dùng câu ghép vế câu có cấu tạo ngữ pháp ngữ nghĩa phức tạp, ý nghĩa vế câu xa Ví dụ: (1) Hồi Bá Kiến làm lí trưởng, lão kình với mặt; Lí Kiến muốn trị chưa có dịp (Nam Cao) (2) Lí luận quan trọng; lí luận không làm cách mạng (Lê Duẩn) - Dấu ngoặc đơn ( ) Dấu ngoặc đơn dùng để phân cách phần dùng để bình luận, giải, thích với thành phần khác Ví dụ: Nhà đông: hai cán giảng dạy trường đại học bách khoa (đồng nghiệp), kĩ sư vô tuyến điện (bạn khí học từ hồi phổ thông)… sinh viên năm thứ tư (học trò yêu) người bạn gái (không rõ nghề gì) thơm phức xinh đẹp - Dấu ngoặc kép “…” Dấu ngoặc kép dùng để trích dẫn hay thuật lại nguyên văn câu nói, từ ngữ, tên gọi Ví dụ: (1) Nhưng làng Vũ Đại tự nhủ: “Chắc trừ ra” (Nam Cao) (2) Từ cửa hàng bán vải đến cửa hàng may đo, mét vải (chưa ngâm giặt gì) mà co lại “miếng da lừa” - Dấu gạch ngang (-) Dấu gạch ngang có hai chức năng: phân cách thành phần giải thích với thành phần khác để liệt kê Ví dụ: (1) Hồ Chí Minh - lãnh tụ kính yêu dân tộc Việt Nam xa (2) Dấu gạch ngang có chức sau đây: - Phân cách thành phần giải thích với thành phần khác - Dùng để liệt kê 155 Lưu ý: Dấu gạch ngang dễ nhầm với dấu nối (-) Dấu nối dấu phụ văn bản, có tác dụng: viết liên danh (cách mạng khoa học - kĩ thuật), ghi ngày tháng năm (ngày 29-1945), ghi số liên quan với (từ 5-7 tấn/ha), v.v 2.2 Luyện tập tả tiếng Việt 2.2.1 Chính tả điệu a Phân biệt hỏi/ngã Bài tập Điền dấu hỏi ngã vào chữ in nghiêng Ca lớp im lặng đê nghe cô giáo giang Các em phai giư trật tự lớp Giưa sân trường có bàng Em muốn nghe cô giáo giang nưa đa có tiếng trống đánh, em cam thấy buôi học ngắn Em se cố gắng học tập đê sau làm chu nước nhà, giư vưng độc lập thống Có thê nói chúng em đa cố gắng xứng đáng với truyền thống cua trường Mẹ em đa dậy trước ca em, có le mẹ cung hồi hộp em hôm ngày khai trường Cha em cung ngoan ngoan, ki luật Đang phu cung ý đến thiếu nhi Từ trơ đi, chúng em se chăm học nưa Bài tập Điền dấu hỏi hặc ngã vào chữ in nghiêng Bưa ăn bưa cô 2) Tôi nhớ chuyện cu 3) Tôi chi nói nưa, định nói nưa không 4) Cần phai bai bo tất chuyện vô ích, 5) Môi lần nói đến ki thuật, cung đồng thời cung nói đến tô chức 6) Phai quan niệm cho ro ràng lợi ích giưa tập thê với lợi ích xa viên 7) Vơ kịch kết thúc tan vơ cua âm mưu địch 8) Tuy quân địch bắn phá dư dội, chúng vân không thê chống lại sức kháng cự manh liệt cua quân ta 9) Gia sư da sư người ta se nghi ngờ sư Bài tập Điền dấu hỏi dấu ngã vào chữ in nghiêng Cai tạo san xuất phai đôi với phát triên 2) Hương ứng lời kêu gọi cua lanh tụ cua Đang, niên hay dung cam bao vệ Tô quốc 3) Hai cang đa manh liệt chống lại đợt ném bom huy diệt 4) Dưới lanh đạo cua Đang cộng san nhân dân đa đứng lên đánh bại chu nghia đế quốc nô lực xây dựng chu nghia xa hội 5) Dân chứng không giai thích ki se anh hương đến việc tiếp nhận 6) Cuộc triên lam mi thuật đa người tán thương 7) Chi thị chống lang phí, đề cao ki luật đa triệt đê thực 8) Nghi lê có nhiệm vụ cung cố quan hệ xa hội 9) Tình trạng bất bình đăng nam nư se xóa bo vinh viên 10) Trong hoàn canh khốn quân phai kiên nhân khắc phục Bài tập Điền dấu hỏi hay ngã vào chữ in nghiêng 156 Trước đây, nói đến hoi nga hoang Môi ta phạm vài lôi Tôi tương có cách viết nôi người Nghệ Tinh Bông hôm, vớ quyên “Mẹo hoi nga” Thì ra, phân biệt hoi nga dê, không đòi hoi phai nô lực Chi cần nhớ vài chư hay sai quy tắc, nưa, tất có quy tắc ro ràng Tôi theo doi hào hứng quy tắc chúng chứng to tiếng Việt cung không rắc rối b Phân biệt ngã/hỏi, ngã/nặng Lỗi ngã/hỏi (dấu ngã viết thành dấu hỏi) phổ biến Bắc Trung Bộ, Nam Trung Bộ Nam Bộ Riêng viết sai dấu ngã dấu nặng lại phổ biến Nghệ Tĩnh Người Nghệ Tĩnh thường phát âm ngã nhập với nặng Để chữa lỗi ngã/nặng Nghệ Tĩnh, lỗi ngã/hỏi vùng địa phương khác áp dụng số mẹo tả sau - Đối với từ Hán - Việt Những từ Hán - Việt viết dấu ngã dễ viết sai tả, chữ mà nghĩa khó hiểu Gặp trường hợp này, áp dụng mẹo Mình nên nhớ viết dấu ngã Mẹo có nghĩa gặp chữ Hán Việt bắt đầu âm đầu m (mình), n (nên), nh (nhớ), v (viết), l (là), d (dấu), ng (ngã) mạnh dạn viết dấu ngã Ngoài ra, gặp chữ Hán - Việt âm đầu (tức bắt đầu nguyên âm) hay bắt đầu âm đầu khác (với bảy âm trên) viết dấu hỏi Chẳng hạn: Với m: mĩ mãn, mẫn cảm, mãnh hổ, mẫu số, mãng xà, miễn dịch, kiểu mẫu, minh mẫn, mãn khóa, v.v Với n: truy nã, nỗ lực, nam nữ, trí não, noãn bào, v.v Với nh: nhũng nhiễu, nhiễm trùng, thổ nhưỡng, nhã nhặn, nhuyễn thể, nhẫn nại, nhũ tương, nhiễu nhương, v.v Với v: vĩnh viễn, vãn cảnh, vũ lực, hùng vĩ, vãng lai, vĩ tuyến, vũ đạo, phong vũ, vũ lực, v.v Với l: lãng mạn, lãnh đạo, phụ lão, kết liễu, lữ khách, lễ độ, thành lũy, lẫm liệt, truy lĩnh, v.v Với d: dũng cảm, dã man, điền dã, diễu binh, dưỡng sinh, dĩ nhiên, diễm lệ, diễn viên, dĩnh ngộ, v.v Với ng: ngôn ngữ, tín ngưỡng, nghĩa vụ, nghiễm nhiên, hàng ngũ, vị ngã, v.v Trong bảy âm đầu trên, có ngoại lệ, âm đầu ng chữ Hán - Việt không viết với dấu ngã, chữ ngải ngải cứu (tên thuốc) Trái lại, ngãi nhân ngãi viết theo mẹo 157 Như vậy, gặp chữ Hán Việt có bảy âm đầu không viết dấu hỏi dấu nặng Ngoại lệ có hai mươi chữ, thống kê: kĩ (tài) kĩ thuật, kĩ năng, kĩ xảo; bãi (bỏ) bãi chức, bãi công, bãi khóa; bĩ (đen) bĩ cực, vận bĩ; hữu (bạn) hữu; phẫu (mổ) phẫu thuật, giải phẫu; cữu (hòm) linh cữu; tiễn (đưa) tiễn biệt, tống tiễn; tiễu (diệt) tiễu trừ, tiễu phỉ; trẫm (vua); trĩ (trẻ) ấu trĩ; trữ (cất) tích trữ; huyễn (mê) huyễn hoặc; hỗ (cùng) tương hỗ; hỗn (loạn) hỗn loạn, hỗn hợp; hãm (hại) hãm hại, giam hãm; đãng (buông) phóng đãng; quẫn (khốn) quẫn bách; hữu (có) hữu ích, hữu xạ; đãng (đường) quang đãng; xã (xã) xã hội; hoãn (chậm) trì hoãn; quỹ (rương) thủ quỹ; suyễn (bệnh) bệnh suyễn; quỹ (dấu) quỹ tích; tiễn (tên) hỏa tiễn; tiễn (làm) thực tiễn; hữu (phải) hữu khuynh; cưỡng (ép) cưỡng đoạt; trĩ (chim) chim trĩ; tuẫn (chết) tuẫn tiết; kĩ (hát) kĩ nữ; đễ (em) hiếu đễ; sĩ (trò) kẻ sĩ - Đối với từ Việt Viết ngã/nặng, ngã/hỏi từ Việt, ta dùng mẹo láy âm Trong từ láy âm Việt có quy luật trầm bổng, nghĩa là: từ láy âm có hai chữ hai chữ bổng, trầm, chữ thuộc hệ bổng láy âm với chữ hệ trầm Hệ bổng gồm ba dấu: dấu không (không có dấu), dấu sắc dấu hỏi; hệ trầm gồm ba dấu: dấu huyền, dấu nặng dấu ngã Ví dụ: chữ chặt dấu trầm (dấu nặng) láy âm với chẽ (dấu ngã), chịa (dấu nặng), ta có từ láy: chặt chẽ, chặt chịa Ngược lại, chữ nhớ (dấu sắc) hệ bổng láy âm với nhung (dấu không), với chữ nhơ (dấu không), ta có: nhớ nhung, nhơ nhớ Tóm lại, ta có mẹo không, hỏi, sắc huyền, ngã, nặng Mẹo có nghĩa gặp chữ mà ta viết với dấu hỏi hay dấu ngã tạo từ láy âm Nếu chữ láy âm với dấu sắc, dấu không hay hay dấu hỏi viết dấu hỏi Trái lại, chữ láy âm dấu huyền, dấu ngã hay dấu nặng viết dấu ngã Ví dụ hệ bổng Dấu không với dấu hỏi: mê mẩn, ngơ ngẩn, khẳng khiu, bảnh bao, đảm đang, thơ thẩn, quanh quẩn, nhỏ nhen, ngủ nghê, ủ ê, v.v Dấu hỏi với dấu hỏi: lủng củng, khủng khỉnh, rủng rỉnh, đủng đỉnh, lửng thửng, lỏng lẻo, bủn rủn, lỉnh kỉnh, lẩn thẩn, v.v Dấu sắc với dấu hỏi: sáng sủa, rẻ rúng, nhảm nhí, hối hả, gắt gỏng, hắt hủi, đắt đỏ, bướng bỉnh, v.v 158 Ví dụ hệ trầm Dấu huyền với dấu ngã: nhỡ nhàng, bẽ bàng, ngỡ ngàng, lỡ làng, mỡ màng, não nùng, bão bùng, hãi hùng, dãi dầu, lõa lồ, v.v Dấu ngã với dấu ngã: lõa xõa, nhũng nhiễu, nhũng nhẵng, lõm bõm, bỗ bã, lẫm chẫm, lẵng nhẵng, v.v Dấu ngã với dấu nặng: thõng thẹo, nũng nịu, mạnh mẽ, lộng lẫy, rộng rãi, quạnh quẽ, vỡ vạc, rộn rã, õng ẹo, v.v Có số ngoại lệ: bền bỉ, hồ hởi, mẩy, nài nỉ, niềm nở, phỉnh phờ, vỏn vẹn, ve vãn, ễnh ương, hoài hủy, v.v Từ nông nỗi (có nghĩa tương tự từ nỗi niềm) câu Làm nông nỗi ngoại lệ ; từ nông (có nghĩa nông cạn) theo quy tắc trầm bổng Mẹo huyền, ngã, nặng không, hỏi, sắc chi phối tượng biến âm tạo từ, khiến cho số từ có nghĩa giống hay gần mà khác điệu Ví dụ: Huyền, ngã, nặng: lãi (lời, lợi), (cùng), (dầu, dù), (đà), ngỡ (ngờ), cỗi (còi, cồi), đỗ (đậu), giẫm (giậm), mõm (mồm), thõng (thòng), trĩu (trịu), v.v Sắc, hỏi, không: chửa (chưa), tản (tán, tan), cảm ơn (cám ơn), chủ (chúa), thảo (tháu), cản (can), chẳng (chăng), thả (tha), v.v 2.2.2 Chính tả D/GI Bài tập Điền d gi vào chỗ trống câu (1) Anh …ao …u rộng (2) …iễn …ả nói hay (3) …áo …ục phải kết hợp học với hành (4) Thầy giáo nói …ản …ị (5) Văn học …ân …an Việt Nam có nhiều tác phẩm hay (6) Phải ý đến anh …ự (7) Không nên …ao …ịch với kẻ xấu (8) Nó hay …ằn …ọng nói (9) Công việc …ang …ở (10) Lò …ò cò đói (11) Người …ương …an thường hay …an …ối Bài tập Điền d gi vào chỗ trống câu (1) Tính …ữ nên không …ữ kỉ luật (2) Anh …ao cho …ao sắc (3) Trong …ây lát buộc xong sợi …ây thép (4) Tối qua, …ường không ngủ …ường (5) Đôi …ày đế …ày (6) Chiều nay, …ì muốn đến hỏi anh điều …ì (7) Thầy …áo …ục tập thể …ục (8) Không nên …ở sách làm thi làm …ở Anh Nam …ò đường để mua …ò (9) Nó …ấu …ấu cặp (10) Nó …ắt tiền vào túi sau …ắt cụ già qua đường (11) Nó đánh rắn …ập đầu bị ngả …ập đầu (12) Nhà …a thuộc đông nên phải mua hàng …a thuộc 159 Bài tập Tại chữ in nghiêng câu đổi thành chữ viết với gi? (1) Trên trời vầng trăng sáng vằng vặc (2) Anh trả tiền mua trầu cho bà hàng chưa? (3) Tôi trao cho bà bà quên (4) Buổi tối, dân chài chong đèn để lưới bắt cá (5) Trong vườn trồng chằng chịt (6) Con chim ăn trùn bị thợ săn trương cung bắn chết (7) Nhà tranh bị cháy tro PHẦN HƯỚNG DẪN HỌC CHƯƠNG Tài liệu cần đọc (1) Phan Mậu Cảnh, Hoàng Trọng canh, Nguyễn Văn Nguyên, Tiếng Việt thực hành, Nxb Nghệ An, từ trang 163 đến trang 178 (2) Bùi Minh Toán, Lê A, Đỗ Việt Hùng, Tiếng Việt thực hành, Nxb Giáo dục, H 1997, từ trang 188 đến trang 252 (3) Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Văn Hiệp, Tiếng Việt thực hành, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, H 1996, từ trang 231 đến trang 237 Nội dung trọng tâm cần nắm - Phần lí thuyết: Các yêu cầu dùng từ văn bản, thao tác lựa chọn thay từ; quy tắc tả thông dụng - Phần thực hành: rèn luện việc sử dụng từ, phát lỗi chữa lối dùng từ; luyện tả điệu cách viết d/gi Cách tổ chức học - Trên lớp: nghe giảng, thảo luận nhóm (phần câu hỏi tập lớp cuối chương) - Tự học: trả lời câu hỏi làm tập sau học 160 TÀI LIỆU THAM KHẢO Lê A (1999), Giáo trình tiếng Việt thực hành, Đại học Huế Hoàng Anh, Phạm Văn Thấu (2005), Tiếng Việt thực hành, Nxb Lí luận trị, H Tạ Hữu Ánh (1999), Soạn thảo, ban hành quản lí văn quản lí nhà nước, Nxb Chính trị quốc gia, H Diệp Quang Ban (1998), Văn liên kết tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội Diệp Quang Ban (2009), Giao tiếp, diễn ngôn cấu tạo văn bản, Nxb Giáo dục Việt Nam, H Phan Mậu Cảnh (2008), Lí thuyết thực hành văn tiếng Việt, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, H Phan Mậu Cảnh, Hoàng Trọng Canh, Nguyễn Văn Nguyên (2009), Tiếng Việt thực hành, Nxb Nghệ An Nguyễn Đức Dân (1998), Tiếng Việt, Nxb Giáo dục, H Hữu Đạt (1997), Tiếng Việt thực hành, Nxb Giáo dục, H 10 Galperin (1987), Văn với tư cách đối tượng nghiên cứu ngôn ngữ học, Hoàng Lộc dịch, Nxb Khoa học xã hội, H 11 Hoàng Văn Hành, Hoàng Phê, Đào Thản (2002), Sổ tay dùng từ tiếng Việt, Nxb Khoa học xã hội, H 12 Cao Xuân Hạo (chủ biên), (2002), Lỗi ngữ pháp cách khắc phục, Nxb Khoa học xã hội Thành phố Hồ Chí Minh 13 Nguyễn Thị Ly Kha (2007), Dùng từ, viết câu soạn thảo văn bản, Nxb Giáo dục, H 14 Nguyễn Xuân Khoa (1996), Phương pháp dạy dấu câu tiếng Việt trường phổ thông, Nxb Giáo dục, H 15 Vương Hữu Lễ, Đinh Xuân Quỳnh (2003), Tiếng Việt thực hành, Nxb Thuận Hóa, Huế 16 Nguyễn Đăng Mạnh (chủ biên), (2000), Muốn viết văn hay, Nxb Giáo dục, H 17 Hà Quang Năng (chủ biên), (2007), Từ điển lỗi dùng từ, Nxb Giáo dục, H 18 Phan Ngọc (1982), Chữa lỗi tả cho học sinh, Nxb Giáo dục, H 19 Nguyễn Quang Ninh (1998), 150 tập rèn luyện kĩ dựng đoạn văn, Nxb Giáo dục, H 20 Nguyễn Phú Phong (2005), Việt Nam - chữ viết, ngôn ngữ xã hội, Trường đại học sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh 161 21 Lê Xuân Thại (chủ biên), (1999), Tiếng Việt trường học, Nxb Giáo dục, H 22 Nguyễn Kim Thản, Nguyễn Trọng Báu, Nguyễn Văn Tu (1982), Tiếng Việt đường phát triển, Nxb Khoa học xã hội, H 23 Nguyễn Văn Thâm (1992), Soạn thảo xử lí văn công tác cán lãnh đạo quản lí Nxb Chính trị quốc gia, H 24 Phan Thiều (1998), Rèn luyện ngôn ngữ, tập, Nxb Giáo dục, H 25 Phan Thiều, Lê Hữu Tỉnh (2003), Dạy học từ ngữ tiểu học, Nxb Giáo dục, H 26 Trần Ngọc Thêm (2002), Hệ thống liên kết văn tiếng Việt, Nxb Giáo dục, H 27 Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Văn Hiệp (1996), Tiếng Việt thực hành, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, H 28 Bùi Minh Toán, Lê A, Đỗ Việt Hùng (1997), Tiếng Việt thực hành, Nxb Giáo dục, H 29 Bùi Minh Toán (1999), Từ hoạt động giao tiếp tiếng Việt, Nxb Giáo dục, H 162