Chương IV S ự THÍCH ỨNG HỆ THỐNG VỚI CON NGƯỜI T rình b y th n g tin tro n g hệ th ô n g Troiig hệ thông, người phải hiôn đôl diện với nhiềii nguồn thông tin Một phần lớn số thơng tin người khơng thể tiếp nhận cách trực tiếp phù hỢp quan thụ cảm Trong trường liỢp này, thông tin thường đưỢc tiếp nhận cách gián tiếp, nhị số phận báo nl : máy đo (các bảng chia độ), bóng đèn hiệu bảng tín hiệu, ký hiệxi, sơ đồ, tín hiệu thính giác v.v 1.1 Các p h n g thức sử d u n g th iế t bi tr ì n h bày th ô n g tin (c c c i c h ỉ báo) Thao tác viên sử dụng thiếr bị báo nhằm mục đích thực chức nbiệm vụ lao động khác ; kiểm tra thao tác, giám sát - tức phát sơ tín hiệu đột biến; chẩn đốn số tình trạng bất thường q trình cơng nghệ chế độ thao tác trì bảo dưỡng (đọc, so 109 sánh đơi chiếu, xử lí giá trị cac thơng sơ' xử lí sơ' chi tiết bị hịng hóc); điều chỉnh hồn thiện rac thiết bị q\iá trình cơng nghệ Các phương thức sử dụng thiết bị báo rhỏng tin đưỢc phân loại vào loại thơng tin mà chúng cung cấp Nhìn rhung, chiưig đưỢc dùng để : 1.1.1 Ch í háo thơng tin sô lưỢng Thao tác viên cần phải đọc giá trị thực đại lượng mà giá trị thay đổi thường xuyên đứng yên để so sánh với giá trị khác V.V 1.1.2 Chỉ báo thông tin chất ỉ.ượng Thao tác viên phải xác định giá trị tiíơng đối đại lượng liên tục biến đổi, xác định độ lớn, phương hướng nhịp độ biến đổi đó, 1.1.3 Chỉ báo thông tin kiếm tra Thao tác viên phải xác định xem giá trị thông sô' dần thay đổi có bình thường hay khơng? 1.1.4 Chỉ báo thông tin tinh đột biến, báo động nguy ỉiiếm Nhờ tín hiệii thính giác, đèn hiệii bảng hiệu thao tác viên đưỢc thơng tin tình hng ỉiay trạng thái định thiết bị 110 1.1.5 Chỉ báo thịng tììì kiếm tra thao tác lệnh - điều c h ỉn h Nhờ cac báo rhao tác viên kiểm tra xem thao tác đóng - mớ, dừng lại - khởi động điều chỉnh có đưỢc thực phù hợp với trạng thái hốc giá trị mong mn lia 3' khơng 1.1.6 Chì báo tìiơng tin tinh trạng Thao tác viêii kiểm tra thao tác xác lập biếu sô theo giá trị định kiểm tra tình trạng chu trìn h v.v 1.1.7 Chỉ báo theo dõi Thao tác viên theo dõi tiêu điểm mà di chuyển độc lập phụ thuộc vào phản ứng (đặc biệt có giá trị ngành quân sự) 1.1.8 Chỉ báo đồng Các thao tác đồng điều kiện, tình hay đơl tượng Sự phán loại có giá trị đôl với việc lựa chọn kiểu thiết bị báo thao tác viên cần phải thực nhiều chức náng nhiệm vụ địi hỏi phải đơl diện với nhiều yêu tố thông tin khác nhau, chí máu thu ẫn Như vậy, cầỉ báo phương tiện truyền đạt thông tin đến người Nhiệm vụ nhà tâm lí học kỹ sư phải làm cho thích ứng với đặc điểm tri giác ngiíịi Để giải nhiệm vụ nhà tâm lí học phải nghiên cứu 111 khả quan cảm giác người Kết qiiả cho thấy, việc sử dụng inỗi loại giác quan có ưu điểm nhiiỢc điểm Chảng hạn thính giác cảm giác liên tục hơii so với thị giác, thị giác lại có tính lựa chọii gián đoạn Bời vậy, thính giác thích hỢp với việc tri giác kích thích ngán ngừa kích thích xuất lúc Trong đó, tliị giác có khả phản ánh tập trung hồn tồn vào kích tliích định, sau loại trừ tấ t kích thích khác Nhiều cơng trình nghiên cứu ; nhiểii trường hỢp, việc sử dụng kêt hỢp báo thị giác thính giác lúc có ý nghĩa (ví dụ, tìm kiếm tín hiệu ra-đa yếu) Thường thường, tín hiệu âm dùng để thu hút ý vào tín hiệu thị giác Chẳng hạn, tiếng chuông máy báo cho thao tác viên biết cần thiết phải ý dến thiết bị can thiệp vào trình hoạt động Trong số trường hỢp, việc hướng vào quan phân tích xúc giác lại có ý nghĩa định Nhà tâm lí học Xơ Viết TrênNhilipơp tạo hệ thơng hình hình học nổi, hìnli dễ dàng pầân biệt nhận biết chạm vào chúng Người ta gắn chúng lên phím máy linơ thay cho chữ Sau hiyện tập thời gian ngắn, công nhân chữ thực việc chữ theo tín hiệu xúc giác với tham gia tơi thiểu thị giác Tơc độ độ xác động tác nâng cao rõ rệt 112 Người ta sử dụng rả cảm giác đau để truyền tín hiệu Iigiiy hiêin Trên thực tể, người ta cô' gắng phán phôi thông tin quan phán tích khác nhau, phần lớn dụng cụ báo dựa vào tri giác thông tin mắt 1.2 N h ữ n g c h ỉ báo có k im c h ì Trong sơ’ dụng cụ báo thị giác dụng cụ báo có kim giữ vai trò đặc biệt Chúng gồm loại ; báo thông tiu kiểm tra; báo thông tin chất lượng báo thông tin sô' lượng Việc chọn loại báo thiết kế phương tiện kỹ th u ật đặc điểm cùa thông tin cần cho ngitời thao tác định Các nhà tâm lí học ý nhiều đến việc nghiên cứu phụ thiiộc độ xác tốc độ việc đọc báo vào hình dạng thang chia đệr Người ta so sánh khả đọc đưỢc õ loại hình dạng thang chia độ (Hình 6) Kết thu đưỢc ghi bảng : B ả n g Sự phụ thuộc độ xác việc đọc vào hình dạng thang chia độ Hình dạng thang chia độ Đọc sai thang chia độ tính theo % a b c d đ 0,5 10,9 16,6 27,5 35,5 113 ỵ LO i '■d) Ó2T, 5%) t J _ j _Ì _ L_L 0.5% ^ ỉ f / ộ o (16,6V> (đ) (c> H/n/? 6; Các hình dạng bảng độ nghiên cứu a Hình cửa sổ mở; b Hình trịn; c Hình bán nguyệt d Hình chữ nhật ngang; đ Hình chữ nhật dọc Như vậy, theo độ xác việc đọc, hình dạng thang chia độ xếp theo thứ tự sau đáy ; cửa sổ mở, hình trịn, bán nguyệt, chữ nhật ngang, chữ nhật dọc Nhưng, việc định lựa chọn kiểu thang chia độ phụ thuộc vào nhân tô' khác Chẳng hạn, loại “cửa sổ mở” loại giúp đọc xác nhất, song lại thuận lợi trường hỢp cần phải theo dõi biến đổi động số Ngitời ta lưu ý đến vâ'n đề đường kính tơl viu thang chia độ nghiên cứii báo có kim thấy đường kính thang chia độ với tốc độ độ xác cúa việc đọc khơng có phụ thiiộc theo đường thẳng, úhg với loại dụng cụ có điíờng kính tơi Ifii, liiệu 114 q\iả việc đọc đưỢc định th â n đường kính, mà qiian hệ đị'i voi khoảng cách quan sát Các nhà tâm lí học kỹ sư cịn nghiên cứu phụ thuộc tơc độ, độ xác việc đọc thông tin vào cluiyên động kim cliỉ hay bảng chia độ Các cơng trìn h nghiên cứu cho thấy, nhân tố rhời gian hoạt động có ý nghĩa quyêt định Với thời gian lộ sáng ngắn (dưới o.õ giáy) dụng cụ cliỉ báo có bảng chia độ chuyển động cịn kim đứug yên tôt Khi thời gian lộ sáng tăng lên, loại dụng cụ có kim chuyển động, bảng chia độ đứng yên tốt Trong tâm lí học lao động, thành phần dụng cụ cầỉ báo có thang chia độ : kim chữ cố, vạch kẻ nghiên cứu cách chi tiết Cliẳng hạn đôi với vạch kẻ, có I‘liể có vạch kẻ có kích thước lớn vạch có kích thước trung bình vạch có kích thước nhỏ Thường thường, bảng chia độ, vạcl^ lớn điíỢc đánh số Trong việc thiết kế cụ thể bảng cliia độ, người ta nhận thấy thường có khuynh hướng nơi vạch kẻ đường thẳng ngang (Hình 7) W.T.Singlet ĩi cho rằng, vấn đê cần phải đưỢc giải n h sáng cùa lí thu yết tri giác quan liệ liìỉili Iiềii Vằ dơ vảy thang chia độ càn phai đưỢc th iế t k ế theo nguyên tắc tín h đơn giản, tín h liên rục tính thống Điều tliể Hình l lõ ( a b i c Hình Các cách thiết kế vach kẻ thang chia đc Đơi với kích thước c/iỉ?«ơ'trên thang chia độ, người ta thấy: - Tỷ lệ chiều rộng chiều cao thaug f lúa độ phụ thuộc vào inàu sắc chữ số Nếii chữ sơ' có niàu đen cịn màu trắng, tỉ lệ 1/6 hoậc 1/8 Nếii chữ sô' màu trắng màu đen tỷ lệ khoaag từ 1/10 đên 1/20 Kếii tương phản chữ số Iihỏ, tỷ lệ 1/5 Còn trường hỢp chữ số chiếu sáng tỷ lệ nằm khoảng từ 1/10 đến 1/40 - Tỷ lệ chiều rộng chiểu cao sô' 1,25/1 dẻ thày - mức độ chiếvi sáng bình thường, chiều ( chữ sô dao động từ 0,9 đến l.õ mm/30õ mm khoảng cách iọc mưc đọ cbiêii sáng thấp chiềxi cao chữ sô mni/30õ m::i khoảng cách đọc, 116 - H ình dáng chữ sơ phải điíỢc viết th ế đẽ kliơug thể có nhầm lẫn giĩia so Iiay với sơ kliác (ví dụ đôi với trường hỢp chữ sô 3, n, xiiất nhóm) Đơi với kim chí người ta xác nhận rằng, kầi kim cluiyển động đứng yên phải để đứng gần vạch chia độ nliấĩ Iihưng vản khơng phủ lấp chữ số (do kim cĩmg không đưỢc dày Khoảng cách đầu kim vạch độ khoảng 0.8 mm (Hình 8) Trên thang chia độ, để tạo tương phản màu sắc, người ta thường sử dụng niàii đen màu trắng Trong điều kiện chiếu sáng bình thường, vạch kẻ chữ số kim thường có m u đen rrắng mức độ chiêu sáng thấp hơn, vạch kẻ chữ số kiin có m u trắ n g mà\i vàng t r ê n n ề n màii đen / - V Tốt /^ ệ' ự V ■rrnimm z Không tốt Tốt Không tốt Hình Sư phản bố qua lai giửa kim vach kẻ thang chia đô Những dụng cụ vừa nghiên cửii cần t h i ế t đôi với việc đọc tlióug tin sơ liíỢng dựa vào dịch 117 chuyển kim thang chia độ giá trị Chinh dụng cụ cịn co thể dùng để đọc thôiig tin chất lượng nhữĩiể thỏng tin kiếm rra như; nhận định trì đại lượng đo đưỢc phạm vi giá trị bìiih thường; kiểm tra độ an tồn lệch vể phía giá trị đột biên; nhặn định vế hưổng dao độiig độ lớn cùiig nhu' nhịp độ chúng Đế thoả mãu u cầu nhiệm vụ đó, đơi người ta không cần thiết kế vạch kẻ thang chia độ mà cần sơn màu với mộT ý nghĩa chinh xác vùng khác (Hình 9) n h giác (màu vàng) Bình íhườna fmàu xanh) Binh thường (màu xanh) Nguy hiểm (rnàu đỏ) Nguy hiểm (màu đỏ) ) Hinh Các dụng cụ có kim khơng có vạch kẻ thang chia độ (theo E J.Mc Cormichk) Phân bô'các dụng cụ báo bảng giá điều kìuển Có bơn ngun tác phân bơ'cơ tlurịng áp dụng là: a) Nguyên tắc tần sỏ'sử dụng: thiết bị báo sử dụng thường xuyên phải đưỢc xếp vị trí thuận tiện (chẳng hạn vùng tơi líii : trung tám giá điềii khiển - Hình 10) 118 1960 có 41,0% rrường hỢp bất hạnh sản xuất xảy cơng nhán có thám niêu nghề nghiệp năm Năm 1961 cịng nhán xẩy 37.7% trirâng hỢp bà't hạnh Có nhiềii tài liệu cịn chứng tỏ có phụ thuộc tần sô" xuất tntờng liỢp bất hạnh vào lứa tuôi công nhâu Người ta thấy rằng, rrong điều kiện ngang bàng vững chắc, rliì cơng nhân trẻ thường cliịii trường hỢp bất hạnh uhiê\i Theo tài liệu Hội đồng an tồn qc gia Mỹ, người lái tơ 2õ tuổi chịu khả gặp trường hợp bấĩ hạnh gấp lần so với người lái ô tô 2õ tuổi Sự phụ thuộc khơng giải thích tâng lên kinh nghiệm nghề nghiệp Thông thường, theo lứa tuổi, trưởng thành nhân cách tăng lên Con người trở nên chín chắn hơn, tinh thần trách nhiệm kết lao động sức khoẻ thân đưỢc nâng cao Klii cần phải đối mặt với nguy hiểm, ngưịi lớn tuổi, có kinh nghiệm sống nliiềii hành động bình tĩnli tự tin Sự phân tích khiến ta phải đề cập tới nhăn cách người cơng nhân Trước liết cần nói đến xu hướng nghề nghiệp Trong thực tế không loại trừ trường hỢp không hứng thú với hoạt động nghề nghiệp nguyên n h ả n gáy r a trường liỢp bất hạnh Nliững cơng nhân có hứng th ú mạnh mẽ ổn định nghề nghiệp gặp so với cơng nhân khơng thích nghê' hồn tồn khơng thích 219 Năng lực chun mơn có ý nghĩa qiian trọng mặt an toàn lao động Mỗi người, tiiỳ thuộc vào mức độ phát triển híc định thán mà có thê chịu hoạt động ngliể nghiệp cụ thê Những nét tính cách cá nhân định an tồn lao đ^ig Có số nghề nghiệp địi hỏi nhiểii người cơng nhân tính cân bằng, vững vàng cảm xúc kỹ hành động tình căng thẳng Việc tính đến khác biệt cá nh ân có ý nghĩa to lớn tạo điều kiện an toàn lao động Tiiy nhiên, trường hỢp bất hạnh lúc xẩy Điền có nghĩa là, cần tìm kiếm n hân tô' gây trường hỢp bất hạnh thịi gian thời gian định đơi với chúng Nói cách khác, cần nắm tri thức để giải thích : trường hỢp bất hạnh lại xẩy thời điểm này, mà không xẩy sớm muộn ? b) Đặc điểm tạm thời Trước hết, không ngạc nhiên thấy rằng, người làm trạng thái bệnh tật bị nguy hiểm mức độ lớn nhiều so với ngưòi khoẻ mạnh Cũng chẳng lấy làm ngạc nhiên nghe nói hậu qiiả nguy hại rượu đôl với trường hỢp bất hạnh Chẳng hạn, ngưòi nghiên cứxi Pháp cho thấy, cơng nhân uống rvíỢu thường xuyên trường hỢp bất hạnh xẩy nhiều 35%, tổn thương trường hỢp bất hạnh đem lại thường nặng so với công nhân không Iiông rượu 220 Khả năn g xẩy trường liỢp bất hạnh tăng lên theo táng lên mệt mỏi Sau sô liệu cụ thê phán bố trường hỢp bất hạnh công nghiệp theo ngày làm việc (Hình 16) Các sơ líệii cho thấy độ mệt mỏi tăng tỉ lệ phần trăm trường hợp bất hạnh tăng lên tỉ lệ hạ thấp rõ rệt công nhân nghỉ ngơi, lại tăn g trở lại sau nghỉ ăn trưa (’) cuối nửa ca đầu cuôl nửa ca sau thỉ lệ chiếm “đỉnh” cực cao, tức hhững lúc người công nhân mệt mỏi V ^^ _ ■ I I Trước bữa ăn _ ^ ■ É É iy ^ — Sau bữa ăn 6-7 8-9 10-11 _12-1 2-3 4-5 _ Trưốc bữa ăn Sau bữa ăn Hình 16 Sự phân bố truờng hợp bất hạnh theo ngày làm việc a) Anh (theo tài liêu ngành công nghiệp bang Lancasia) b) Mỹ (theo tài liệu ngành công nghiệp bang llinoi) 221 Khi phân tích sơ liệii này, nói mệt nioi nhân tơ có tính chàt tạm thời việc gây trường hỢp bất hạnh lao động Tuy nhiên, khơng thể giải thích nguồn gốc trường liỢp bất hạnh mệt mỏi công nhân Trong thực tế, ngày có tai nạn xẩy Sự inệt mỏi thúc đẩy việc nẩy sinh trường hợp bất hạnh không gáy bất hạnh, Nhiều cơng trình nghiên cứu cho thấy : phần lớn chàn thương xày ngừng tay công nhân lúc làm việc Nó thiíờng có liên quan đến tượng cảnh giác Người ta phân chia ngừng tay sản xuất làm hai nhóm : a) Nliững ngừng tay có liên quan với phát triển không đầy đủ phẩm chất nhân cách định: b) Những ngừng tay “ngẫu nhiên", khó thấy trước Loại đặc biệt nguy hại Ngày nay, nghiên cứu nguyên nhân gây triíơng hỢp bất hạnh sản xuất, cơng trình ý nhiều đến vai trị trạng thái tâm lí, tâm trạng người cơng nhân, thái độ họ đôi với hoạt động lao động Hy vọng rằng, nghiên cứu sâu tồn diện nhân cách người cơng nhân cho nhiều tài liệu có giá trị để hiểu nguyên nhân trường hợp bất hạnh Các số liệu thống kê gần cho thấy, giới hàng năm có khoảng 250 triệu người bị tai nạn lao động Trong có 330 nghìn người bị chêt, hàng trăm triệu người bị thương nặng Ngồi cịn hàng chục triệu ngiíời khác bị mắc bệnh 222 nghề nghiệp Việt Nam theo sỏ liệu chưa đầy đủ công bô năm 1999, hàng năm nước có k h o ả n g 100 nghìn người bị tai Iiạn lao động, có 360 người bị chêt hàng ngàn ngiíời bị thương, 10 nghìn ngừời mác bệnh nghề nghiệp (trên thực tế sơ’ người mắc bệnh nghề nghiệp cịn cao nhiều) Thiệt hại nám đến hàng ngàn ty đồng Điều đáng lưu ý sô vụ tai nạn lao động hàng nảni kliòng ngừng tăng lên ngày nghiêm trọng, làm chêt làm bị thương làm ĩàn pliê nhiều người, để lại hặu qiiả lớn clio gia đình Nhà nước xã hội Chảng hạn đầu năm 1999 xảy sô tai nạn nghiêm trọng nhií: vụ nổ khí Metan mỏ than Mạo Khê (Quảng Ninh) làm 19 công nhán chết 12 người khác bị thương; vụ nổ khu chứa nước khxi cơng nghiệp Tân Tạo, Quặn Bình Chánh (thành phơ' Hồ Chí Minh) làm cơng nhân bị thiêu cháy; vụ đổ cột điện làm chết õ người, bị thương lõ người khác hay vụ sụt đất bãi đào vàng làm nhiề\i ngvtời bị chết Nguyên nhân cliủ yếu công nh ân chưa tuâii thủ nghiêm ngặt qviy định an toàn - vệ sinh lao động: chưa tự giác chấp hành quy trình qiiy phạm vận hành niáy móc, khai thác thiết bị an tồn: đặc biệt nhiều xí nghiệp cliiía quan tâm mức tới việc cải thiện điểu kiện làm việc vệ sinh an tồn cho người lao độiig Vì vậy, Iiliiệm vụ cấp bách đặt cần nghiên cứii thực việc bảo hộ cho yếii tô người trình lao động sản x;iất để nhằm ngăn ngìia trường hỢp bất hạnh sản xuất N găn ngừ a cá c trư òn g hỢp bất h iih tr o n g sả n xuất Theo nhà nghiên cứu đôi với việc ngăn ngừa tai nạn lao động, cần lưu ý hai điểm sau: a) Vấn đê an toàn 223 lao đ ộ n g c ầ n bao q u t t r o n g t o n bọ hệ t h ò n g , V.Ì tác đ ộ n g q u a lại t h n h tị làni cho b cit luọt r h ay đỏi n o trong' ph