Đại học Quốc gia hà Nội Trờng Đại học khoa học xã hội nhân văn Nguyễn thị thu hà THàNH PHố hoá - QUá TRìNH HìNH THàNH Và PHáT TRIểN Từ NĂM 1804 ĐếN NĂM 2010 Luận án tiến sĩ lịch sử Hà Nội - 2015 Đại học Quốc gia hà Nội Trờng Đại học khoa học xã hội nhân văn Nguyễn thị thu hà THàNH PHố hoá - QUá TRìNH HìNH THàNH Và PHáT TRIểN Từ NĂM 1804 ĐếN NĂM 2010 Chuyờn ngnh: Lch s Vit Nam Mó s: 62.22.03.13 Luận án tiến sĩ lịch sử Ngời hớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Đình Lê Hà Nội - 2015 LI CAM OAN Tụi xin cam oan õy l cụng trỡnh nghiờn cu ca riờng tụi Cỏc s liu, kt qu nờu d tho lun ỏn l trung thc v cha tng cụng b Nhng lun im m lun ỏn k tha ca nhng ngi i trc u ghi rừ xut x v tờn tỏc gi ó a lun im ú H Ni, thỏng nm 2015 Tỏc gi lun ỏn NCS Nguyn Th Thu H LI CM N Hon thnh d tho lun ỏn Tin s vi ti: "Thnh ph Thanh Húa Qỳa trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin t nm 1804 n nm 2010", tụi xin by t l ũ n g b i t n : PGS.TS Nguyn ỡnh Lờ, ngi ó hng dn, úng gúp ý kin cho tụi sut quỏ trỡnh lm lun ỏn Tp th cỏc Giỏo s, Tin s, ging viờn B mụn Lch s Vit Nam Cn - hin i v Khoa Lch s ca Trng i hc KHXH&NV (i hc Quc gia H Ni) ó tn tỡnh giỳp v chuyờn mụn, c hc v nghiờn cu khoa hc sut quỏ trỡnh tụi lm Nghiờn cu sinh Phũng Khoa hc v Sau i hc ca Trng i hc KHXH&NV (i hc Quc gia H Ni) ó giỳp v th tc hnh chớnh quỏ trỡnh tụi hc, vit v bo v lun ỏn Tp th ging viờn Khoa Khoa hc Xó hi v cỏn b cỏc Phũng, Ban ca Trng i hc Hng c ó ng viờn giỳp tụi c v mt tinh thn v vt cht sut quỏ trỡnh tụi cụng tỏc ti Trng cng nh thi gian lm Nghiờn cu sinh Cỏn b cỏc phũng ban ca U ban, Thnh u thnh ph Thanh Hoỏ; cỏn b v nhõn dõn cỏc phng ụng Th, in Biờn, ụng Sn, Trng Thi ó giỳp tụi cỏc chuyn i in dó cỏc a phng ny Cỏn b v nhõn viờn Phũng T liu khoa Lch s Trng i hc KHXH&NV, Th vin Quc gia, Th vin Tng hp Thanh Hoỏ, Ban Nghiờn cu v biờn son lch s Thanh Hoỏ ó cung cp nhiu ti liu qỳa trỡnh tụi thc hin bn lun ỏn ca mỡnh Xin by t lũng bit n sõu sc nht ca tụi! Tỏc gi lun ỏn MC LC M U Lý chn ti .4 Mc ớch nghiờn cu ca lun ỏn Nhim v, i tng, phm vi nghiờn cu ca lun ỏn Phng phỏp nghiờn cu N g u n t i l i u c a lu n ỏ n úng gúp ca lun ỏn B cc ca lun ỏn Chng TNG QUAN NGHIấN CU V THNH PH THANH HO V C S Lí LUN 10 1.1 Tng quan v tỡnh hỡnh nghiờn cu 10 1.1.1 Nhng ti liu nghiờn cu v ụ th Vit Nam v nghiờn cu giỏn tip n thnh ph Thanh Hoỏ .10 1.1.2 Nhng ti liu nghiờn cu trc tip n thnh ph Thanh Hoỏ 12 1.2 C s lý lun, hng tip cn lun ỏn 16 1.2.1 C s lý lun v ụ th .16 1.2.2 C s lý lun ca Lun ỏn 21 1.2.3 Hng tip cn ca Lun ỏn 22 1.3 Tng quan v a bn nghiờn cu .23 1.3.1 V trớ a lý v ngun lc t nhiờn .23 1.3.2 Quỏ trỡnh hỡnh thnh v tờn gi 26 1.3.3 Truyn thng lch s v hoỏ 29 Chng QU TRèNH HèNH THNH, PHT TRIN THNH PH THANH HểA T 1804 N 1884 34 2.1 Nhng tin cho s hỡnh thnh tnh l Thanh Hoỏ 34 2.1.1 T Dng Xỏ n trn thnh Th Hc 34 2.1.2 V th ca trn thnh Th Hc .39 2.2 Kinh t tnh l Thanh Hoỏ t nm 1804 n nm 1884 45 2.2.1 Tỡnh hỡnh rung t v kinh t nụng nghip .45 2.2.2 Tỡnh hỡnh th cụng nghip t nm 1804 n nm 1884 49 2.2.3 Thng nghip t nm 1804 n nm 1884 .51 2.2.4 Tỡnh hỡnh giao thụng ti t nm 1804 n nm 1884 54 2.3 Tỡnh hỡnh chớnh tr - xó hi v hoỏ - giỏo dc tnh l Thanh Hoỏ t nm 1804 n nm 1884 56 2.3.1 Tỡnh hỡnh chớnh tr - xó hi 56 2.3.2 Tỡnh hỡnh hoỏ - giỏo dc khoa c tnh l Thanh Hoỏ 59 Chng THNH PH THANH HO TRONG THI K THUC A (1884-1945) 64 3.1 Thc dõn Phỏp chim úng thnh Thanh Hoỏ 64 3.2 T ụ th Thanh Hoỏ n s i ca thnh ph Thanh Hoỏ 66 3.2.1 Quỏ trỡnh thnh lp ụ th Thanh Hoỏ 66 3.2.2 S i ca thnh ph Thanh Hoỏ 68 3.3 Nhng chuyn bin ca thnh ph Thanh Hoỏ thi k thuc a (1884-1945) 71 3.3.1 Quy hoch, xõy dng c s h tng v u t ca Phỏp vo thnh ph Thanh Hoỏ 71 3.3.2 Nhng chuyn bin v kinh t t 1884 n 1945 76 3.3.3 Nhng bin chuyn v chớnh tr - xó hi 87 3.3.4 Nhng bin chuyn v hoỏ, giỏo dc 93 3.3.5 Cỏc phong tro yờu nc thnh ph Thanh Hoỏ t cui th k XIX n Cỏch mng thỏng Tỏm nm 1945 100 Chng THNH PH THANH HO T NM 1945 N NM 2010 106 4.1 Thnh ph Thanh Hoỏ giai on khỏng chin chng thc dõn Phỏp v quc M (1945 - 1975) 106 4.1.1 Hon cnh lch s 106 4.1.2 Khụng gian ụ th v t chc hnh chớnh giai on 1945 - 1975 108 4.1.3 Tỡnh hỡnh kinh t .112 4.1.4 Tỡnh hỡnh chớnh tr - xó hi, hoỏ - giỏo dc v y t 119 4.2 S phỏt trin ca thnh ph Thanh Hoỏ t nm 1975 n nm 2010 .124 N h n g i u k i n l c h s t ỏ c n g n s p h ỏ t t r i n c a t h nh p h Thanh Húa 124 4.2.2 Khụng gian ụ th v t chc hnh chớnh giai on 1975 - 2010 125 4.2 Tỡnh hỡnh kinh t 128 4.2.4 Tỡnh hỡnh chớnh tr - xó hi, hoỏ - giỏo dc, y t v mụi trng 136 KT LUN 145 DANH MC CC CễNG TRèNH KHOA HC CA TC GI LIấN QUAN N LUN N 151 TI LIU THAM KHO .152 M U Lý chn ti Thanh Hoỏ l mt vựng t c, cú din tớch rng ln, a tc ngi Trong tin trỡnh lch s dõn tc Vit Nam, Thanh Hoỏ luụn luụn gi mt v trớ quan trng trờn mi phng din c v chớnh tr, kinh t, hoỏ - xó hi Vỡ th, vic xõy dng v xỏc lp khu vc hnh chớnh - th ph qun lý vựng t ny c hỡnh thnh t rt sm Tớnh t i vua Gia Long - ngi chớnh thc t nn múng cho s i ca tnh l Thanh Hoỏ n thnh ph Thanh Hoỏ cú lch s hn hai th k Trong hn hai th k qua thnh ph Thanh Hoỏ khụng ngng ng v phỏt trin, gúp phn quan trng vo s phỏt trin chung ca tnh, khu vc v t nc Thc t t nm 1804, khu vc Th Hc huyn ụng Sn ó tr thnh trung tõm kinh t, chớnh tr, hoỏ - xó hi ca cng ng c dõn x Thanh, gúp phn quan trng vua Gia Long v cỏc ụng vua k v ca triu Nguyn cng c vng quyn lu vc sụng Mó T ú, ụ th Thanh Hoỏ i, ng phỏt trin th ch quõn ch cui cựng Vit Nam Trờn phm vi 14 tnh ca "X Trung K", vo ngy 12-7-1899 vua Thnh Thỏi o D thnh lp trung tõm ụ th (Centre - urban) l Thanh Hoỏ, Vinh, Hu, Hi An, Quy Nhn, Phan Thit Tip ú, ngy 30-8-1899 ton quyn ụng Dng ký ngh nh chun y o D trờn T ú, cho n ht chin tranh th gii th nht (1914-1918), trung tõm ụ th Thanh Hoỏ chuyn t trung tõm kinh t, chớnh tr, hoỏ ch quõn ch, sang trung tõm ụ th di thi Phỏp thuc ca vựng Bc Trung B Quỏ trỡnh ng v phỏt trin ca ụ th Thanh Hoỏ t thnh lp (1899), cho n thnh ph Thanh Hoỏ i (31-51929) l kt qu ca chng trỡnh khai thỏc thuc a ln th nht v th hai ca Phỏp Bc Trung B Quỏ trỡnh y din phc tp, to nờn nhng bin i sõu sc i sng kinh t, chớnh tr, hoỏ xó hi ca cng ng c dõn thnh ph Thanh Hoỏ núi riờng v c dõn tnh Thanh núi chung Quỏ trỡnh Cụng nghip hoỏ v ụ th hoỏ din ụ th Thanh Hoỏ t cui th k XIX n nm 1929 va mang nhng c im chung ca quỏ trỡnh hỡnh thnh cỏc trung tõm ụ th nc ta li va mang nhng nột riờng in hỡnh t trc ti cha c quan tõm nghiờn cu Trong cn lc khng hong kinh t 1929-1933 v nhng bin ng v chớnh tr liờn tip n nh phong tro 1930-1931, phong tro u tranh Dõn ch cụng khai 1936-1939, i chin Th gii ln th hai (1939-1945) bựng n, Nht vo ụng Dng Chớnh quyn thuc a v cỏc on t bn Phỏp tip tc trỡ cụng cuc thng tr v khai thỏc ngun ti nguyờn khoỏng sn giu cú ụng Dng núi chung v Bc Trung B núi riờng Trc nhng bin ng trờn, i sng kinh t, chớnh tr, xó hi thnh ph Thanh Hoỏ cú nhiu chuyn bin c bit, t sau Cỏch mng thỏng Tỏm nm 1945 n nay, thnh ph Thanh Hoỏ phỏt trin theo ch trng v quy hoch ca tnh Thanh Hoỏ v Chớnh ph Vit Nam Do ú, nghiờn cu v quỏ trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin ca thnh ph Thanh Hoỏ - Trung tõm kinh t, chớnh tr, hoỏ, xó hi ca tnh Thanh Hoỏ chớnh l gúp phn thit thc vo vic nghiờn cu v quỏ trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin cỏc ụ th thi k cn - hin i nc ta Hn na, nghiờn cu v thnh ph Thanh Hoỏ khụng ch cho chỳng ta thy c din mo, nhng c im c bn v quỏ trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin ca "thnh" v "ph" m cũn gúp phn nhn din bc tranh a dng v kinh t, chớnh tr, hoỏ v xó hi cng nh s bin bin i ca nú tng thi k lch s - xó hi Quan trng hn, nghiờn cu v ụ th núi chung v lch s ụ th (urban history) núi riờng nc ngoi ó cú nhiu, nhng Vit Nam cũn him c bit l bi cnh hin nay, m nc ta ang tin nhanh trờn ng cụng nghip hoỏ, hin i hoỏ v ụ th hoỏ thỡ vic cú thờm nhng nhng nghiờn cu v lch s ụ th li cng cú ý ngha thc tin c bit quan trng Do ú, vic nghiờn cu ton din v thnh ph Thanh Hoỏ cng xut phỏt t ý ngha trờn, gúp thờm c s cho vic k tha nhng mt tớch cc v hp lý v nhng giỏ tr truyn thng ang b mai mt, ng thi khc phc nhng mt hn ch, tiờu cc ca cỏch qun lý xó hi khụng cũn phự hp vi thc tin hụm nhm xõy dng mt thnh ph xanh, sch, p, minh v giu mnh ỳng nh tỡnh thn ch trng ca ng v Chớnh ph Vỡ nhng lý trờn, chỳng tụi chn "Thnh ph Thanh Húa - Qỳa trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin t nm 1804 n nm 2010" lm lun ỏn Tin s khoa hc lch s, chuyờn ngnh lch s Vit Nam Mc ớch nghiờn cu ca lun ỏn Trong mt khụng gian c th, vi ti "Thnh ph Thanh Húa - Qỳa trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin t nm 1804 n nm 2010", Lun ỏn c thc hin nhm mc ớch chớnh sau õy: Mt l, cn c t liu lch s v cỏc ngun ti liu khỏc c nghiờn cu t thc a, lun ỏn trỡnh by mt cỏch h thng v quỏ trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin ca thnh ph Thanh Hoỏ t thnh lp 1804 n nm 2010 T nghiờn cu c th ú, bc u phỏc ho bc tranh ton cnh v cỏc phng din hnh chớnh, kinh t, húa v xó hi hai th k qua H l , t r ờn c s p h õn t c h c c u k i n h t , v n h o ỏ - x ó h i tr u y n t h n g v nhng bin i ca thnh ph Thanh Hoỏ, lun ỏn trung nờu bt nhng yu t mang tớnh c trng ca a phng, gúp phn nhn din bc tranh v ụ th Vit Nam Ba l, t nhng c s trờn, Lun ỏn úng gúp mt s ý kin nhm k tha v phỏt huy nhng mt tớch cc ca ụ th c truyn, gúp phn nõng cao hiu qu cụng tỏc qun lý v hoch nh nhng chớnh sỏch phỏt trin kinh t, hoỏ, xó hi bn vng ca thnh ph Thanh Hoỏ giai on hin v tng lai Nhim v, i tng, phm vi nghiờn cu ca lun ỏn 3.1 Nhim v nghiờn cu Lun ỏn nghiờn cu mt cỏch ton din, h thng v quỏ trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin ca thnh ph Thanh Hoỏ t nm 1804 n nm 2010 Chỳng tụi trung nghiờn cu v tỡnh hỡnh kinh t, chớnh tr, hoỏ - xó hi ca thnh ph Thanh Hoỏ t u th k XIX cho n trc Cỏch mng thỏng Tỏm - 1945 nhm tỏi to li bc tranh ton cnh v quỏ trỡnh chuyn i t mt l s sang mt ụ th ri mt thnh ph ca ngừ Bc Trung B T sau Cỏch mng thỏng Tỏm nm 1945 n nay, thnh ph Thanh Hoỏ ó tri qua nhng thng trm cuc khỏng chin chng thc dõn Phỏp v quc M, cụng cuc xõy dng quy hoch thnh ph Thanh Hoỏ t nm 1975 n nm 2010 cng l nhng ni dung quan trng m nhim v nghiờn cu Lun ỏn cn gii quyt 128 Quc s quỏn triu Nguyn (1976), i Nam thc lc, T.10, Vin s hc dch, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 129 Quc s quỏn triu Nguyn (1993), i Nam lit truyn, NXB Thun Hoỏ, Tha Thiờn Hu 130 Quc s quỏn triu Nguyn (1993), Khõm nh i Nam hi in s l, Bn dch Vin s hc, NXB Thun Hoỏ, Tha Thiờn Hu 131 Quc s quỏn triu Nguyn (2006), i Nam nht thng chớ, Bn dch ca Phm Trng in, o Duy Anh hiu ớnh,T.2, NXB Thun Hoỏ, Tha Thiờn Hu 132 Trng Hu Quýnh (1997), Tỡnh hỡnh rung t nụng nghip v i sng n h õ n d õ n d i tr i u N g u y n , N X B T h u n H o ỏ , T h a Th i n H u 133 Charles Robequain (1929), Le Thanh Húa, Etude Gộographique dỳne Province Annamite - Bruxelles, G - Van Oest (Bn dch ca Xuõn Lờnh - bn in rụnờụ T liu Ban Nghiờn cu v Biờn son lch s Thanh Hoỏ) 134 Gilles Raffi (1994), Hi Phũng - Ngun gc, iu kin v th thc phỏt trin cho n nm 1921, Vin Lch s cỏc nc hi ngoi, i hc Tng hp Provence Aix - Marseille I 135 Nh Bỏ S (2010), Nguyn Mnh dch t bn Hỏn vn, Thanh Húa tnh chớ, Th vin Tng hp tnh Thanh Húa 136 Bựi Th Tõn (1998), Kinh t th cụng nghip v phỏt trin cụng nghip Vit Nam di triu Nguyn, NXB Thun Hoỏ, Tha Thiờn Hu 137 Phm ỡnh Tõn (1959), Ch ngha quc Phỏp v tỡnh hỡnh cụng nghip di thi Phỏp thuc, NXB S tht, H Ni 138 H Vn Tn (2005), n vi lch s hoỏ Vit Nam, NXB Hi Nh V n , H N i 139 Lờ To (2010), Nghiờn cu tim nng sn phm húa - du lch Thanh Húa phc v phỏt trin kinh t - xó hi tnh Thanh Húa, ti khoa hc cp Tnh, S Khoa hc - Cụng ngh tnh Thanh Hoỏ 140 Nguyn Quang Thng (1993), Khoa c v giỏo dc Vit Nam, NXB Vn hoỏ thụng tin, H Ni 141 Lờ Bỏ Tho (1998), Vit Nam lónh th v cỏc vựng a lý, NXB Th gii, H N i 160 142 Lờ Bỏ Tho (1990), Thiờn nhiờn Vit Nam, NXB Khoa hc k thut, H Ni 143 Dng Th The, Phm Th Thoa (1981), Tờn lng xó Vit Nam u th k XIX, thuc cỏc tnh Ngh-Tnh tr ra, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 144 Ngụ c Thnh (ch biờn) (1993), Vn húa vựng v phõn vựng húa Vit Nam, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 145 Tnh y - Hi ng nhõn dõn - y ban nhõn dõn tnh Thanh Húa (2000), a Thanh Húa, T 1, NXB Vn húa thụng tin, H Ni 146 Tnh y - Hi ng nhõn dõn - y ban nhõn dõn tnh Thanh Húa (2005), a Thanh Húa, T 2, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 147 Tnh y - Hi ng nhõn dõn - y ban nhõn dõn tnh Thanh Húa (2011), a Thanh Húa, T 3, NXB Chớnh tr quc gia, H Ni 148 Vng Duy Trinh, Thanh Hoỏ quan phong, bn dch Nguyn Mnh Duõn, t liu Th vin Tng hp Thanh Hoỏ, Ký hiu: 91.TH-107 149 Nguyn Minh Tng (1996), Ci cỏch hnh chớnh di thi Minh Mng (1820 - 1840), NXB Khoa hc xó hi, H Ni 150 U ban Khoa hc xó hi Vit Nam (1971), Lch s Vit Nam, T 1, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 151 U ban Khoa hc xó hi Vit Nam (1989), Lch s Vit Nam, T.2, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 152 U ban nhõn dõn huyn ụng Sn, (1998), Kho sỏt húa truyn thng ụng Sn, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 153 U ban nhõn dõn thnh ph Thanh Hoỏ, (1999), a thnh ph Thanh Hoỏ, NXB Vn hoỏ thụng tin, H Ni 154 U ban nhõn dõn tnh Thanh Hoỏ - Hi Khoa hc lch s Vit Nam (2010), Hi tho khoa hc "Chỳa Nguyn v vng triu Nguyn lch s Vit Nam t th k XVI n th k XIX", NXB Th gii, H Ni 155 Vin Kho c hc (1994), Vn hoỏ ụng Sn Vit Nam, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 156 Vin Lch s ng (1985), Tng ngha Thỏng Tỏm 1945, NXB S tht, H Ni 157 Vin Nghiờn cu Hỏn Nụm (1990), Nụng dõn v nụng thụn Vit Nam thi cn i, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 161 158 Vin S hc (1977), Nụng thụn Vit Nam lch s, T 1, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 159 Vin S hc (1978), Nụng thụn Vit Nam lch s, T 2, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 160 Vin S hc (1990), ụ th c Vit Nam, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 161 Vin S hc (1990), Nụng dõn v nụng thụn Vit Nam thi cn i, T.s1, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 162 Vin S hc (1992), Nụng dõn v nụng thụn Vit Nam thi cn i, T.1, NXB Khoa hc xó hi, H Ni 163 Trn Quc Vng (1998), X Thanh - vi nột v lch s húa, NXB Vn húa dõn tc, H Ni 164 Trn Quc Vng (2005), Mụi trng, ngi v hoỏ, NXB Vn hoỏ Thụng tin, H Ni II Ting Phỏp 165 Le Breton (1918), La Province de Thanh Hoa - La Revue Indochinoise, Hanoi 166 V Gouloubew (1937), Le peuple de Dong Son et les Muong, BEFEO, Vol.1, Hanoi 162 PH LC Cỏc s liu liờn quan n thnh ph Thanh Hoỏ Mt s ngh nh, quyt nh, ngh quyt v thnh ph Thanh Hoỏ Mt s th ca v thnh ph Thanh Hoỏ H thng ng ph thnh ph Thanh Hoỏ Khỏi quỏt v cỏc phng, xó thnh ph Thanh Hoỏ Mt s nh t liu v bn v thnh ph Thanh Hoỏ xa v 1 Cỏc s liu liờn quan n thnh ph Thanh Hoỏ 1.1 Giỏp ụng Ph, Nam Ph xa v i chiu vi a hỡnh thnh ph hin thỡ v trớ cỏc p nh sau: Vn Trng (khong ngó Ba bia), ụng Trng (khong nh th Thiờn chỳa giỏo), Tin Ngha (khong Ngõn hng Thnh ph), Hu Thnh (Khong Ca hu), ụng Lõn (khong u lng Hc), ụng Lc (khong tr s Cụng an thnh ph v Cnh sỏt giao thụng tnh), T Biờn (khong hai ph Trn Phỳ v H Huy Tp), Phỳ M (khu vc Tng Duy Tõn), Hu Biờn (khu vc ca hng Intershop), Bc Biờn (khu vc Quỏn Giũ Hng Hng), Tõn Lý (khu vc Ga xe la), Hu Mụn (khu vc Dng ỡnh Ngh), Tin Mụn (khu ph Nguyn Trói), Tõn Lý (khu vc Xớ nghip in c), ụng Lý (khong tr s UBND phng Ba ỡnh), ụng Thnh (khu vc Sõn ng tnh) rừ hn, chỳng tụi xin trớch dn: "S tnh l Thanh Hoỏ mi phụi thai thnh lp" (Da theo li c Nguyn Duy Ninh (81 tui) nguyờn trỳ Dc Ga v c Nguyn Th t) Tuy vy, t nm 2000 tr li õy rt nhiu cụng trỡnh xõy dng mc lờn, m rng ng xỏ, m rng ph nờn ó lm xỏo trn ớt nhiu khụng gian mt s khu ph trc õy 1.2 Mt s cụng trỡnh n miu tiờu biu tnh l Thanh Hoỏ c xõy dng thi k 1804-1884 TT Tờn cụng trỡnh a bn xõy dng n Xó tc phỏi Tõy Bc thnh, dng vo Xó Th Hc nm Minh Mng th (1824) n Tiờn Nụng phỏi ụng Nam thnh, dng Thụn Tnh Xỏ, xó B V nm Minh Mng th 15 (1834), n Sn Xuyờn phớa Tõy Nam thnh, dng nm T c th (1825) Vn Miu phớa ụng Bc, dng nm Gia Xó ụng Sn Long th (1805) Miu Hi ng phớa Nam thnh X ó B V Miu Thnh Hong phớa ụng thnh, dng t Xó Phỳ Cc nm Thiu Tr th nht (1841) Miu cỏc vua Lờ, dng t nm Gia Long th Thụn Kiu i, xó B V (1805) 1.3 Cỏc khoa thi hng ti trng thi trn Thanh Hoa (1807-1884) TT 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 28 29 30 31 Khoa thi - nm i vua S ngi inh Móo - 1807 Gia Long th Quý Du - 1813 Gia Long th 13 K Móo - 1919 Gia Long th 18 Tõn T - 1821 Minh Mng th t Du - 1825 Minh Mng th Mu Tý - 1828 Minh Mng th Tõn Móo Minh Mng th 1831 12 Giỏp Ng - 1834 Minh Mng th 15 inh Du - 1837 Minh Mng th 18 Canh Tý - 1840 Minh Mng th 21 Tõn Su - 1841 Triu Tr th Nhõm Dn - 1842 Triu Tr th Quý Móo - 1843 Triu Tr th Bớnh Ng - 1846 Triu Tr th inh Mựi - 1847 Triu Tr th Mu Thõn - 1848 T c th Canh Tut - 1850 T c th Nhõm Tý - 1852 T c th t Móo - 1855 T c th Mu Ng - 1858 T c th 11 Tõn Du - 1861 T c th 14 Giỏp Tý - 1864 T c th 17 inh Móo - 1867 T c th 20 Mu Thỡn 1868 T c th 21 Canh Ng - 1870 T c th 23 Quý Du - 1873 T c th 26 Bớnh Tý - 1876 T c th 29 Mu Dn - 1878 T c th 31 K Móo - 1879 T c th 32 Nhõm Ng - 1882 T c th 35 Giỏp Thõn - 1884 Kin Phỳc th Tng s 15 17 10 98 6 10 Thi Minh Mng cú 59 ngi Thi Thiu Tr cú 34 ngi 16 16 10 11 12 16 10 14 1227 11 12 11 13 44 310 Ngun: Theo ti liu tham kho [51, tr.86-90] Tng s ngi i vua Thi Gia Long cú 26 ngi Thi T c v Kin Phỳc cú 191 ngi 1.4 Bng thng kờ cụng sut n nh cỏc nh mỏy in v c s phỏt in Trung k nm 1936 (n v tớnh kw/h) TT Khu vc Trung k Cụng sut n nh Thanh Húa 220 kw/h Sm Sn 47 kw/h Hi Xuõn kw/h Bn Thu 2.760 kw/h H Tnh 48 kw/h 13 ng Hi kw/h 44 Qung Tr kw/h Hu 480 kw/h ó Nng 342 kw/h 10 HiAn 174 kw/h 11 Qung Ngói 50 kw/h 12 12 Thu Xó kw/h 13 Quy Nhn 220 kw/h 14 Tuy Ho 46 kw/h 10 15 Sụng Cu kw/h 16 Nha Trang 925 kw/h 17 Phan Giang 006 kw/h 18 Phan Thit 144 kw/h 19 Lt 420 kw/h 20 Kom Tum 008 kw/h 21 Pleicu 008 kw/h 22 Buụn Mờ Thut 80 kw/h Ngun: Theo ti liu tham kho [137] 1.5 Mt s ngh lao ng mi thi k 1930-1945 Trc ht, ú l ngh bc xp hng hoỏ cỏc loi Nhng ngi phu khuõn vỏc sng trung ch tnh, nh ga v cỏc bn cng H coi cụng vic bc vỏc l mt ngh kim sng va nuụi chớnh bn thõn h, va nuụi sng gia ỡnh õy l mt nhng ngh lao ng nng nhc, nhng vỡ mu sinh, hng trm ngi t nhiu th h nh phi chp nhn Tuy ngnh ti ụtụ ó phỏt trin, song cho n thnh ph Thanh Hoỏ i õy cha cú cỏc tuyn xe buýt, xe ca ch khỏch i ni thnh Phi n gia thp k 30, s lng xe ụtụ tng lờn, nm 1938, c lý thnh ph mi quyt nh xõy dng bn xe ụtụ, a im ti ngó nm phng T Ngy 12 - 02 - 1939 bn xe i vo hot ng v yờu cu thu thu: - ễ tụ buýt (ch khỏch) - ễ tụ ca (ch khỏch du lch) - ễ tụ ch khỏch v hng húa Mi chuyn 0$50; c thỏng 3$00 Cng nh nhiu thnh ph c nc, lỳc ny xe p cng rt him, ú nhu cu i li ni thnh ngy cng tng õy chớnh l nguyờn nhõn to c s cho s i ca ngh "kộo xe tay" thnh ph Thanh Húa õy cú khong 100 phu kộo xe, nhiờn h khụng cú xe riờng m phi thuờ t cỏc ch xe Khỏch hng i xe kộo l cỏc viờn chc Tõy, cụng chc ngi Vit, v c bit l cụ m, cu m cỏi cỏc gia ỡnh giu cú i xe kộo lỳc by gi c coi l "mt" ca mt b phn c dõn thnh ph Thanh Hoỏ õy chớnh l c s ngh lao ng mi ny tn ti v phỏt trin lõu di thnh ph Thanh Hoỏ trc cỏch mng thỏng Tỏm Ngoi cũn phi k n s xut hin ca ngh ct túc, ngh may mc qun ỏo cng tng bc hỡnh thnh v phỏt trin thnh ph Thanh Húa Cỏc hiu may ni ting nh Tõn An, Tõn Hi Ti õy, ngi ta cú th may cỏc loi ỏo di truyn thng, ỏo s mi, n cỏc b õu phc Trong s cỏc hiu ct túc ln thnh ph Thanh Húa trc cỏch mng thỏng Tỏm phi k n hiu Vnh Khang, Vit Khang i ng th ct túc v th may cú mt hu khp c khu ph ca thnh ph Thanh Húa, ó gúp phn lm tng v p cho cng ng c dõn thnh ph, v ú cng chớnh l mt nhng ngh lao ng mi thu hỳt hng trm lao ng, to nờn s phong phỳ a dng i sng kinh t - xó hi ca cng ng c dõn thnh ph Thanh Húa 1.6 Dõn s v phõn b dõn c thnh ph Thanh Hoỏ (nm 1915) Phng Dõn s TT Phng T Mụn 852 ngi Phng ụng Lc 687 ngi Phng Thanh Th 623 ngi Phng Bc Mụn 1.408 ngi Phng Nam Mụn 905 ngi Phng Nam Lý 569 ngi Phng Phỳ Cc 409 ngi Phng Vn Trung 750 ngi Phng Bo Giang 375 ngi Phng c Th 528 ngi 10 7.005 ngi Tng Ngun: Theo ti liu tham kho [170, tr.20] 1.7 Cỏc khoa thi Hng t nm 1884 n 1918 ti trng thi Thanh Hoỏ Khoa thi - i vua S ngi Ghi chỳ TT Trng Thanh Hoỏ thi chung vi Ninh Bỡnh Giỏp Thõn - Kin Phỳc th (1884) 11 (Tng s cú 16 ngi , Thanh Hoỏ cú 11 ngi) Thanh Hoỏ thi chung trng NghAn Mu Tý - ng Khỏnh th (1888) (Tng s cú 37 ngi , Thanh Hoỏ cú ngi) Tõn Móo - Thnh Thỏi th (1891) 17 Giỏp Ng - Thnh Thỏi th (1894) 14 inh Du - Thnh Thỏi th (1897) 14 Canh Tý - Thnh Thỏi th 12 (1900) 18 Quý Móo - Thnh Thỏi th 15 (1903) 14 Bớnh Ng - Thnh Thỏi th 18 (1906) 19 K Du - Duy Tõn th (1909) 14 10 Nhõm Tý - Duy Tõn th (1912) 14 11 t Móo - Duy Tõn th (1915) 14 12 Mu Ng - Khi nh th (1918) 10 Trng Thanh Hoỏ v trng Ngh An hp thi ti Vinh (Thanh Hoỏ cú 10 ngi ) Ngun: Theo ti liu tham kho [51, tr.86-90] 1.8 S liu thng kờ tỡnh hỡnh th cụng nghip thnh ph Thanh Hoỏ nm 1957 Th cụng nghip cỏ th cú 796 h, s ngi trc tip sn xut l 1504 ngi, giỏ tr tng thu nhp l 7.982.000 Tp on th cụng nghip cú c s, s ngi trc tip sn xut l 407 ngi, vi tng thu nhp l 107.698.000 Th cụng nghip cỏc h cú rung t sn xut nụng nghip l 82 ngi trc tip sn xut, tng thu nhp l 74.272.000 Cụng nghip t doanh cú thuờ ngi lm, mt c s cú 53 cụng nhõn, tng thu nhp l 166.180.000 Cụng nghip t doanh h nh vi 42 c s, cú 346 ngi lm (c ngi nh v ngi thuờ), vi tng thu nhp 1.048.199.000 [Theo ngun: TLTK 153, tr.196] 1.9 S liu thng kờ xõy dng nh ca Thnh ph Thanh Hoỏ thi k 1954 - 1957 N m Nhõn dõn Nh tranh Gch tng C quan Gch tng Nh tranh Gch tng 1954 41.087m2 341m2 - 3.808m2 1955 69.865m2 7.051m2 - 44.064m2 242m2 1956 39.689m2 12.840m2 - 26.260m2 4.202m2 1957 11.534m2 8.223m2 96m2 2.910m2 1.434m2 162.175m2 Cng 28.455m2 96m2 87.042m2 - 5.878m2 Ngun: Theo ti liu tham kho [90] 1.10 Dõn s thnh ph Thanh Hoỏ giai on 1945 - 1975 N m 1945 111954 3-1960 1-1965 1975 S dõn 11.500 12.415 Ghi chỳ S liu ca Ban iu tra ụ th v t xõy dng tnh Thanh Hoỏ Bỏo cỏo tỡnh hỡnh hi c ca UB hnh chớnh th xó Thanh Hoỏ 31.860 Theo iu tra dõn s - 1960 56.000 S liu ca Ban iu tra ụ th v t xõy dng tnh Thanh Hoỏ 81.753 Bỏo cỏo ca UBND tnh Thanh Hoỏ Ngun: Theo ti liu tham kho [99, tr.28-29] 1 G i ỏ t r s n xu t c ụ n g n g h i p t h e o t h n h ph n k i n h t t h i k 05 - 201 vt: triu ng (theo giỏ thc t) Nm Doanh 2005 834900 2006 2007 2008 2009 2010 1384671 1696164 2092630 2643884 3482655 1383171 1749699 2731578 3518002 4820458 2767842 3445863 4824208 6161886 8303114 nghip nh nc Ngoi quc 1097287 nc Tng 1932187 Ngun: Phũng Thng kờ thnh ph Thanh Hoỏ, tnh Thanh Hoỏ 1.12 Giỏ tr sn xut cỏc ngnh dch v quc doanh thi k 2005 - 2010 vt: Triu ng Ch tiờu 2005 2006 Thng mi, 761935 khỏch sn, nh hng 998581 1231414 1807698 2281315 2994226 Vn ti, bu in 300770 390303 Qun lý Nh 628747 nc, ng on th, An ninh quc phũng 827145 1020680 1208318 1473148 1952772 Kinh doanh bt 252506 ng sn - dch v t 331608 429779 557738 653669 858439 Cỏc ngnh dch 115545 v khỏc 216233 276295 334986 437126 588809 Tng giỏ tr 237384 2007 2008 514590 2009 728867 2010 986886 1996464 2674337 3348471 4423330 5575125 7380132 Ngun: Phũng Thng kờ thnh ph Thanh Hoỏ, tnh Thanh Hoỏ 1.13 Tỡnh hỡnh chn nuụi trờn a bn Thnh ph 1986 - 2005 N m vt n trõu Con 761 753 786 353 197 n bũ Con 550 907 976 3.365 4.161 n ln Con 7.796 13.000 15.650 28.248 34.830 n gia cm Con 13.231 24.800 50.000 65.073 307.300 65 65 63 - 126 Din tớch nuụi cỏ 1988 1993 1995 2000 2005 Ngun: Theo ti liu tham kho [116, tr.63] 1.14 S trng, lp, giỏo viờn, hc sinh bc tiu hc, trung hc c s v trung hc ph thụng (1990 - 2010) N m S trng 1990 2000 2005 2010 22 25 11 19 19 19 9 - Tiu hc 350 587 429 431 - THCS 242 401 334 257 - THPT 54 182 182 206 - Tiu hc 385 645 532 635 - THCS 363 784 762 660 - THPT 81 456 436 406 - Tiu hc 12.950 18.660 12.786 14.365 - THCS 10.648 16.100 14.783 9.822 - THPT S hc sinh 22 - THPT S giỏo viờn 14 - THCS S lp - Tiu hc 1.998 9.033 10.036 8.965 Ngun: Phũng Thng kờ thnh ph Thanh Hoỏ, tnh Thanh Hoỏ 10 1.15 Din tớch t nhiờn ca cỏc phng, xó trờn a bn thnh ph Thanh Hoỏ (tớnh n nm 2002) Din tớch STT n v hnh chớnh Din tớch t nhiờn STT n v hnh chớnh t nhiờn (km2) (km2) Phng Hm Rng 4.30 10 Phng ụng V 4.82 Phng ụng Th 3.64 11 Phng ụng Sn 0.98 Phng Nam Ngn 2.46 12 Phng Tõn Sn 0.82 Phng Trng Thi 0.84 13 Xó ụng Cng 6.81 Phng in Biờn 0.71 14 Xó ụng Hng 3.42 Phng Phỳ Sn 1.88 15 Xó ụng Hi 6.79 Phng Lam Sn 0.97 16 Xó Qung Hng 6.18 Phng Ba ỡnh 0.71 17 Xó Qung Thng 3.59 Phng Ngc Tro 0.53 18 Xó Qung Thnh 8.43 T n g s : 57.88 Ngun: Theo ti liu tham kho [99, tr.58-59] 1.16 Din tớch, dõn s, mt d dõn s theo n v hnh chớnh (tớnh n nm 1994 STT n v hnh chớnh Tng s Din tớch t nhiờn (km2) Dõn s trung bỡnh (ngi) Mt dõn s (Ngi/km2) 144,499 3,963 Dõn s thnh th 22.66 122,607 5,411 Dõn s nụng thụn 36.46 13.80 21,892 1,586 Phng Hm Rng 4.30 6,627 1,541 11 Phng ụng Th 3.64 11,984 3,292 Phng Nam Ngn 2.46 7,954 3,233 Phng Trng Thi 0.84 11,339 13,499 Phng in Biờn 0.71 10,496 14,783 Phng Phỳ Sn 2.70 15,485 5,735 Phng Lam Sn 0.97 12,200 12,577 Phng Ba ỡnh 0.71 11,947 16,827 Phng Ngc Tro 0.53 11,205 21,142 10 Phng ụng V 4.82 14,140 2,934 11 Phng ụng Sn 0.98 9,230 9,418 12 Xó ụng Hng 3.42 9,660 2,825 13 Xó ụng Hi 6.79 7,266 1,070 14 Xó Qung Thng 3.59 4,966 1,383 Ngun: Theo ti liu tham kho [99, tr.49-50] 12