http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN Giá trị thơng báo cử tay nét mặt hệ thống giao tiếp phi lời người việt OBO OKS CO M LỜI NĨI ĐẦU Việc thực hồn thành niên luận sinh viên vơ quan trọng Để hoàn thành niên luận này, trước hết em xin chân thành cảm ơn dạy dỗ tận tình thầy giáo Khoa Ngơn ngữ Đặc biệt em xin chân thành cảm ơn bảo giúp đỡ tận tình giáo viên hướng dẫn: Thầy Nguyễn Văn Khang, người ñã trực tiếp hướng dẫn em hoàn thành niên luận Do hạn chế thời gian giới hạn kiến thức, niên luận khơng tránh khỏi thiếu sót Vì vậy, em mong nhận ñược ý kiến nhận KI L xét, đóng góp thấy giáo bạn để niên luận hồn chỉnh http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN I MỞ ĐẦU Lý nghiên cứu Hàng ngàn năm qua, ngơn ngữ trở thành cơng cụ tư phương OBO OKS CO M tiện giao tiếp ñặc biệt quan trọng, giúp người biểu đạt nội dung thơng tin, chia sẻ suy nghĩ, tình cảm…Vì thế, quan niệm truyền thống ln coi ngơn ngữ đóng vai trị độc tơn giao tiếp mà lãng qn vai trị cử chỉ, điệu (ngơn ngữ phi lời) Tuy nhiên, thực tế cho thấy thơng điệp mà người nói chuyển tải ngôn từ chiếm tỉ lệ nhỏ, giao tiếp ngôn ngữ không lời chiếm tỉ lớn nhiêù Càng quan tâm ñến vấn ñề giao tiếp, người ta thấy bỏ qua vai trị cử chỉ, điệu Sự hiểu biết thấu đáo ngơn ngữ cử cần thiết cho việc giao tiếp ñời sống cộng đồng Với mn vàn tình khác sinh hoạt đời thường, khơng phải khơng phải lúc người ta biết cách sử dụng cử ñiệu ñúng mực hợp phong cách Biết biểu ngơn ngữ cử điệu ñúng lúc, ñúng tình nâng cao hiệu giao tiếp, có cịn ngơn ngữ có lời Trong giao tiếp phi lời, cử ñiệu tay nét mặt đóng vai trị quan trọng cả, chúng có số xuất cao, giá trị thông báo lớn nhiều so với phận khác thể Đó hành vi quen thuộc, gần gũi xung quanh, dễ dàng bắt gặp nhiên lại người lưu tâm mà thường coi chúng tự nhiên Vì niềm hứng thú tìm hiểu thân nhận thấy vị trí quan trọng cử chỉ, ñiệu tay nét mặt giao KI L tiếp, chúng tơi nảy ý định thực ñề tài nghiên cứu: “Giá trị thông báo tay nét mặt hệ thống giao tiếp phi lời người Việt” Lịch sử nghiên cứu Ngược lại lịch sử xa xưa loài người, ta thấy vai trị cử điệu giao tiếp vơ to lớn Bởi vì, trước “ngơn ngữ thính giác” bắt đầu hình thành (khoảng 5000 hay 4000 năm trước cơng ngun) cử điệu ngơn ngữ cổ xưa lồi người Những khai quật khảo cổ học ñã chứng minh ñiều Ở Mêhicơ, người ta tìm thấy tranh tường, http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN đồ gốm, đó, hình dung cách ñây hàng ngàn năm, người Indien Maia ñã “nói với điệu bộ”như nào:ngón trỏ tay phải phía trước để hỏi “mấy?”.Bàn tay trái vào tai ñể bảo “hãy cẩn OBO OKS CO M thận”, “hãy ý” “hãy nghe”.Tuy nhiên, ngôn ngữ cử chưa thực ñược nghiên cứu Một nhà nghiên cứu ngôn ngữ cử sửng sốt nhận rằng: “Tưởng chừng vô lý triệu năm tiến hóa lồi người, vấn đề giao tiếp khơng lời bắt ñầu ñược nghiên cứu nghiêm túc, mang tính hệ thống, khoa học từ ñầu năm sáu mươi (của kỉ này), “Thậm chí ngày nay, số đơng cịn chưa biết đến tồn ngơn ngữ cử chỉ, dù quan trọng đời sống họ”.Vì thế, người ta khơng khỏi ngạc nhiên “sự phát triển nhiên” nghiên cứu dành cho vấn ñề năm gần ñây Ở Việt Nam, ngôn ngữ phi lời ñược số người nghiên cứu như: Nguyễn Quang, Phi Tuyết Hinh, Đỗ Thanh, Mai Xuân Huy, Thục Khánh…Phần lớn viết mang tính khái qt, đăng tạp chí, chưa vào nghiên cứu cách cụ thể, chuyên sâu Đối tượng nghiên cứu Cử ñiệu tay nét mặt giao tiếp phi lời người Việt Phạm vi nghiên cứu Ngôn ngữ phi lời bao gồm phương tiện giao tiếp khơng dùng đến âm (khơng tiếp nhận qua thính giác) như: cử chỉ, điệu bộ, ánh mắt, điệu mặt (gọi chung ngơn ngữ cử hay ngôn ngữ thân thể), khoảng cách KI L giao tiếp, tín hiệu màu sắc, mùi vị… Như vậy, ngôn ngữ phi lời phạm trù rộng Trong phạm vi niên luận này, ñề cập ñến phần ngôn ngữ thân thể cử ñiệu tay nét mặt Phương pháp nghiên cứu Để thực ñề tài nghiên cứu này, chúng tơi sử dụng phương pháp nghiên cứu sau: - Quan sát hành vi cử chỉ, ñiệu tay nét mặt thực tế http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN - Nghiên cứu tài liệu liên quan - Ghi chép, thu thập, thống kê, phân loại (theo hình thức, giá trị biểu ñạt…) cử ñiệu tay nét mặt thực tế tài liệu OBO OKS CO M - Miêu tả, so sánh cử ñiệu ñã thu thập - Phân tích, đánh giá ý nghĩa thơng báo cử đó, xem xét KI L thực tiễn hoạt động giao tiếp http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN II NỘI DUNG Tổng quan ngơn ngữ cử 1.1 Quan niệm ngôn ngữ cử OBO OKS CO M Trong sống ngày, cử chỉ, ñiệu ñều mang theo vài nét tâm lý cá nhân, thể bên ngồi tình cảm bên Loại giao tiếp phi văn tự có tên “ngôn ngữ thể” hay “ngôn ngữ cử chỉ, điệu bộ” (gọi tắt ngơn ngữ cử chỉ) Qua nghiên cứu loại ngôn ngữ cử này, nhà tâm lý coi thể người “trạm thu phát thơng tin”, “phát ñi” ñộng tác, cử chỉ, nét mặt loaị ngơn ngữ vơ khác, thường có tác dụng lớn việc bổ sung ý nghĩa cho ngôn ngữ âm thanh, bộc lộ rõ ý đồ giả tạo, khơng trung thực Điều cho diễn đạt xác hồn chỉnh tư tưởng mình, đồng thời hiểu rõ người khác Có nhà nghiên cứu đánh giá cách hình ảnh rằng: “Thân thể người sách tâm hồn sách ñã lật ra, cịn việc nhìn vào đấy”, “Tiếng nói thân thể tiếng nói thật, người có khéo léo che đậy thật chất mình, trước sau người bị lật tẩy qua trang sách thân thể mình”( Nguyễn Văn Lê, [3], tr 144, 145) Trong tất phát biểu khoa học tâm lý, khái niệm mà người ta thường ñược gán cho ngôn ngữ cử hành vi vô thức thể, biểu dạng thơng điệp Mặc dù phân cách hai loại: ngôn cử vơ thức có ý thức cịn tranh cãi (Chẳng hạn, nụ cười tạo KI L có chủ định khơng) Có thể hiểu cách chung nhất, ngôn ngữ cử pha trộn cử chỉ, ñiệu bộ, ñộng tác, tư thế, dáng ñiệu ngữ ñiệu giọng nói Đây dạng giao tiếp sử dụng cử chỉ, ñiệu thể ñể thay cho âm thanh, tiếng nói dạng giao tiếp khác Ngơn ngữ cử phận quan trọng ngơn ngữ giao tiếp phi lời, bao gồm ngơn ngữ ñầu, mặt , mày , chân, tay,…Và nói hầu hết phận thể có khả truyền tải thơng tin http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN Trong giới hạn niên luận này, chúng tơi vào tìm hiểu giá trị thơng báo cử tay nét mặt 1.2 Cơ sở chung ngôn ngữ cử OBO OKS CO M Vào kỉ XIX đầu kỉ XX, “Thuyết ngơn ngữ cử chỉ” trở nên thịnh hành Những người chủ trương thuyết cho ban đầu người chưa có ngơn ngữ thành tiếng, ñể giao tiếp với nhau, người ta dùng tư thân thể tay Vuntơ (thế kỉ XIX) cho ñiệu nguyên tắc giống âm thanh, dù ñiệu tay hay âm ñộng tác biểu Marr (Đầu kỉ XX) khẳng định ngơn ngữ cử tồn cách ñây triệu ñến triệu rưỡi năm cịn ngơn ngữ âm tồn cách ñây vạn ñến 50 vạn năm Theo ông, ngôn ngữ cử biểu thị tư tưởng, khái niệm hình tượng hố, dùng làm cơng cụ giao tiếp thành viên lạc, với lạc khác, dùng làm cơng cụ phát triển khái nịêm Phải đến kỉ XX giao tiếp phi ngơn ngữ quan tâm cách thực Giao tiếp phi ngôn ngữ giao tiếp thông qua cử hoạt ñộng thể nét mặt, cách nhìn, ñiệu khoảng cách giao tiếp Có nhiều học thuyết nghiên cứu loại hình giao tiếp bật “Học thuyết tâm lý tinh thần” “Học thuyết hành vi cư xử” Trong “Học thuyết tâm lý tinh thần”, nhà nghiên cứu ñã người dù văn hố có sáu trạng thái tâm lý ( hạnh phúc, buồn khổ, giận giữ, sợ hãi, ghét, ngạc nhiên ) tất trạng thái tâm lý chi phối não tạo thay ñổi mặt theo hai KI L dạng tự nhiên xã giao có mục đích Trong thử nghiệm ảnh hưởng não ñến nét mặt người, thực nghiệm ñã cho thấy nét mặt bị tê liệt, người ta khơng thể cười có mục đích (như để tạo thân mật ) cười cách tự nhiên có điều làm họ bất ngờ Và ngược lại có trường hợp, người cười cách xã giao lại khơng thể cười cách thoải mái Tuy nhiên, học thuyết lại lại nêu nhiều ñiều tranh cãi Ngơn ngữ cử từ ngữ quy ước ñể trạng thái tâm lý, thân trạng thái tâm lý lại khơng định nghĩa http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN cách rõ ràng, thức thơng qua loại hình sách Trong “Học thuyết hành vi cư xử”, nhà khoa học lại cho thấy mối cảm xúc khơng có biểu mà ñơn giản OBO OKS CO M hành vi cư xử mang mục ñích xã hội Nét mặt biểu việc muốn làm hay có ý định làm Có thể lấy ví dụ trạng thái tức giận (như Học thuyết tâm lý tinh thần ñã nêu ) mơ tả hành vi sẵn sàng để cơng đối thủ Nhưng nói cách khác, lúc cử người cúng mang thơng điệp hay chủ đích Giả sử ngáp, ñiều lại khiến cho ban tổ chức nghĩ cảm thấy chán, buồn ngủ với nội dung chương trình Có nhiều ý kiến cho ngôn ngữ thể bắt nguồn từ giao tiếp động vật Mối liên quan ngơn ngữ thể giao tiếp ñộng vật ñã ñược bàn ñến từ lâu Ngôn ngữ thể sản phẩm gen (Những ñứa trẻ mù mỉm cười cười to chúng ñến nụ cười ) ảnh hưởng môi trường Nhà phong tục học người Iran, Eibl-Eibesfeldt khẳng ñịnh số yếu tố loại ngơn ngữ đặc điểm chung văn hố gắn với hành ñộng Một số dạng ngôn ngữ thể người có tính kế thừa từ cử giao tiếp loài linh trưởng khác, thường mang thay ñổi ý nghĩa Nhiều cử tinh tế thay đổi theo văn hố (chẳng hạn điệu diễn tả “Có” “Khơng” ) bắt buộc phải học thay đổi q trình học hỏi, thường quan sát vô thức từ môi trường KI L Hệ thống cử chỉ, ñiệu tay nét mặt giao tiếp người Việt 2.1 Phân loại Trong giao tiếp, bị chi phối yếu tố tâm lý, dân tộc, xã hội nên biểu cụ thể cử chỉ, ñiệu phong phú ña dạng Tuy nhiên quy lại phân thành loại chính: Cử mô Cử tượng trưng Cử thuyết minh http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN Cử hàm Đối tượng nghiên cứu nhà ngôn ngữ cử thuyết minh cử hàm OBO OKS CO M 2.1.1 Cử thuyết minh Là cử ñi kèm với hành vi lời nói biểu thị khẳng ñịnh, phủ ñịnh, ngạc nhiên, nghi ngờ, giễu cợt… Loại cử làm nên sức biểu nội dung thơng báo lời Tuy vậy, viết văn bản, loại yếu tố cử chỉ, điệu thuyết minh nội dung lời nói đảm bảo, nối kết ñược trì Như vậy, loại cử thuyết minh khơng có giá trị liên kết lời nói mà có giá trị bổ sung, làm rõ ý nghĩa sắc thái cho ngôn từ VD: - (Xua tay) Khơng phải nói nữa, tơi biết hết rồi! - (Bẻ đốt ngón tay) Em… em khơng biết - (Lắc đầu) khơng, khơng phải - (Bĩu mơi) Gớm, tơi chả thiết - … 2.1.2 Cử hàm (cử thay lời) Là cử có khả tồn độc lập giao tiếp có giá trị tương ñương với hành vi lời Cử hàm bắt ñầu từ cử kèm lời Sau ñó dẫn ñến thiết lập mối quan hệ ổn ñịnh hành vi lời nói kiểu cử kèm Đến lúc đó, tình cụ thể, người cần thể cử chỉ, điệu KI L tương ứng người hiểu ñược giá trị lời Trên sở chức hoạt ñộng loại cử chia làm ba loại: a, Loại cử biểu thị hành vi tiếp nhận giao tiếp VD: Trong học, An gọi Bình: - Này Bình Bình ngồi bàn trên, quay đầu lại An thầm: http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN - Chiều học xong đá bóng nhé! Cơ giáo nhắc: - An! … OBO OKS CO M An ngẩng ñầu lên Ở trường hợp loại trên, cử chỉ: quay ñầu lại, ngẩng đầu lên, dừng lại, nhìn, … kết hành vi hơ gọi, kích thích ban ñầu Chúng thể người nghe ñã chuẩn bị giao tiếp mới, sẵn sàng đón nhận thơng tin Có thể thể hiển ngơn hố cử phát ngơn: “ ? ’’ , “ có chuyện ? ’’, … Người phát tin hiểu ñược ý nghĩa cử người tiếp tục thực hành vi nói họ b Loại cử tương ứng với hàm ý Trong giao tiếp, hàm ý tượng thường gặp Ở số trường hợp, với tiền giả định, trở thành phương tiện liên kết hàm ngơn lời nói Tuy nhiên, phương tiện hàm ngôn nên nội dung khơng phải lúc hiển ngơn cách đắn, xác VD1 : A – Tối ñi chơi ? B- Sáng mai tớ phải nộp tiểu luận Lời nói B chứa hàm ý, muốn hiểu ñược A phải suy luận: Sáng mai B phải nộp tiểu luận thời gian B chưa làm xong B khơng có B khơng thể chơi vào chiều đơn giản hơn: KI L Tuy nhiên, ñi kèm với lời nói B cử q trình lý giải A: Tối ñi chơi ? B: ( Lắc ñầu ) Sáng mai tớ phải nộp tiểu luận Ở ví dụ trên, cử B mang thơng tin trả lời trực tiếp cho lời đề nghị A, cịn lời nói thêm B mang tính chất giải thích VD2: A : Dạo cậu ăn cơm quán, không tự nấu ? B : ( Gật ñầu ) Nhưng dạo giá cơm tăng cao lắm, không trước đâu http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN Trong lời B, từ nối “ ’’ biểu ñạt quan hệ ngữ nghĩa với phát ngôn ñó trước với phận nột phát ngơn bị tỉnh lược theo cấu trúc : “ Tuy … …” Vế trước lời nói B khơng hiển ngơn mà ñược thay cử có ý nghĩa OBO OKS CO M tương ứng ( “ gật ñầu ” = “ ” ) Hiển ngôn cử câu trả lời B là: “ Ừ.Nhưng dạo giá cơm tăng cao lắm, khơng trước đâu ” Cử lúc đóng vai trị quan trọng, ñảm bảo tồn lời nói B, làm lời nói B tương ứng với câu hỏi A Nếu bỏ cử kèm mối quan hệ lời nói trở nên rời rạc c Loại cử tương ứng với hành vi giao tiếp ñộc lập Các cử tồn độc lập, hồn tồn giữ vai trị phản ứng, khơng cần phải kèm thêm lời nói Loại cử thể hồn cảnh giao tiếp đặc biệt hồn cảnh giao tiếp bình thường Chúng thường khơng có chức lên kết, ví dụ : - Nó chưa? - (Lắc đầu) Trong số trường hợp, cử ñiệu vừa tương ứng với hành vi giao tiếp ñộc lập vừa tồn yếu tố nối kết hai lời nói chủ thể, ví dụ: - Mày thăm lăng Bác chưa? Tao tưởng lên chúng mày phải đến chứ? KI L Lời nói thứ câu hỏi chưa biết người ñược hỏi ñã ñi thăm lăng Bác chưa Lời nói thứ hai “Tưởng A” với tiền giả định: A khơng nên có nghĩa : “Bọn mày chưa lăng Bác” Nếu tình tồn cử ñiệu (Lắc ñầu) người ñối thoai thay cho hành vi trả lời tồn hai phát ngơn phi logic Ngồi người ta cịn phân chia thành hai loại: * Cử tán ñồng: gật ñầu, cười, vỗ tay, vỗ vai… *Cử khơng tán đồng: lắc đầu, bĩu mơi, lè lưỡi… 10 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYEÁN + Ngửa tay, cánh tay cao thể hiệ khen ngợi +Ngửa tay, tay ñể ngang thể ñộng tác ăn xin chân thành lắng nghe ý kiến người khác OBO OKS CO M +Ngửa tay, tay hạ thấp thể thái độ khơng biết phải b Điệu nét mặt - Vị trí số yếu tố mặt có dịch chuyển tạo giá trị thơng báo Ví dụ: Sự thay đổi vị trí lơng mày cho ta biết giá trị thông báo khác nhau: + Khi bên mày nhếch lên: biểu thị hoài nghi + Khi hai bên mày nhếch lên: biểu thị kinh ngạc + Khi hai bên mày rũ xuống: biểu thị đau xót, bi thương + Khi hai bên mày hướng biểu thị: phẫn nộ, tức giận - Trong số trường hợp, mức ñộ ảnh hưởng tới giá trị thông báo nét mặt Ví dụ: + Cười vang rộ, to: thể hồn tồn tán thành, khen ngợi, tâm đắc chế giễu, buồn cười, với ý cho ñáng ñời hay từ chối + Cười mỉm, tủm tỉm: biểu thị đồng ý cách kín đáo, tế nhị vẻ hài lịng 3.2 Vị trí, chức cử tay nét mặt giao tiếp Khi giao tiếp người ta khơng viện tơí yếu tố ngơn từ mà họ cịn giao KI L tiếp thông qua kênh ngôn ngữ sau: + “Ngôn ngữ thân thể” (body language): cử chỉ, ánh mắt, biểu mặt,… + “Ngôn ngữ vật thể” (object language): quần áo, đồ trang sức, túi sách tay,… + “Ngơn ngữ môi trường” (environmental language): hệ thống ánh sáng nơi giao tiếp, ñịa ñiểm giao tiếp, khoảng cách giao tiếp,… Tầm quan trọng “ngôn ngữ” bác bỏ nghiên cứu 27 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN giao tiếp Theo Levine Adelman (1993) “ nghiên cứu ñược tiến hành Mỹ ñã cho thấy 93% thơng điệp chuyển tải giọng ñiệu (tone of voice) diện (facial expressions) người nói Chỉ có 7% thái độ người nói OBO OKS CO M chuyển tải ngơn từ” Theo Albert Maerabian, trao đổi thơng tin diễn qua phương tiện lời (chỉ lời) chiếm có 7%, qua phương tiện âm (bao gồm: giọng nói, ngữ điệu âm khác) chiếm 38%, cịn phương tiện khơng lời khác chiếm 55% GS Berd Wissel thống kê trung bình người nói lời ngày vịng 10-11 phút, câu phát trung bình khơng q 2,5s Giao tiếp lời trị chuyện chiếm 35%, thơng tin trao đổi nhờ phương tiện trao đổi khơng lời chiếm 65% Trong du hành vòng quanh giới, nhà tâm lý học người Anh Michael Archil tính rằng, trị chuyện, người Italia sử dụng điệu 80 lần, người Pháp 120 lần, người Mêhicơ sử dụng điệu tới 180 lần Những số mà nhà nghiên cứu đưa khiến ta khơng thể khơng lưu tâm tới ngơn ngữ cử chỉ, khẳng ñịnh lần vai trò của yếu tố phi ngôn ngữ giao tiếp Trong phạm vi bài, chúng tơi xin đưa số ñánh giá vai trò cử tay nét mặt 3.2.1 Điều chỉnh chiến lược giao tiếp nhờ việc quan sát cử tay nét mặt KI L Trong trình giao tiếp, kể người phát tin người nhận tin ñều biểu lộ thái ñộ tình cảm qua cử chỉ, ñiệu Vì thế, người ln có xu hướng quan sát phản ứng ñối tác Qua phản ứng người nhận tin, người páht tin hiểu phần suy nghĩ đối tác lời nói Trên sở đó, họ thay đổi chiến lược giao tiếp cho phù hợp Ngược lại, ñối với người nhận tin, với việc tiếp thu nội dung thông báo, việc quan sát cử chỉ, ñiệu người phát tin làm cho họ hiểu rõ ñiều mà người muốn diễn ñạt Điều giúp nhiều việc giao tiếp, kí kết giao kèo giúp 28 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN cho người tự theo dõi thân để giữ mặt tâm trạng Khi nói chuyện, vận dụng cử tay bật có hiệu Diễn thuyết, dạy học, ñàm phán, tranh luận nói chuyện ngày OBO OKS CO M khơng thể tách khỏi cử tay, nói cử tay lưỡi người Đây ñộng tác hỗ trợ ñể tăng cường sức thuyết phục với người nghe, nhiên khơng thể thay hồn tồn lời nói Khi nói chuyện nên để tay tự nhiên, cần thiết khn mặt nên biểu lộ tình cảm để phối hợp với ngữ điệu, muốn nhấn mạnh ngữ khí để hướng dẫn người nghe cần đến giúp sức đơi tay Có thể nói, ngơn ngữ cử chỉ, mà trước hết tay mặt mang ý nghĩa ñặc biệt với người có trọng trách, người mà cơng việc địi hỏi phải trình bày, diễn giảng, thuyết phục, cảm hố người khác, nhà lãnh đạo, khách, diễn viên, giáo viên, nhà kinh doanh,…Ngơn ngữ cử cơng cụ hỗ trợ đắc lực cho họ Khơng biết sử dụng cử chỉ, điệu bộ, lóng ngóng, cứng đờ, khơng biết làm với tay mình, dễ rơi vào tình trạng “phản xạ tự vệ”, giấu sau bục giảng, vung tay lung tung, gây cảm giác mệt mỏi, khó chịu cho người khác Người diễn thuyết có ý thức sử dụng ngơn ngữ cử vũ khí chinh phục người nghe biết chọn lọc cử ñiệu người ta chọn từ, chọn câu, biết thể nhịp nhàng, ăn nhập với nội dung phù hợp với tâm trạng người nghe Các loại hình nghệ thuật biểu diễn dùng cử chỉ, ñiệu làm phương tiện biểu đạt điện ảnh, kịch nói, kịch câm…không thể không nghiên cứu KI L ngôn ngữ cử Trong phim, diễn viên thường thể ñạt cách dùng nét mặt Bởi “khn mặt huỳnh quang phản chiếu tư tưởng, suy nghĩ”, hoạt ñộng tâm lý dù phức tạp ñến ñâu ñều ñược thể lên “tấm màn” ñó: cảm giác nhung nhớ bồi hồi, căm tức, phẫn nộ hay vui vẻ, ñau khổ … biểu nét mặt qua nhanh trình giao tiếp với người khác, bạn phải ln ý theo dõi biến đổi nét mặt đối phương, đặc biệt đơi mắt Những người tinh tế, nhạy bén thường có nhìn chuẩn xác, họ 29 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN thấy giới nội tâm người khác qua thái độ, cử bên ngồi Điều cho thấy khả truyền ñạt thông ñiệp ngôn ngữ cử Trên thực tế, ngơn ngữ cử nói chung, cử tay nét mặt nói OBO OKS CO M riêng ngôn ngữ diễn tả thật giới nội tâm dù người vơ tình hay hữu ý sử dụng nó, đồng thời thơng tin mà truyền tải đặc sắc, phong phú lơì nói mâu thuẫn với cử chỉ, điệu ta vào ngơn ngữ cử để điều chỉnh hành vi Trong sống, bạn ñang diễn thuyết, tham gia buổi thảo luận trường hợp giao tiếp nào, bạn ñã vơ tình hữu ý nhờ đến giúp đỡ ngôn ngữ cử tay nét mặt ñể biểu lộ cảm xúc cá nhân Mỗi cử ñó lại có hàm ý riêng trường hợp, biểu thị tình cảm cảm xúc định Ví dụ: Hai tay chống nạnh thể khiêu khích Nhăn chán, nhíu mày thể nghi ngờ, chưa rõ ràng 3.2.2 Đi kèm lời nói để bổ sung làm rõ ý nghĩa cho sắc thái ngơn từ Ví dụ: Người cha hỏi: “Hơm mấy?” Trường hợp 1: Người cha nói với giọng nhỏ nhẹ, lên giọng cuối câu Mắt rướn Ánh mắt khích lệ Hai tay ông ñặt hai bên cạnh sườn ñứa bé thể sắn sàng bế lên hay ghì chặt vào lịng Trường hợp 2: Người cha nói với giọng cứng, đanh, trọng âm dồn vào từ “ mấy” Ơng hất hàm, mắt trợn lên, mặt đanh khơ, ngón tay trỏ vào mặt đứa bé KI L Từ ví dụ trên, ta nhận thấy câu nói cách thể ngơn ngữ thể khác ý nghĩa, sắc thái khác 3.2.3 Điều tiết chuỗi giao tiếp ngơn từ Trước vấn đề, hai bàn luận, việc kết thúc lượt nói mở đầu hay tiếp tục lượt nói người thường phải có tín hiệu Người ta nói “ Tơi nói xong Bây đến anh nói!” mà hay gián tiếp nói Ví dụ:…Chuyện Anh thấy sao? 30 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN …phải khơng? … ý kiến anh nào? Theo quan sát, nhiều người thường cho ngôn ngữ cử đóng vai trị OBO OKS CO M thường xun điều tiết chuỗi giao tiếp Ví dụ: - Một ánh mắt nhìn thẳng vào đối tác giao tiếp tín hiệu “chuyển lượt” (turn-traking) - Hạ giọng cuối phát ngơn tín hiệu “kết lượt” (turn-ending) - Hắng giọng tín hiệu “khởi lượt” (turn-starting), “xen lượt”(turn-jumping), “kết lượt” (turn-ending) 3.2.4 Thay cho ngôn từ Khơng phải lúc người ta dùng lời nói để diễn đạt suy nghĩ Một chàng trai ñã viết: “Chỉ cần nắm tay, hai mắt gặp nụ nhẹ có ý nghĩa với anh ngàn lời nói” Chức thay lời chức giao tiếp ñộc lập cử chỉ, ñiệu bộ, ñược thể trường hợp giao tiếp đặc biệt, hồn cảnh bình thường Trong hồn cảnh đặc biệt người câm điếc, khơng có khả giao tiếp lời Họ dựa vào cử chỉ, ñiệu ñể truyền ñạt thông tin biểu lộ tình cảm Việc nghiên cứu ngơn ngữ cử tạo cho họ có hệ thống tín hiệu khơng lời đủ dùng sinh hoạt, khơng họ với mà họ với cộng ñồng Cũng coi trường hợp giao tiếp người khơng có chung ngơn ngữ hồn cảnh KI L giao tiếp đặc biệt Khi đó, khơng tốt dùng cử chỉ, điệu ñể hiệu bộc lộ tình cảm, ñể hiểu Trong hồn cảnh giao tiếp bình thường, nhiều người ta dùng cử chỉ, ñiệu ñể thay lời nói Thay khơng tiện nói, khơng muốn nói truyền đạt tốt hơn, có hiệu nội dung thể lời Một “gật đầu”có thể thay cho câu nói “tơi đồng ý”, “tơi chấp thuận” “tơi lòng” Nhưng bàn tay nắm lấy bàn tay sức cảm nhận từ hai phía lớn nhiều so với câu nói Nó thể tình cảm 31 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN thương u, trìu mến, ân cần, chia sẻ, cảm thơng , an ủi, khích lệ… Giao tiếp cử tay nét mặt mang nhiều thơng điệp mối quan hệ xã hội Chẳng hạn, ánh mắt hay cử người OBO OKS CO M vợ chồng co thể cho ta biết gia đình có hạnh phúc hay khơng 3.3 Một số điểm đặc biệt cách sử dụng cử tay nét mặt giao tiếp người Việt Trong giao tiếp, ngôn ngữ cử khơng có tác dụng biểu thị nội tâm mà cịn có tác dụng tơ điểm cho phong cách bạn, giúp bạn có ý người khác thuận lợi việc biểu lộ tình cảm Ngơn ngữ cử thay đổi tuỳ thuộc vào tầng lớp, ñịa vị xã hội, giới tính, tính cách, tình huống, đối tượng giao tiếp khác Nó ảnh hưởng tới yếu tố lịch giao tiếp, ứng xử Vậy giao tiếp, sử dụng ngơn ngữ cử để truyền đạt tư tưởng, tình cảm cách hiệu nhất? - Trước hết,chúng ta cần ý ñến ñối tượng tình giao tiếp khác ñể sử dụng cử cho thích hợp.Cùng loại cử dùng với ñối tượng tình khác dẫn đến cử khác Chẳng hạn, nháy mắt để hiệu bạn bè với nhau, người nháy mắt với người dưới, người nháy mắt với người bị coi vơ lễ, đặc biệt quan hệ xã giao, (trừ mối quan hệ thân thuộc người gia đình,…) Hay trường hợp khác,hai bạn nam ñi với nhau, ñể biểu thị thân thiết, họ thường khoác vai bá cổ…nhưng bạn nam KI L với bạn nữ, bạn nữ với bạn nữ lại bắt gặp cử Điệu bộ, cử người ñều họ Một đứa bé mút tay, vặn vẹo trò chuyện nhà lãnh ñạo không nên mân mê quần áo, ñồ trang sức, vật dụng nói chuyện với nhân viên Điều cho thấy bạn bối rối bị phân tán tư tưởng trình tiếp xúc với Việc bạn chống nạnh hai tay ngang hông, khoanh tay trước ngực khiến cho người khác quyền bạn nhụt chí, ngại ngùng gặp bạn với 32 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN cương vị lãnh đạo Bởi có nghĩa bạn ñã tỏ hãn khép kín Ngón trỏ giơ lên lúc hướng người nghe tập trung điều nói, tách vấn ñề rõ ràng thành ñiểm thứ nhất, thứ hai… OBO OKS CO M ý tứ khúc chiết, lý lẽ rạch ròi nhờ lát cắt ngón trỏ Nhưng ngón tay trỏ liên tục lia theo câu nói, cách giơ ngón tayy q căng hay động tác q mạnh xuất phản ứng tiêu cực từ phía người nghe: người ta có cảm giác bị dạy bảo, bị răn ñe, kết phản giao tiếp Thêm nữa, ngón trỏ có tác dụng “lưỡi gươm sắc bén” cần mặt, vạch tội kẻ Nhưng giao tiếp bình thường, ñộng tác tay vào mặt người khác lại hành vi vô lễ xúc phạm… - Trong giao tiếp, sử dụng ngôn ngữ cử cần phải tự nhiên, có chừng mực Ví dụ: Muốn “tiễn khách” sớm, người ta thường xem ñồng hồ ngáp vài lần không nên thể cách ñáng sắc mặt tỏ bực dọc, bình tĩnh, đứng ngồi khơng n… Nhiều người có quan ñiểm “vung vẩy tay” nhiều lúc nói chuyện hình ảnh họ trở nên lôi Trong thực tế, bạn nên sử dụng bàn tay ñể diễn giải, làm cho vấn ñề thêm rõ ràng trước người nghe Hoạt ñộng bàn tay q trình nói chuyện nên mực, kết hợp khéo léo với quan ñiểm, thái ñộ thân, gắn kết với cao trào câu chuyện tầm quan trọng vấn ñề Chẳng hạn như, bạn nói “dứt khốt khơng”, thật nhẹ nhàng, bạn giơ ngón tay ám hiệu “stop” Nhìn chung, chuyển động KI L tay cần ña dạng, linh hoạt khơng lạm dụng nhiều q kẻo bạn trở thành … diễn viên múa bất ñắc dĩ người khác cho bạn tuỳ tiện ñiệu Nên nhớ, vẻ mặt bạn có sức mạnh gấp triệu lần lời nói Chỉ cần ánh mắt ñộng viên, nụ cười trân trọng … bạn ñã gửi ñến người nhận thông ñiệp: “Hãy cố gắng lên nhé” Cịn nhíu mày gửi gắm thơng ñiệp: “Hãy cẩn thận ñấy” Khuôn mặt lạnh ñã trở nên lạc “mốt” biến thành rào cản ñối với mối quan hệ người có địa vị khơng nganh Do đó, 33 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN theo mức độ quan trọng, kết vấn đề mà bạn thể sắc thái khn mặt - Tự tìm cách khắc phục cử chỉ, điệu khơng tốt Những cử OBO OKS CO M chỉ, thói quen khơng tốt khơng khơng biểu lộ hiệu giao tiếp mà ngược lại cịn làm ảnh hưởng đến hình ảnh bạn mắt người khác, làm tổn hại ñến mối quan hệ khác Trong giao tiếp, ñặc biệt nên ý tránh ngoáy tai, ngoáy mũi, khạc nhổ, huýt sáo.Hắt hơi, ngứa họng, ngáp ngủ,…trong nhiều trường hợp hành vi cố ý trở thành “vật cản” mối quan hệ với người khác Trong thực tế, nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ cử tay nét mặt ñược biểu ñơn giản, địi hỏi người phải tinh tế, khéo léo, quan sát thái ñộ hành vi ñối phương để điều chỉnh cử chỉ, hành động cách hợp lý Nhờ đó, người ta nâng cao kỹ giao tiếp KI L mình, truyền đạt thơng điệp cho người khác cách dễ dàng hấp dẫn 34 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN III KẾT LUẬN Cùng với xuất lồi người, ngơn ngữ cử xuất OBO OKS CO M phương tiện giao tiếp ñầu tiên ñộng vật bậc cao từ trước có tiếng nói, phương tiện giao tiếp hồn hảo người Giờ đây, thời ñại văn minh, tiếng nói chữ viết ñã ñang phương tiện chủ yếu ñể người liên hệ hiểu thi ngôn ngữ cử khơng đi, mà trái lại phương tiện trợ giúp quan trọng ngơn ngữ nói viết, đáng kể ngơn ngữ tay nét mặt Sự hiểu biết ngôn ngữ cử giúp người tiếp nhận tin có khả phát giải mã tín hiệu khơng lời người khác Nhờ vậy, họ hiểu thấu vấn đề cịn ẩn sau câu nói điều mà người khác e ngại, chưa thể bộc lộ thành lời, cúng khả xuyên thấu ý nghĩ, phát lời nói dối… Trong xã hội ñại môi trường kinh doanh quốc tế, hiểu biết ngôn ngữ cử cần thiết cho Nó giúp trở nên tinh tế ñể tự nhận thức, tự kiềm chế tập cách quan sát ñể hiểu KI L rõ ñối tác mà ta ñang giao tiếp 35 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN TÀI LIỆU THAM KHẢO Nguyễn Văn Khang Ngôn ngữ học xã hội-những vấn ñề cở Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1999 Nguyễn Quang Giao tiếp giao tiếp giao văn hoá Nxb Đại học OBO OKS CO M Quốc gia, Hà Nội, 2002 Nguyễn Văn Lê Văn hố đạo đức giao tiếp ứng xử xã hội Nxb Văn hố Thơng tin, Nguyễn Thiện Giáp (chủ biên) Dẫn luận ngôn ngữ học Nxb Giáo dục, 2000 Nghiêm Việt Anh (biên dịch) Bách thuật giao tiếp Nxb Văn hố Thơng tin, Lê Thị Bừng Tâm lý học ứng xử Nxb Giáo dục, 2001 Hồng Khanh (biên soạn) Nghệ thuật nói chuyện Nxb Từ ñiển Bách khoa, 2007 Kim Oanh (biên soạn) Nhìn thấu lòng người Nxb Thanh niên, Trung tâm Khoa học Xã hội Nhân văn Ngơn ngữ văn hố giao tiếp Viện Thông tin Khoa học Xã hội, 2006 10 Phi Tuyết Hinh Thử tìm hiểu ngơn ngữ cử chỉ, điệu Ngơn ngữ, số 4-1996 11 Đỗ Thanh Ngơn ngữ cử Ngơn ngữ đời sống, số 1-1996 12 Mai Xuân Huy Ngôn ngữ tay Ngơn ngữ đời sống, số 13 KI L 5(13)-1996 Nguyễn Thị Việt Thanh Vai trò cử tình việc liên kết hành vi lời nói Tạp chí Khoa học Khoa học Xã hội, số 21994 14 Thục Khánh Bước đầu tìm hiểu giá trị thơng báo cử chỉ, điệu người Việt giao tiếp Tạp chí Ngơn ngữ, số 3-1990 15 Phạm Văn Thấu Ngơn ngữ hình thể giao tiếp Ngơn ngữ đời sống, số 6(20)-1997 36 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN 16 Http://www.google.com.vn (Từ khố “ngơn ngữ cử chỉ”, “cử chỉ”, “điệu bộ”, “ngơn ngữ phi lời”, “phi ngôn ngữ”, “ngôn ngữ thể”,…) PHỤ LỤC OBO OKS CO M Ngôn ngữ cử số văn hố khác Phương tiện phi ngơn ngữ (như nụ cười, ánh mắt, cử chỉ, ñiệu bộ…) yếu tố quan trọng giao tiếp với người nước ngoài, vốn ngoại ngữ ta hạn chế Song dân tộc, quốc gia sử dụng phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ với ý nghĩa khác Do vậy, việc nắm vững ý nghĩa hành vi, cử chỉ, ánh mắt, nụ cười,… giao tiếp quốc gia cần thiết Ngôn ngữ cử số văn hố khác Ý nghĩa “Tơi đồng ý hầu hết quốc gia “Tơi khơng đồng ý số nơi Gật ñầu Hylạp, Yugoslavia, bungari, Thổ Nhĩ Kỳ “Đồng ý Thái Lan, Philippines, Ấn Hất ñầu sau KI L ñộ Lào Nhướng lông mày Nháy mắt “Đồng ý” Thái Lan số nước khác Châu Á “Xin chào” Philippines “Tơi có bí mật muốn chia sẻ với anh nè!”Ở Mỹ nước Châu Âu Là dấu hiệu tán tỉnh người khác giới số quốc gia khác 37 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYEÁN “Chán quá!” hay “buồn ngủ quá!” Mỹ Mắt lim dim “Tơi lắng nghe đây” Nhật, OBO OKS CO M Thái Lan Trung Quốc “Bí mật ñó nha!” Anh Vỗ nhẹ (bằng ngón trỏ) lên mũi “Coi chừng!” hay “cẩn thận đó!” Ý Người Ý thường xuyên khua tay trò chuyện Ở Nhật khua tay nói chuyện bị Khua tay xem bất lịch Ở số quốc gia, khoanh tay có nghĩa “tơi phịng thủ!”hoặc tơi Khoanh tay khơng đồng ý với anh đâu” “Anh lạ thế” hầu hết quốc gia Gõ ngón tay vào trán người khác Người Đan Mạch coi lời khen với trí thơng minh họ Ở Bắc Mỹ hay châu Âu, dùng ngón trỏ để chuyện bình thường Ở Nhật Bản , Trung Quốc người khác ngón trỏ bị xem bất kính vô bất lịch Người ta thường dùng KI L Chỉ trỏ Giơ ngón tay để trả lời bàn tay để hay vấn đề Người Anh nói riêng người Châu Âu nói chung biẻu thị tốt đẹp Người ñảo Sardina cho ñó hành ñộng sỗ sàng 38 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN Các nước vùng Địa Trung Hải Gãi tai kéo dài tai tưởng bạn tuôn lời chửi mắng khiếm (khi người nhã khách hướng tới bạn ñặt OBO OKS CO M câu hỏi) Người Bồ Đào Nha biểu thị dễ chịu khơng thể tưởng tượng Người Ả Rập tưởng bạn cho họ Chạm ngón tay vào mi mắt ngu Phụ nữ Nam Mỹ cho bạn muốn vui ñùa với họ Người Mỹ kêu lên cách hài lịng: “O.K” Người Nhật nghĩ đến phải chuẩn bị tiền Người Tuynidi hốt hoảng “Tao giết mày” Người Côlômbia sôi bị hết Vịng trịn tạo ngón ngón trỏ bình tĩnh cử khiếm nhã Người Xiri sợ hãi tưởng bị tống cổ khỏi nơi Người Pháp: “khơng gì” KI L số 39 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN MỤC LỤC LỜI NĨI ĐẦU I MỞ ĐẦU OBO OKS CO M Lý nghiên cứu 2 Lịch sử nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu II NỘI DUNG Tổng quan ngôn ngữ cử 1.1 Quan niệm ngôn ngữ cử 1.2 Cơ sở chung ngôn ngữ cử Hệ thống cử chỉ, ñiệu tay nét mặt giao tiếp người Việt 2.1 Phân loại 2.1.1 Cử thuyết minh 2.1.2 Cử hàm (cử thay lời) 2.2 Bảng giá trị thông báo tay nét mặt 11 2.2.1 Giá trị thông báo tay 11 2.2.2 Giá trị thông báo mặt 16 Một vài nhận xét, ñánh giá ngôn ngữ cử tay nét mặt 21 KI L 3.1 Đặc điểm ngơn ngữ cử tay nét mặt 21 3.1.1 Ngôn ngữ cử tay nét mặt ñược tiếp nhận qua thị giác 21 3.1.2 Ngơn ngữ cử mang tính đa nghĩa 22 3.1.3 Ngôn ngữ củ mang tính đa kênh (đồng nghĩa) 23 3.1.4 Tính liên tục ngơn ngữ cử 23 3.1.5 Khi có mâu thuẫn thơng điệp ngơn ngữ truyền tải với ngôn ngữ cử thông báo, người ta có xu hướng tin vào thơng điệp ngơn ngữ cử 23 40 http://kilobooks.com THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN 3.1.6 Ngơn ngữ cử giúp thấy rõ tình cảm thật người nói so với giao tiếp lời 25 3.1.8 Cử chỉ, ñiệu tay nét mặt thay đổi theo vị trí, mức OBO OKS CO M độ thể 26 3.2 Vị trí, chức cử tay nét mặt giao tiếp 27 3.2.1 Điều chỉnh chiến lược giao tiếp nhờ việc quan sát cử tay nét mặt 28 3.2.2 Đi kèm lời nói để bổ sung làm rõ ý nghĩa cho sắc thái ngôn từ 30 3.2.3 Điều tiết chuỗi giao tiếp ngôn từ 30 3.2.4 Thay cho ngôn từ 31 3.3 Một số ñiểm ñặc biệt cách sử dụng cử tay nét mặt giao tiếp người Việt 32 III KẾT LUẬN 35 TÀI LIỆU THAM KHẢO 36 KI L PHỤ LỤC 37 41 ... 2.1.2 Cử hàm (cử thay lời) 2.2 Bảng giá trị thông báo tay nét mặt 11 2.2.1 Giá trị thông báo tay 11 2.2.2 Giá trị thông báo mặt 16 Một vài nhận xét, đánh giá ngơn ngữ cử. .. tố phi ngơn ngữ giao tiếp Trong phạm vi bài, xin ñưa số ñánh giá vai trò cử tay nét mặt 3.2.1 Điều chỉnh chiến lược giao tiếp nhờ việc quan sát cử tay nét mặt KI L Trong trình giao tiếp, kể người. .. nghiên cứu: ? ?Giá trị thông báo tay nét mặt hệ thống giao tiếp phi lời người Việt? ?? Lịch sử nghiên cứu Ngược lại lịch sử xa xưa lồi người, ta thấy vai trị cử điệu giao tiếp vơ to lớn Bởi vì, trước