ƯỜ NG ĐẠ Ơ TR TRƯỜ ƯỜNG ĐẠII HỌC CẦN TH THƠ KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI & NV Ữ VĂN BỘ MÔN NG NGỮ NG TH ĐẶ ĐẶNG THỊỊ CẨM TUY TUYÊÊN MSSV: 6106443 C ĐIỂM NỘI DUNG QUA TẬP TRUY ẮN VANG ĐẶ ĐẶC TRUYỆỆN NG NGẮ ỜI CỦA NGUY ÂN BÓNG MỘT TH THỜ NGUYỄỄN TU TUÂ ận văn tốt nghi Lu Luậ nghiệệp ành Ng ữ Văn Ng Ngà Ngữ ng dẫn: Th.S.GV. TR ẦN VĂN TH Cán bộ hướ ướng TRẦ THỊỊNH ơ, năm 2013 Cần Th Thơ ĐỀ CƯƠ NG TỔNG QU ÁT ƯƠNG QUÁ ẦN MỞ ĐẦ U PH PHẦ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 2. Lịch sử vấn đề 3. Mục đích, yêu cầu 4. Phạm vi nghiên cứu 5. Phương pháp nghiên cứu ẦN NỘI DUNG PH PHẦ ươ ng 1. NGUY ỄN TU ÂN VỚI TH Ể LO ẠI TRUY ỆN Ch Chươ ương NGUYỄ TUÂ THỂ LOẠ TRUYỆ ẮN - MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG NG NGẮ 1.1. Tình hình xã hội và văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945 1.1.1. Đặc điểm tình hình xã hội Việt Nam 1930 – 1945 1.1.1.1. Những đặc điểm mới của mâu thuẫn xã hội 1.1.1.2. Sự phân hóa và thái độ của các giai cấp 1.1.1.3. Tình hình văn hóa 1.1.2. Những nét lớn của tình hình văn học 1.2. Những nét chính về tiểu sử và sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Tuân 1.2.1. Tiểu sử 1.2.2. Sự nghiệp sáng tác 1.3. Giới thuyết về thể loại truyện ngắn 2 1.4. Giới thiệu tác phẩm ươ ng 2. BỨC TRANH XÃ HỘI VI ỆT NAM GIAI ĐOẠN Ch Chươ ương VIỆ GIAO TH ỜI THỜ 2.1. Bối cảnh xã hội Việt Nam buổi giao thời 2.2. Phản ánh chân thực cuộc sống sinh hoạt 2.3. Sự du nhập văn hóa phương Tây và suy tàn của Hán học 2.4. Những tính cách con người thời đại trong Vang bóng một thời 2.4.1. Những con người yêu, giữ gìn và phát huy văn hóa truyền thống 2.4.2. Những con người trăn trở trước thực tại xã hội 2.4.3. Những con người yêu và sống hòa hợp với thiên nhiên 2.5. Nhận định giá trị tác phẩm qua biểu hiện bức tranh xã hội Việt Nam giai đoạn giao thời ươ ng 3. BỨC TRANH VĂN HÓA TRUY ỀN TH ỐNG Ch Chươ ương TRUYỀ THỐ ỔI GIAO TH ỜI TRONG BU BUỔ THỜ 3.1. Một số biểu hiện tiêu biểu của bức tranh văn hóa trong Vang bóng một thời 3.1.1. Uống trà Tàu 3.1.2. Đánh thơ – Thả thơ 3.1.3. Uống rượu – ngâm thơ – chơi hoa lan 3 3.1.4. Chơi cờ Tướng 3.1.5. Chơi đèn kéo quân 3.2. Những đặc điểm của bức tranh văn hóa trong Vang bóng một thời 3.2.1. Sự nhìn nhận sâu sắc về cái đẹp 3.2.2. Sự đa dạng và phong phú của các loại hình văn hóa 3.2.3. Sự cảm thông cho số phận của giới nhà Nho và thời đại tác phẩm 3.3. Cái đẹp sẽ cứu thế giới hay sự thoát ly tiêu cực 3.4. Nhận định giá trị tác phẩm qua biểu hiện bức tranh văn hóa truyền thông buổi giao thời ẦN KẾT LU ẬN PH PHẦ LUẬ 4 PH ẦN MỞ ĐẦ U PHẦ ĐẦU 1. ọn đề tài Lý do ch chọ Văn học là nguồn tài sản tinh thần vô cùng quý giá đối với con người, văn học có vai trò hết sức quan trọng, văn chương sinh ra cũng là để phục vụ cho con người và không dân tộc, quốc gia nào tồn tại và phát triển mà không cần đến văn chương. Phát triển xã hội luôn đi đôi với phát triển văn hóa vì văn hóa là linh hồn của mỗi dân tộc. Văn học như một cây bút thần kỳ vẽ lên những bức tranh sinh động và vô cùng hấp dẫn về một con người, xã hội và toàn bộ những gì đang hiện hữu. Sống với văn chương và bằng văn chương Nguyễn Tuân là một nhà văn biết quý trọng nghề nghiệp của mình. Với ông nghề văn luôn đối lập với sự vụ lợi, nó thực sự là một nghề nghiêm túc. Mỗi trang viết của ông đều rất tài hoa và uyên bác, mỗi nhân vật của ông dù thuộc loại người nào cũng đều là một nghệ sĩ trong nghề nghiệp của mình. “Ông như cây đại thụ tỏa bóng râm mát, ngát hương cả một vùng trong khu vườn văn chương Việt Nam hiện đại. Sừng sững trước mắt độc giả nhiều thế hệ vóc dáng kêu kỳ của ông với các ngón chơi tài hoa hơn người và đôi cánh chập chờn trên đỉnh cao nghệ thuật. Sáng tác Nguyễn Tuân tồn tại vừa như những giá trị thẩm mỹ độc lập vừa là những gợi ý, kích thích tìm tòi, sáng tạo nên giá trị mới” [10; tr. 2] Đời cầm bút hơn nửa thế kỷ của Nguyễn Tuân, ông đã để lại cho kho tàng văn học Việt Nam một nguồn tài liệu vô cùng phong phú và đa dạng với nhiều thể loại khác nhau. Đặc biệt chúng ta phải kể đến đó là thể tùy bút và truyện ngắn. Trong suốt cuộc đời cầm bút của mình Nguyễn Tuân đã “thử bút” qua nhiều loại: có lúc ông làm thơ, sau đó lại chuyển sang viết truyện ngắn trào phúng Mộ bửa bắt rượu lậu và đặc biệt thành công với những truyện ngắn Chữ người tử tù, Chém treo ngành, Chén trà sương nằm trong tập Vang bóng một thời. Vũ Ngọc Phan cho rằng: “Đọc Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân có cảm tưởng gần giống như những cảm tưởng khi ngắm một bức họa cổ”. Một bức họa cổ mang đậm nét văn hóa của dân tộc, nơi lưu giữ các giá trị đích thực vốn có. Là một nhà văn luôn đi tìm cái đẹp, cái thật trong cuộc đời, 5 nên nhiều khi Nguyễn Tuân dường như quên đi phần nào hiện thực mang ý nghĩa xã hội đó, mà chỉ quan tâm đến cái đẹp thuần túy, mang tính hình thức. Chúng ta phải nhắc đến cái nghệ thuật “chém treo ngành” trong Chém treo ngành, cái nghệ thuật “ném bút chì” trong Một đám bất đắc chí, hay cái đẹp của những dòng chữ của một người tử tù trong Chữ người tử tù. Tất nhiên ẩn trong những cái đẹp có vẻ lạnh lùng và tàn bạo đó, người đọc vẫn nhận thấy một chút hơi hướng của hiện thực và ý nghĩa tích cực của việc phản ánh những hình tượng đó. Với nghệ thuật tả cảnh, mô tả và phân tích tâm lý nhân vật tinh tế, tài hoa làm cho Vang bóng một thời sống mãi với thời gian. Với đề tài “Đặc điểm nội dung trong tập truyện ngắn Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân”, luận văn của chúng tôi sẽ tập chung khảo sát, hệ thống và phân tích những biểu hiện của nội dung trong cách nghĩ và cách viết của nhà văn, từ đó tìm thêm hướng lý giải bước đầu về những vấn đề đang nghiên cứu và rút ra kết luận phù hợp cho đề tài. Với sự dẫn đường và soi sáng của lý luận, bằng say mê và yêu thích của mình chúng tôi hy vọng trong khuôn khổ và khả năng sẽ hoàn thành tốt vấn đề đặt ra. Công trình này trước hết đó là giúp chúng tôi nâng cao một bước học tập nghiên cứu và giảng dạy về tác gia Nguyễn Tuân, bên cạnh đó chúng tôi sẽ rút ra được nhiều kinh nghiệm, tiếp thu thêm những tinh hoa của văn học trong các công trình nghên cứu, làm hành trang cho học tập, giảng dạy sau này. 2. Lịch sử vấn đề Từ cuộc đời cầm bút hơn bốn mươi năm của Nguyễn Tuân, có thể rút ra nhiều bài học bổ ích cho ai muốn bước vào nghề văn. Những bài học về tư tưởng, cũng như những bài học về nghệ thuật, những bài học thành công và những bài học thất bại. Trong điếu văn đọc tại lễ tang của Nguyễn Tuân, nhà thơ Nguyễn Đình Thi đã khẳng định: “Tôi nghĩ rằng thời gian đi qua, những cái nổi lên một lúc, làm sao động suy nghĩ của một thời nhất định, sẽ lùi dần đi, mờ dần đi, và chũng ta sẽ dần dần nhìn thấy những đường mạch sâu thầm kín trong tác phẩm nghĩa là trong tâm hồn nhà văn” [7; tr. 606]. Tác phẩm văn học bao giờ cũng phải chịu sự tác động và ảnh hưởng to lớn của thời gian, vì trải qua thời gian giúp cho tác phẩm của nhà văn khẳng định vị trí của 6 mình trên thi đàn văn học, từ thực tiễn nhiều nhà nghiên cứu và đánh giá thì chúng tôi nhận định rằng Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân đến nay vẫn giữ được vị trí cao trong văn học Việt Nam nói chung cũng như trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Tuân nói riêng. Một con người tài hoa và uyên bác như Nguyễn Tuân người ta không thể phủ nhận, ông có tài viết văn hay mà còn có tài trong việc sáng tạo ngôn từ: “Nguyễn Tuân là bậc thầy của nghệ thuật ngôn từ Việt Nam, người đã mở ra những khả năng mới cho tiếng Việt. Nguyễn Tuân là người đã mở ra thế giới nghệ thuật riêng, phong phú” [7; tr. 242]. Nguyễn Tuân một tác gia yêu tha thiết tiếng Việt, ông là một trong những nhà văn có phong cách riêng biệt, về việc sáng tạo ngôn từ độc đáo không theo khuôn khỗ nhưng vẫn giữ được giá trị ngôn từ, chũng ta phải ghi nhận công lao to lớn của Nguyễn Tuân trong việc làm cho kho tàng ngôn từ Việt Nam thêm phong phú. Hay khi chúng ta nói đến quan niệm nghệ thuật Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh nhận định: “Nguyễn Tuân là một hiện tượng văn học phức tạp, nhất là trước Cách mạng tháng Tám. Muốn hiểu được tác phẩm của nhà văn, trước hết phải hiểu được quan điểm nghệ thuật của ông” [7; tr. 106]. Đúng với nhận định của Nguyễn Đăng Mạnh, chúng tôi nhận thấy từ khi bắt đầu tìm hiểu nghiên cứu về tác phẩm của ông, chúng tôi phải bỏ ra rất nhiều thời gian mới có thể hiểu và rút ra được vấn đề cần khai thác. Từ thực tế, chúng tôi đã khảo sát qua nhiều tài liệu nghiên cứu về Nguyễn Tuân nhận thấy rằng ông được rất nhiều sự tán thưởng của các nhà văn cùng thời cũng như sau này. Chúng tôi điểm qua một số công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân như: Chất văn hóa trong các sáng tác của Nguyễn Tuân của Trần Văn Minh ở luận án này tá giả luận án đã đưa ra quan niệm cũng như sự đánh giá của mình về đề tài văn hóa, qua quá trình thống kê và phân tích các tác phẩm có liên quan về đề tài văn hóa của Nguyễn Tuân; Thứ hai, về quan niệm cái đẹp của Nguyễn Tuân trong Vang bóng một thời chúng tôi tham khảo về bài viết của Huệ Triệu với đề tài Tìm hiểu quan niệm cái đẹp của Nguyễn Tuân trong Vang bóng một thời ở đây tác giả bài viết đã khái quát lên cách 7 nhìn của mình thông qua tác phẩm cũng như tư tưởng của nhà văn, cái đẹp thuần túy đôi lúc không có nội dung xã hội; Thứ ba, về bài nghiên cứu của Hoài Anh về Nguyễn Tuân với nhan đề Nhà nghệ sĩ ngôn từ đưa cái đẹp thăng hoa qua tìm hiểu bài viết chúng tôi có thể khẳng định Nguyễn Tuân say mê, huyết tâm với tác phẩm của mình trong trang viết của ông bao giờ cái đẹp cũng được xem là yếu tố hàng đầu, khi đọc và cảm nhận tác phẩm sẽ càng thấy rõ hơn về phong cách của Nguyễn Tuân, những cảnh vật hay chi tiết bình thường nhưng qua sự sáng tạo của ông nó lại tở nên hấp dẫn và vươn lên đỉnh cao cái đẹp. Một nhà văn khát khao tìm kiếm những cảm giác say mê mới lạ. Bởi thế, trong trang văn của ông không có sự bằng phẳng, nhợt nhạt và tĩnh lặng. Ông là một trong số ít nhà văn tìm những con người bình thường nhất và trong trang viết của ông họ là những tính cách phi thường, của những tình cảm, cảm giác mãnh liệt, của những phong cách tuyệt mỹ, của núi rừng thiên nhiên hay thác rềnh dữ dội. Qua những công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân mà chúng tôi tìm hiểu, nhận thấy rằng qua thời gian những công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân vẫn theo khuynh hướng ca ngợi và tán vương cho tài năng của nhà văn, không bị lùi và mất dần giá trị theo thời gian, đến nay và về sau chúng tôi mong rằng sẽ có nhiều công trình tìm hiểu và nghiên cứu về Nguyễn Tuân trên nhiều phương diện, góc độ khác nhau cũng như từ bối cảnh thời đại hiện nay để có thể thấy được những quan niệm khác hơn, bền vững hơn, ở một tầm cao tư tưởng của giá trị văn hóa trên trang viết. 3. ch, yêu cầu Mục đí đích, Từ đề tài đặt ra như trên chúng tôi đi vào nghiên cứu Đặc điểm nội dung nghiên cứu đề tài này, chúng tôi thấy được nhiều ý nghĩa thiết thực, trước hết là hiểu biết nhiều hơn những nét văn hóa truyền thống, những vẻ đẹp xưa đã bị mai một, thực tiễn xã hội đường thời, giá trị văn hóa mang đậm tính dân tộc và thấy được sự tài tình khéo léo của Nguyễn Tuân trong việc xây dựng hình tượng nhân vật và nghệ thuật sử dụng từ. Từ đó làm nổi bật lên đặc điểm nội dung của tác phẩm và bên cạnh chúng ta sẽ thấy được phong cách của tác giả. 8 Với tài năng và sự sáng tạo, bên cạnh tiếp thu và kế thừa những tinh hoa của của các thế hệ trước trong nước và thế giới. Nguyễn Tuân khám phá những nét mới phát huy theo con đường của riêng mình. Sau khi một số truyện ngắn và tùy bút của ông ra đời: Một bữa bắt rượu lậu, Chữ người tử tù, Bữa rượu máu, Chén trà sương, Tao đàn, Trung Bắc chủ nhật… thì đông đảo độc giả và giới phê bình biết đến sự tài hoa của nhà văn này, đặc biệt Vang bóng một thời đã đưa Nguyễn Tuân lên đến đỉnh cao của sáng tạo nghệ thuật, nó đã khẳng định được giá trị tư tưởng, tầm nhìn sâu rộng của tác giả và những nét đặc sắc về nghệ thuật của một tác phẩm lớn có sức sống lâu bền. Trong yêu cầu đặt ra cho đề tài này, chúng tôi tập trung tìm hiểu nghiên cứu về phương diện nội dung. Từ đó, bài nghiên cứu sẽ đi tới khái quát những đặc trưng cơ bản của nội dung trong Vang bóng một thời để thấy được tầm tư tưởng cao của Nguyễn Tuân trong quá trình phản ánh hiện thực. Trước hết phải nắm bắt được cốt truyện của những truyện ngắn trong Vang bóng một thời. Thứ hai, nêu lên được những đặt điểm nội dung nổi bật trong tập truyện mà chúng tôi đang nghiên cứu. Thứ ba, phân tích được những đặt điểm nổi bật trong tác phẩm như: Hiện thực về bức tranh xã hội Việt Nam trong giai đoạn giao thời, bức tranh thiên nhiên và những giá trị văn hóa, giá trị nhân đạo, giá trị cuộc sống được phản ánh qua tác phẩm. Tìm hiểu lối sống, tâm tư, tình cảm của những nhà Nho rơi vào bế tắc trước thực tại xã hội Bên cạnh đó, nghiên cứu đề tài Đặc điểm nội dung trong tập truyện Vang bóng một thời góp phần làm cho chúng tôi hiểu biết thêm về văn chương của Nguyễn Tuân cùng sự sáng tạo trong trang viết, góp phần làm rõ những nét mới trong tác phẩm. 4. ạm vi nghi Ph Phạ nghiêên cứu Nguyễn Tuân là một trong những nhà văn lớn và nổi tiếng trên thi đàn văn học Việt Nam với nhiều mảng sáng tác từ truyện ngắn đến tùy bút và kịch nhưng vấn đề đặt ra cho người viết nghiên cứu là: “Đặc điểm nội dung trong tập truyện Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân”, nên về mặt tư liệu chúng tôi sẽ tập trung tìm kiếm những 9 tư liệu có liên quan đến tác gia Nguyễn Tuân: Nguyễn Tuân về tác gia và tác phẩm, Tuyển tập Nguyễn Tuân là chủ yếu. Về phạm vi đề tài chúng tôi sẽ tìm hiểu và nghiên cứu trọng tâm là Đặc điểm nội dung. Về đối tượng chúng tôi sẽ tập trung vào tuyển tập truyện ngắn Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân. 5. ươ ng ph áp nghi Ph Phươ ương phá nghiêên cứu Trong quá trình khai thác và tìm hiểu đề tài nghiên cứu, chúng tôi đã sử dụng Phương pháp phân tích trong việc triển khai nội dung và những vấn đề có liên quan. Phương pháp này được sử dụng trong hầu hết các chương, để trình bày cặn kẽ một số vấn đề khá phức tạp như phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân, vẻ đẹp và tài hoa trong cách viết của Nguyễn Tuân. Bên cạnh đó, chúng tôi còn sử dụng phương pháp lịch sử xã hội mà đề tài tác phẩm đặt trong bối cảnh lúc nó ra đời và trong bối cảnh hiện nay để thấy được giá trị của tác phẩm. Cuối cùng, người viết dùng phương pháp tổng hợp để đúc kết lại và đưa ra kết luận chung. Trên thực tế nghiên cứu, các phương pháp không thể áp dụng riêng lẻ mà luôn có sự phối hợp và hỗ trợ lẫn nhau, sao cho đạt mục đích cuối cùng là giải quyết được những yêu cầu của đề tài đặt ra. 10 PH ẦN NỘI DUNG PHẦ ươ ng 1. NGUY ỄN TU ÂN VỚI TH Ể LO ẠI TRUY ỆN Ch Chươ ương NGUYỄ TUÂ THỂ LOẠ TRUYỆ ẮN – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG NG NGẮ 1.1. Tình hình xã hội và văn học Vi Việệt Nam giai đoạn 1930 – 1945 1.1.1. Đặ Đặcc điểm của tình hình xã hội Vi Việệt Nam 1930 – 1945 ững đặ 1.1.1.1. Nh Nhữ đặcc điểm mới của mâu thu thuẫẫn xã hội Lịch sử xã hội Việt Nam hơn 4000 năm hình thành cho đến nay đã chịu sự ảnh hưởng to lớn của chiến tranh và tác động mạnh mẽ về sự áp đặt của các chế độ đến xã hội. Đặc biệt từ năm 1930, xã hội Việt Nam có hai mâu thuẫn lớn và cơ bản đó là mâu thuẫn giữa dân tộc ta và chủ nghĩa đế quốc xâm lược; thứ hai, mâu thuẫn giữa quần chúng nhân dân với giai cấp địa chủ phong kiến. Càng về sau những mâu thuẫn ấy trở nên hết sức gay gắt, quyết liệt, phổ biến trên toàn diện các mặt và ngày càng sâu sắc hơn. Tính chất quyết liệt đó của mâu thuẫn xã hội đã đưa nhân dân rơi vào hoàn cảnh khốn cùng, khó khăn về mọi mặt của đời sống, chúng tăng cường bóc lột, đàn áp nhân dân ta và đàn áp cách mạng. Chịu hậu quả nặng nề của hai cuộc khủng hoảng kinh tế lớn năm 1929 – 1933 và 1935 – 1937 làm cho nhân dân càng rơi vào cảnh tan tác hơn nửa. Tiếp đến hậu quả của hai cuộc chiến tranh với qui mô lớn ảnh hưởng đến các quốc gia trên tòn cầu đó là: chiến tranh thế giới nhứ nhất và chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ với qui mô lớn hơn. Để bù đắp cho thiệt hại chiến tranh của mình thực dân Pháp đã đưa ra chính sách đàn áp, bóc lột, tăng sưu thuế, bắt phu, bắt lính, lạm phát giấy bạc, thóc gạo bị vơ vét mang đi… Từ sự tác động của chiến tranh cũng như những mâu thuẫn của giai cấp thì ở nông thôn, dân cày chịu nhiều áp bức và đủ thứ thiên tai: lụt lội, hạn hán, tô cao, thuế nặng, địa chủ cướp ruộng đất, quan lại cường hào hoành hành. Ở thành thị, công nhân, viên chức bị sa thải, dân nghèo bị phá sản, họp cùng với những người nông dân không 11 sống nổi với quê hương kéo ra thành thị, thành một đội quân thất nghiệp, sống cầu bơ, cầu bất ở đầu đường xó chợ, và dễ dàng xa vào cuộc sống lưu manh trụy lạc để kiếm ăn. Những người có công ăn việc làm thì phải điêu đứng với đồng lương hạ, giá sinh hoạt cao, giờ làm tăng, lại bị đe dọa bởi đủ thứ hình thức cúp phạt, vô lý. Từ năm 1930 trở đi, từ thất bại của Phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh sự khủng bố đàn áp cách mạng của bọn thống trị càng tăng cường gấp bội. Sau khởi nghĩa Nam Kỳ, hơn 4000 người bị chúng giết chết và bắt giam gần một vạn người. Những nhà giam mộc lên càng nhiều và dày đặc để giam cầm hành hạ người cộng sản và quần chúng cách mạng. Tội ác của bọn đế quốc và tay sai trong những ngày cuối cùng của chế độ thuộc địa ngày càng phát triển đến tột bực. Năm 1945, do chính sách bóc lột kinh tế với những âm mưu chính trị, quân sự, hai bên đế quốc Pháp, Nhật đã gây ra nạn đói vô cùng nghiêm trọng và khủng khiếp, giết hại hơn hai triệu người. Sự ra đời của Đảng cùng sự lãnh đạo cách mạng sáng suốt của Nguyễn Ái Quốc, do đường lối chiến lược, sách lược vững vàng, nhân dân ta đã đoàn kết phát huy được mạnh mẽ tính tích cực, tính sáng tạo của quần chúng nhất là công nông, do những điều kiện thuận lợi trong nước và trên thế giới đối với cách mạng vô sản và phong trào giải phóng dân tộc. Dưới sự lãnh đạo của Đảng năm 1940, nhân dân Bắc Sơn nổi dậy, tiếp đến khởi nghĩa Nam Kỳ bùng nổ. Cùng sự ra đời của Mặt trận Việt Minh vào tháng 5 – 1941, một cao trào giải phóng dân tộc bùng lên, cả nước chuẩn bị vũ trang khởi nghĩa. Cách Mạng Tháng Tám thành công, chấm dứt chế độ thuộc địa Pháp - Nhật, thành lập nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Như vậy lịch sử nước ta từ 1930 – 1945 không phải chỉ diễn ra những cảnh đen tối thê thảm của chế độ thuộc địa trong cơn khủng hoảng của nó. Mười lăm năm truyền đơn, cờ đỏ tung đi khắp nơi những lời hiệu triệu nóng bỏng tinh thần quyết chiến của Đảng. Mâu thuẫn cơ bản của nước ta cơ bản được giải quyết. ân hóa và th ái độ của các giai cấp 1.1.1.2. Sự ph phâ thá Xã hội Việt Nam thời Pháp thuộc, do tính chất thực dân nửa phong kiến, nên có đủ các giai cấp như: Giai cấp địa chủ phong kiến và tư sản mại bản, Giai cấp nông 12 dân, Giai cấp công dân, Giai cấp tư sản dân tộc, Giai cấp tiểu tư sản là chủ yếu. Thứ nhất, Giai cấp địa chủ phong kiến và tư sản mại bản trước sau vẫn là những giai cấp phản động; Thứ hai, Giai cấp nông dân từ năm 1930 trở đi càng bị áp bức bóc lột nặng nề hơn, đời sống triền miên trong cảnh bần cùng, đói khát, họ đứng lên phản kháng lại chế độ và bằng thái độ cằm thù giặt sâu sắc họ đã quyết tâm cống hiến sức mình cho dân tộc; Thứ ba, Giai cấp công nhân được sự tính nhiệm của Đảng đã đặ lên vai nhiệm vụ lãnh đạo cách mạng và giải quyết mâu thuẫn của xã hội đưa đât nước thoát khỏi ách thống trị, áp bức của bọn thực dân phong kiến; Thứ tư, Giai cấp tư sản dân tộc phần lớn do địa chủ chuyển thành nên đã chịu ảnh hưởng lớn về tư tưởng, khiến cho thái độ chống phong kiến của nó cũng không dứt khoát; Thứ năm, Giai cấp tiểu tư sản gồm nhiều tầng lớp (thợ thủ công, tiểu thương, tiểu chủ, viên chức, học sinh, phần đông giới tri thức). Đời sống của họ bấp bênh, luôn luôn bị nạn phá sản và thất nghiệp. Từ sau chiến tranh thế giới thứ nhất thì tầng lớp trí thức tiểu tư sản có một vai trò quan trọng đối với đời sống văn học trong việc tuyên truyền và giáo dục. Từ bối cảnh đất nước bị xâm lược thì tình hình xã hội Việt Nam đã bị phân chia thành nhiều giai cấp khác nhau. Bên cạnh đó, những giai cấp thuộc thành phần yêu nước đã bị chèn ép và bóc lột tàn tệ, từ vấn đề tiêu cực của việc áp đặt của chế độ đã làm ngòi cho tinh thần dân tộc nâng cao và phát huy tối đa những nổ lực, cống hiến cho cách mạng và dẫn đến thành công cho cách mạng. Mặc khác, những mâu thuẫn cơ bản của đất nước đã được giải quyết nhờ sự lãnh đạo của Đảng. 1.1.1.3. Tình hình văn hóa Từ năm 1930, cuộc xung đột giai cấp trong xã hội trở nên quyết liệt và toàn diện hơn trên mọi lĩnh vực của đời sống. Các giai cấp điều có ý thức dùng văn hóa để đấu tranh cho quyền lợi của mình. Bọn đế quốc vẫn tiếp tục thực hiện chính sách ngu dân, làm cho dân số nước ta chiếm đến 90% bị mù chữ. Trong nhà trường thông qua chương trình giáo dục, bọn đế quốc tìm mọi cách xuyên tạc truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc. Bọn thực dân muốn dựng lên một rào cảng kiên cố ngăn cách ảnh 13 hưởng của tư tưởng, văn hóa, cách mạng đến các tầng lớp nhân dân. Ngoài ra, phải nói đến âm mưu trụy lạc hóa thanh niên rất thâm độc của bọn thống trị. Nhờ sự ảnh hưởng của Đảng, những hoạt động văn hóa của bọn thống trị không đạt được kết quả như chúng mong muốn. Nhưng đối với các tầng lớp trí thức tư sản, tiểu tư sản, phải nói rằng chúng cũng đã gây ra những tác hại đáng kể. Từ trước năm 1930, văn hóa vô sản đã xuất hiện ở nước ta cùng với xu hướng cách mạng vô sản. Người mở đầu cho trào lưu văn hóa này là nhà cách mạng Nguyễn Ái Quốc với những bài viết trên tờ Người cùng khổ (Le Paria) và các báo chí tiến bộ Pháp, với cuốn Bản án chế độ thực dân pháp (1925), Đường Kách mệnh (1927) và nhiều truyện ngắn, bút ký. Do yêu cầu lịch sử và hoàn cảnh xã hội từ 1930 – 1945, buộc phải dồn vào hoạt động chính trị, tư tưởng và tổ chức. Tuy nhiên, gắn liền với công tác chính trị, tư tưởng, tổ chức, Đảng vẫn không quên công tác văn hóa. Trong thời kỳ này, nhờ có Đảng, văn hóa dân tộc lần đầu tiên được tiếp xúc với nền văn hóa hiện đại nhất của nhân loại: văn hóa Liên Xô và xu hướng văn hóa vô sản thế giới. Sách báo của Đảng bước đầu giới thiệu các nhà văn vô sản lớn như: Mác-xim Gô-rơ-ki, Rô-manh Rô-lăng, Hăng-ri Bác-buýt… Nói đến vấn đề quan điểm nghệ thuật của các nhà văn thời kỳ này, cũng cần thấy tính chất phức tạp của nó đễ tránh lẫn lộn vàng thau. Để thu hút các nhà văn hóa tiến bộ vào con đường cứu nước và phát triển văn hóa chân chính của dân tộc, Đảng thành lập Hội văn hóa cứu quốc. Cùng năm ấy, bản Đề cương văn hóa Việt Nam ra đời, kịp thời chống lại các loại văn hóa mới: dân tộc, khoa học, đại chúng. Đó là những sự kiện quan trọng đánh dấu một bước tiến triển mới của hoạt động của Đảng. Công tác văn hóa của Đảng trong thời kỳ này đã góp phần quan trọng cho thắng lợi của Cách mạng tháng Tám. Về mặt điêu khắc, kiến trúc, nhất là hội họa, âm nhạc, ảnh hưởng của văn hóa phương Tây cũng rõ rệt hơn từ thời kỳ này. ững nét lớn của tình hình văn học 1.1.2. Nh Nhữ 14 Trong lịch sử phát triển văn hóa của dân tộc, so với các ngành nghệ thuật khác, văn học đứng một vị trí quan trọng và nổi bật. Cùng với sự phát triển của lịch sử thì theo dòng thời gian những tác phẩm văn chương luôn chịu ảnh hưởng sâu sắc, sự thử thách và chọn lọc khắc nghiệt và nhiều tác phẩm đã bị rơi vào quên lãng. Ngược lại với quy luật ấy, những tác giả và tác phẩm tiêu biểu mang đậm dấu ấn riêng và độc đáo lại không ngừng được luận bàn qua các thời kỳ lịch sử. Sự hòa hợp của lịch sử và văn học đã tạo nên một kho tàng văn học dân tộc đồ sộ và đa dạng. Cuộc đời và các tác phẩm của họ mang nhiều tâm tư sâu sắc, quy tụ nhiều vấn đề của xã hội. Văn học Việt Nam từ 1930 – 1945 có nhiều đặc điểm mới so với các thời kỳ trước, tuy vẫn còn tồn tại và phát triển trong những điều kiện hạn chế của một xã hội thực dân nửa phong kiến. Lịch sử văn học thời kỳ này gắn chặt với lịch sử xã hội, lịch sử cách mạng. Vì vậy, có thể chia quá trình phát triển của văn học giai đoạn này ra làm ba thời kỳ: thời kỳ 1930- 1935, thời kỳ 1936 – 1939 và thời kỳ 1939 – 1945. Thời Kỳ 1930 – 1935:: Văn học vô sản đã ra đời từ trước 1930 với những tác phẩm: Bản án chế độ thực dân Pháp (1925) của nhà cách mạng Nguyễn Ái Quốc, một số truyện ký ra đời vào những năm hai mươi và một số thơ ca cộng sản xuất hiện cùng với xu hướng cách mạng vô sản. Theo yêu cầu vận động chính trị, thơ văn Xô viết Nghệ Tĩnh phần lớn là những bài thơ có tính chất chính luận nhằm tuyên truyền, cổ động cách mạng. Vì hoàn cảnh sáng tác hết sức khẩn trương, vì tác giả là những chiến sĩ cách mạng, không phải là những nhà văn chuyện nghiệp nên không thể tránh khỏi những non yếu về nghệ thuật. Phong trào 1930 – 1931 thất bại, thơ ca cách mạng lại phát triển mạnh, nói lên lòng thủy chung sắt son của người cộng sản với lý tưởng của mình và tinh thần lạc quan của giai cấp vô sản. Thơ ca cách mạng thời kỳ này phần lớn là thơ trữ tình bày tỏ tâm sự của người chiến sĩ trong cuộc thử thách ác liệt của nhà tù đế quốc. Bên cạnh đó, còn có một số bài thơ tự sự đặc sắc thuật lại đời sống cực khổ của tù nhân và tinh thần đấu tranh bất khuất của người cộng sản. Thời kỳ này đã có sự mới mẻ ở mặt nội dung và hình thức, nhưng nó chưa có những tác phẩm đánh dấu một sự cách tân như ở giai đoạn sau. Trong bộ phận văn học tư sản và tiểu tư sản thời kỳ này, có hai sự kiện lớn đó là sự ra đời của tiểu thuyết Tự lực văn đoàn với Nhất Linh, 15 Khái Hưng, Hoàng Đạo và phong trào thơ mới. Tiểu thuyết Tự lực văn đoàn thời kỳ này có ý thức vươn cao lá cờ nhân đạo, đem đến cho chủ nghĩa cá nhân một màu sắc hấp dẫn của chính nghĩa. Thơ mới đã có những dấu hiệu từ năm 1930 nhưng đến năm 1932 thì phong trào thơ mới mới phát triển mạnh, đấu tranh kịch liệt với thơ luật cũ và chiến thắng. Nhìn chung, văn học lãng mạn tư sản, tiểu tư sản thời kỳ này chưa phân hóa rõ rệt. Xu hướng của văn học hiện thực phê phán cũng sớm hình thành từ trước 1930, đến thời kỳ này càng phát triển hơn với sự xác định rõ ràng hơn về phương pháp sáng tác. Nó phản ánh tâm trạng uất ức đối với xã hội của bộ phận tiểu tư sản nghèo, bị đe dọa. Nhà văn hiện thực phê phán thời kỳ này thường chỉ giới hạn phạm vi phản ánh đời sống dân nghèo thành thị bị phá sản bần cùng và lưu manh hóa. Nhà văn hiện thực còn giao động về quan điểm và phương pháp sáng tác trước thị hiếu của độc giả đang còn hướng nhiều vào theo hướng thoát ly tiêu cực. Các thể loại chủ yếu của thời kỳ này là phóng sự, truyện ngắn, thơ trào phúng. Thành tựu xuất sắc và có tiếng vang nhất của văn học hiện thực phê phán thời kỳ này là những truyện ngắn trào phúng của Nguyễn Công Hoan mà tiêu biểu ở đây là tập Kép Tư Bền (1935). Thời kỳ 1936 – 1939: Trong hoàn cảnh tương đối thuận lợi, thì văn học thời kỳ này phát triển mạnh mẽ, chẳng những ở lĩnh vực thơ ca mà còn ở các thể tài khác như: phóng sự, bút ký, truyện ngắn, tiểu thuyết. Người chiến sĩ cộng sản say mê lý tưởng, mang tinh thần nhân đạo mới mẻ của giai cấp vô sản, hy sinh lợi ích cá nhân vì quyền lợi của nhân dân, chống lại mọi thế lực áp bức, bóc lột và lối sống thoát ly hưởng lạc của tư sản, tiểu tư sản, là nhân vật trung tâm của một số truyện ngắn, tiểu thuyết cách mạng thời kỳ này. Sự trải nghiệm cuộc sống của người cộng sản, những năm tháng tù đày là chất liệu của những tập phóng sự, nhằm tố cáo tội ác của bọn đế quốc và biểu dương tinh thần bất khuất của người chiến sĩ vô sản. Trên đà phát triển đó của thơ ca vô sản. Tố Hữu xuất hiện, đánh dấu bước tiến mới của thơ ca cách mạng nói riêng, thơ ca dân tộc nói chung. Về mặt hình thức, văn học vô sản thời kỳ này về căn bản đã 16 thoát ra ngoài những ước lệ của văn học cổ điển. Truyện ngắn, tiểu thuyết, phóng sự của các cây bút cách mạng cũng được viết theo lối mới. Tuy nhiên, nhìn sự vật theo quan điểm phát triển, cần thấy văn học cách mạng thời kỳ này đã đánh dấu một bước tiến triển mới mẻ của văn học vô sản theo hướng hiện đại hóa, hoàn chỉnh hóa, và thực tế văn học đã có một diện mạo mới, trên đó nổi lên hình ảnh của nhà văn cách mạng triển vọng Tố Hữu. Điểm tiến bộ của văn học hiện thực phê phán thời kỳ này là có nhiều tác phẩm đã đưa công nông vào văn học tư cách là nhân vật chính: Tắt đèn (Ngô Tất Tố), Bước đường cùng (Nguyễn Công Hoan), Bỉ vỏ (Nguyên Hồng)… Văn học hiện thực phê phán thời này phát triển mạnh mẽ ở thể tài tiểu thuyết và đã xây dựng được một số nhân vật điển hình khó quên được: Chị dậu trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố, Nghị Hách trong Giông tố, Xuân tóc đỏ trong Số đỏ của Vũ Trọng Phụng… Thời kỳ 1939 – 1945: Cuộc khủng hoảng của chế độ thuộc địa, làm ảnh hướng sâu sắc đến tình hình văn học giai đoạn này, gây hổn loạn cho văn học tư sản và tiểu tư sản. Nhất Linh, Khái Hưng rơi vào bế tắc, Thạch Lam lại quay vào hưởng lạc với Nghệ thuật ăn tết, Hà Nội 36 phố phường, Nguyễn Công Hoan quay về với quá khứ tô vẽ cho bọn quan lại và chế độ khoa cử phong kiến với tác phẩm Thanh đạm. Trong thời kỳ này, nhà văn trẻ Nguyễn Tuân nổi lên thành một cây bút tiêu biểu cho giai đoạn cuối cùng của trào lưu lãng mạn tư sản, tiểu tư sản trong văn xuôi. Nhà văn ấy xuất hiện như để chơi ngông với thiên hạ: một thứ ngông kiểu nhà nho bất đắc chí, pha trộn với tư tưởng siêu nhân. Hai tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Tuân thời kỳ này đánh dấu sự thành công và vang vội của một tài năng mới là: Vang bóng một thời và Thiếu quê hương Vang bóng một thời đề lên như một mẫu mực sống, lối tiêu dao hưởng lạc tài hoa một cách rất cầu kỳ của lớp nhà nho lỗi thời bất lực, bên một ấm trà, một chén rượu, một rò lan, một chậu cúc… Tác phẩm bao hàm ít nhiều tinh thần dân tộc ở thái độ không chịu làm lành với xã hội thực dân Chữ người tử tù nhưng tác dụng tiêu cực nguy hại của nó là đã chửa được độc giả tư sản, tiểu tư sản vào con đường thoát ly khá 17 thú vị, vừa thỏa mãn được tính kêu ngạo ngông nghênh của họ nhiều khi cố gò cho mình cái tâm sự (tài cao, phận thấp, khí chí uất). Thiếu quê hương lại là một kiểu ngông khác của Nguyễn Tuân: chủ nghĩa xê dịch, tác phẩm hấp dẫn độc giả vì người viết đã xê dịch một cách chân thành và tài hoa và do đó đã cung cấp nhiều ý nghĩ cảm giác linh tinh, nhưng khá thú vị cho những tâm hồn trống rỗng, chán chường. Trong tác phẩm này, đằng sau một Nguyễn Tuân kêu căn, khinh bạc, ta vẫn thấy Nguyễn Tuân khác, băn khoăn đi tìm một quê hương không có tiếng reo của đồng tiền, một Nguyễn Tuân có những rung cảm chân thành với cảnh sắc, phong vị của đất nước mình. Nghệ thuật Nguyễn Tuân có nhiều nét tiêu biểu của khuynh hướng suy đồi trong tư sản: hình thức chủ nghĩa một cách cực đoan, ngôn ngữ cầu kỳ, thừa thãi. Trên cơ sở chủ nghĩa cá nhân tiểu tư sản ngày càng bị khủng hoảng nghiêm trọng, nghệ thuật Nguyễn Tuân từ chỗ ngông nghênh, kênh kiệu, với những nhân vật điên cuồn, ma quỉ, trong những ngày cuối cùng của văn học lãng mạn tư sản, tiểu tư sản. Tuy nhiên, ta nhận thấy trong nghệ thuật Nguyễn Tuân một thái độ như muốn đứng trên đỉnh cao của tài hoa mà trêu ghẹo, khêu khích cái xã hội phàm tục lúc bấy giờ. Đồng thời, ta thừa nhận ở nhà văn này, ít nhiều đóng góp về mặt ngôn ngữ văn học và thể tài túy bút hiện đại. Thời kỳ này, thơ mới cũng khủng hoảng nghiêm trọng, đủ các thứ biểu hiện hổn loạn. Thơ điên, thơ loạn, thơ say càng phát triển mạnh. Trong tình trạng hỗn loạn như thế của văn học hợp pháp, nhà văn phòng cách mạng khó lòng không chịu ảnh hưởng tiêu cực nhất là khi bọn thống trị thẳng tay đàn áp mọi thứ xu hướng tiến bộ, trong lúc cuộc sống áo cơm cũng thúc dục chạy theo thị hiếu của kẻ có tiền. Vậy mà, nền văn học hiện thực phê phán vẫn tồn tại, càng gần cách mạng, nó càng có thêm những yếu tố tiến bộ hơn thời kỳ trước. Một nỗi niềm hiu hắt, một không khí chiều tà vàng úa, vắng vẻ thắm đượm trên nhiều trang viết. Bên cạnh đó, một chiều sâu suy tưởng đã khiến tư tưởng tác phẩm muốn vượt cao hơn, rộng hơn giới hạn của đề tài, một cảm xúc trữ tình đem chất thơ vào những trang tả thực và một yếu tố lạc quan ngày càng 18 sáng dần lên, nhất là dưới ngòi bút của Nguyên Hồng. Đó là những nét mới mẽ của văn học hiện thực phê phán thời kỳ này. Nhà văn tiến bộ và sâu sắc nhất của xu hướng hiện thực phê phán 1939 – 1945 là Nguyên Hồng và Nam Cao. Tóm lại, giai đoạn văn học 1930 – 1945, nhìn một cách tổng quát, có thể nhận thấy những đặc điểm sau đây: Bộ mặt văn học có những đổi mới rõ rệt theo hướng hiện đại hóa; Văn học 1930 – 1945 hình thành và phát triển với hai bộ phận phân biệt rạch ròi với nhau về hệ ý thức; Sự chuyển biến mau lẹ của các xu hướng và sự phát triển phong phú của các phương pháp, phong cách sáng tác của các thể loại và ngôn ngữ văn học. Văn học 1930 – 1945 phát triển với nhiều xu hướng phức tạp, vừa đối lập vừa ảnh hưởng qua lại, những chiều hướng chung là: xu hướng tiêu cực phát triển rầm rộ nhưng ngày càng khủng hoảng và rơi vào bế tắc, còn các xu hướng tiến bộ và cách mạng tuy bị chế độ thực dân kiềm chế nhưng vẫn phát triển và giành được địa vị chính thống sau Cách mạng tháng Tám. ững nét ch 1.2. Nh Nhữ chíính về ti tiểểu sử và sự nghi nghiệệp sáng tác của Nguy Nguyễễn Tu Tuâân 1.2.1. Ti Tiểểu sử Văn học Việt Nam từ cổ điển đến hiện đại, qua từng giai đoạn, từng thời kỳ, hòa lẫn trong dòng chảy chung của quy luật phát triển vẫn in đậm dấu ấn riêng của từng tác giả, với tài năng và sự sáng tạo thể hiện qua các sáng tác của mình họ đã tạo nên cho nền văn học dân tộc càng thêm đa dạng và phong phú về phong cách và độc đáo. Một trong những thời kỳ phát triển mạnh mẽ của văn học dân tộc là giai đoạn 1930 - 1945 với sự ra đời nhiều trào lưu gắn liền với những tên tuổi đặc biệt suất sắc. Với dòng văn học hiện thực phê phán chúng ta có Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Nguyễn Công Hoan… thì dòng văn học lãng mạn chúng ta không thể không nhắc đến Nhất Linh, Khái Hưng, Thạch Lam và đặc biệt là Nguyễn Tuân một nhà văn mang cái đẹp thăng hoa. 19 Ngày 10 tháng 7 năm 1910 tại Hà Nội (phố Hàng Bạc) Nguyễn Tuân được sinh ra, ông sống trong một gia đình có truyền thống Nho học, trong thời kỳ Nho học suy tàn, phải nhường chỗ cho Tây học. Thân sinh của ông là cụ Nguyễn An Lan, một nhà nho tài hoa đậu khoa thi Hán học cuối cùng, nhưng là một nhà nho bất đắc chí dưới chế độ thực dân, phong kiến. Bối cảnh xã hội và gia đình đặc biết ấy đã in dấu sâu sắc trong tính cách tư tưởng cũng như phong cách nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Tuân. Nét nổi bật ở Nguyễn Tuân là lòng yêu nước và tinh thần dân tộc. Sinh ra trong buổi loạn lạc, là một người tri thức Nguyễn Tuân thể hiện lòng yêu nước của mình theo một cách riêng. Lòng yêu nước của Nguyễn Tuân gắn liền với những nét văn hóa cổ truyền của dân tộc, nhưng Nguyễn Tuân đã phải trải qua những năm tháng khổ sở, có lúc bế tắc, tuyệt vọng ở giai đoạn 1945. Nguyễn Tuân tuy quê ở Hà Nội, nhưng thời thanh thiếu niên đã cùng với gia đình sinh sống ở nhiều tỉnh khác nhau tại miền Trung, Khánh Hòa, Phú yên, Hội An, Đà Nẵng, Hà Tĩnh, lâu nhất là ở Thanh Hóa. Gia đình Nguyễn Tuân đông anh em, nhưng cuối cùng chỉ còn lại hai anh em. Năm hai mươi tuổi Nguyễn Tuân được bố mẹ hỏi vợ và lập gia đình. Đến năm 1928, thì ông đang học năm thứ 4 bậc Trung học thành phố Nam Định. Ông tham gia vào cuộc bãi khóa phản đối mấy giáo viên người Pháp xúc phạm người Việt Nam và ông bị đuổi học vào năm 1929. Không chịu được cảnh sống nô lệ, ông đã cùng một nhóm bạn vượt biên giới sang Lào, tiếp đến Thái Lan, và bị bắt ở Băng Cốc, sau đó bị đưa về trại giam Thanh Hóa năm 1930. Những ngày đầu sau khi được thả ra tù, Nguyễn Tuân theo làm thư ký nhà máy đèn và bắt đầu cuộc đời cầm bút của mình. Ông tham gia hầu hết trên các lĩnh vực như làm báo, viết văn ngoài ra ông còn tham gia diễn kịch, đóng phim điện ảnh. Năm 1936 ông bắt đầu viết bài trên các báo như: Trung Bắc tân văn, Đông Tây, An Nam tạp chí…và sống hẳn với ngòi bút từ năm 1937. Các truyện ngắn, bút ký và thơ của ông được ký dưới nhiều tên khác nhau như : Ngột Lôi Quật, Thanh Hà, Tuấn Thừa Sắc, Nhất Lang, Tuân, Ân Ngũ Tuyên, Nguyễn Tuân… Bắt đầu sự nghiệp từ năm 1936 nhưng mãi đến năm 1938 ông ho ra đời một số tác phẩm như: Một chuyến đi, Vang bóng một thời thì ông thật sự trở nên nổi tiếng và đánh dấu ấn trogn lòng độc giả. Năm 1940, nhà Tân Dân in cuốn Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân. Năm 1941, 20 Nguyễn Tuân bị bắt tại Hà Nội và bị đưa đi giam tại trại tập trung Vụ Bản, Nho Quan. Ở đây ông bị quản thúc và bị đưa lên trình diện hàng tuần. Năm 1942 đến 1945 Nguyễn Tuân ngày càng bế tắc, suy sụp và có ý định tự sát. Cách mạng tháng Tám thành công, cứu sống cuộc đời của Nguyễn Tuân cũng như trong trang viết của ông. Ông nhận thức được sự đổi đời của dân tộc cũng như của chính bản thân ông. Trong năm 1945 ông đã cho ra mắt một bài nửa truyện, nửa ký có tên là Vô đề sau đó đổi lại là Lột xác nói về nhân sinh quan của mình trước sự biến động lớn lao của đất nước do cách mạng đem lại. Năm 1950, Nguyễn Tuân được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương. Từ năm 1948 - 1958, ông làm tổng thư ký Hội Văn nghệ Việt Nam, là Ủy viên Chấp hành Hội Liên hiệp văn học nghệ thuật và Hội Nhà văn Việt Nam từ năm 1957 đến lúc mất. Trong suốt hai cuộc chiến Nguyễn Tuân luôn hăn hái dấn thân vào các nẻo đường chiến dịch, sẵn sàng có mặt ở những tuyến lửa ác liệt, bất kỳ nơi đâu dù là nơi rừng núi hay đồng bằng, ông tham dự cả các trận đánh của bộ đội, các vốn sống phong phú trong đó sau này đã trở thành những trang viết hết sức sống động trong các sáng tác của ông. Ông là một trong những nhà văn bằng ngòi bút và tâm huyết của mình, ông đã góp phần không nhỏ vào việc ca ngợi đất nước và con người Việt Nam trong chiến đấu, sản xuất và xây dựng. Nguyễn Tuân mất ngày 28 tháng 7 năm 1987 tại Hà Nội. Năm 1996, ông được nhà nước truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học và nghệ thuật. 1.2.2. Sự nghi nghiệệp sáng tác Nguyễn Tuân xuất hiện lần đầu tiên trên thi đàn văn chương Việt Nam năm 1936, nhưng Nguyễn Tuân không có được độ chững chạc như các văn giới cùng thời. Năm 1939, ông cho ra mắt tập truyện ngắn Vang bóng một thời Nguyễn Tuân đã vươn đến đỉnh cao của văn học nghệ thuật. Năm 1939, được đăng trên tạp chí Tao đàn và Tiểu thuyết thứ 7. Năm 1940, nhà xuất bản Tân Dân ấn hành tập truyện Vang bóng một thời. Ở đó có những tác phẩm không chỉ một thời vang bóng mà còn vang bóng đến tận ngày hôm nay. 21 Ông am hiểu cả Hán học lẫn Tây học, đặc biệt ông say mê thiết tha đối với tiếng Việt. Rất mực đề cao và chú tâm giữ gìn nhân cách người nghệ sĩ. Đọc văn ông không chỉ có khoái cảm thẩm mỹ từ ngôn từ mà còn được bồi dưỡng thêm tri thức về nhạc, họa, điêu khắc, kiến trúc, lịch sử, địa lý, điện ảnh, và đặc biệt là ẩm thực cổ truyền của dân tộc… Thực tế ấy, chứng tỏ Nguyễn Tuân là một tài năng, có nhiều năng lực ở nhiều lĩnh vực nghệ thuật. Đời viết văn của Nguyễn Tuân là một quá trình lao động nghệ thuật thật sự nghiêm túc, khi đã ở đỉnh cao nghề nghiệp ông vẫn không bao giờ tỏ ra lơi lỏng, hời hợt, mà ngược lại luôn nghiêm khắc với chính bản thân mình. Sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Tuân được chia làm hai chặn đường, trước và sau Cách mạng tháng Tám: ướ Tr Trướ ướcc Cách mạng th thááng Tám Nguyễn Tuân là một nhà văn lãng mạn. Ông khẳng định vị trí của mình trên thi đàn văn chương xoay quanh ba đề tài: Chủ nghĩa xê dịch, Vẻ đẹp vang bóng một thời, Đời sống trụy lạc Đầu tiên là đề tài “xê dịch”: người viết về đề tài xê dịch thường thích đi đó đây để thay đổi thực đơn trong nhãn quan tâm hồn mình và thường viết về đề tài đường xá, xe cộ, sông nước và thác nước. Nguyễn Tuân rất thành công ở đề tài này. Ông đã đặt chân lên mọi miền của tổ quốc dấu yêu. Đi đến đâu ông cũng ghi lại cảnh quan thiên nhiên, con người Việt Nam. Hai tác phẩm tiêu biểu cho đề tài xê dịch là Thiếu quê hương và Một chuyến đi. Tác phẩm này sẽ dễ dàng nhận thấy Nguyễn Tuân hiện lên với tình yêu quê hương, đất nước thầm kín. Nhưng điều đáng trân trọng ở Một chuyến đi được viết bằng một tấm lòng chân thành với người và thành thật với chính mình, muốn giải bày đến tận cùng nổi u hoài của một người tha hương ngay trên chính quê hương mình, Nguyễn Tuân một con người rất yêu quê hương, muốn gắn bó với quê hương nhưng lại luôn cảm thấy thiếu quê hương bởi phải chứng kiến sự tù túng, nghẹt thở của nó dưới chế độ thực dân phong kiến mà bản thân ông không có khả năng chống trả. Trước cách mạng tháng tám, trong bối cảnh nước mất, nhà tan, xã hội bị đảo lộn, lẫn về mọi giá trị và quan niệm. Nguyễn Tuân đã đứng hẳn về phía dân tộc và truyền 22 thống dũng cảm chống lại sức công phá của lối sống xu thời. Các sáng tác của ông thời kỳ này tập trung vào việc tái hiện lại các giá trị văn hóa thuộc lĩnh vực tinh thần và xã hội. Trên các trang viết của ông, những “vẻ đẹp xưa” chợt sống lại trong niềm tiếc nuối và xót xa vô hạn. Thứ hai ông viết về đề tài “vang bóng”: cũng như những nghệ sĩ lãng mạn, NguyễnTuân không tin tưởng vào hiện tại, hoài nghi tương lai nên ông đã quay trở về quá khứ để viết về thú chơi tao nhã của những Nho sĩ cuối mùa như: thả thơ, chơi chữ, uống trà. Viết thành công đề tài vang bóng, bởi Nguyễn Tuân sinh ra trong một gia đình Nho học. Vì ngay từ thuở nhỏ, Nguyễn Tuân đã được chứng kiến các bậc tao nhân, những nhà Nho nổi tiếng đến để đàm đạo về nghệ thuật. Những điều này đã làm nên những cá tính, phong cách riêng của ông. Tất cả những thú chơi tao nhã của các Nho sĩ cuối mùa được Nguyễn Tuân phản ánh qua mười hai truyện ngắn, in thành tập Vang bóng một thời Cái ham muốn “xê dịch” đã giúp cho Nguyễn Tuân có một vốn sống phong phú, một sự hiểu biết sâu sắc về phong tục tập quán cổ truyền của dân tộc. Ở Vang bóng một thời ông đã mô tả một cách tinh tế cái thói ăn chơi, hưởng lạc của tầng lớp quý tộc phong kiến, vẽ lên bức tranh hiện thực xã hội, cùng những phong tục tốt đẹp của dân tộc. Các thú chơi tao nhã của quê hương, được ông thể hiện qua một số tác phẩm như: Những chiếc ấm đất, Đánh thơ, Thả thơ, Chén trà sương… trong Vang bóng một thời đã bộc lộ được nét tài hoa của Nguyễn Tuân ở phương diện này. Qua tập truyện này lại thấy Nguyễn Tuân hiện lên là một người cả đời phụng sự cái đẹp, trong sáng, là một nhà văn theo chủ nghĩa duy mĩ. Trong một loạt sáng tác của Nguyễn Tuân trước cách mạng Vang bóng một thời là tập truyện để lại dấu ấn đậm đà và sâu sắc nhất. Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan cho rằng: “Tác phẩm đầu tay của ông là một văn phẩm gần tới sự hoàn thiện, toàn mỹ đó là tập Vang bóng một thời” [1; tr. 415]. Văn phong Nguyễn Tuân trong tác phẩm đầu tay đạt đến đỉnh cao trong sự nghiệp sáng tác, đã được Chương Chính khẳng định: “Về văn phong phải nói Nguyễn Tuân trong tác phẩm đầu tay này đã đạt đến đỉnh cao mà về sau ông không đạt tới nửa” [1; tr. 482] 23 Đề tài thứ ba là đề tài “xa hoa trụy lạc”: lúc đó Nguyễn Tuân sa vào lối sống trụy lạc. Ông thường đi nghe hát ả đào, thậm chí Nguyễn Tuân còn ngồi bàn đèn để hút thuốc phiện, đó là một hướng thoát ly tiêu cực của các nhà nghệ sĩ lãng mạn lúc bấy giờ. Tất cả lối sống trụy lạc, xa hoa này được Nguyễn Tuân ghi lại trong tác phẩm Chiếc lư đồng mắt cua Nguyễn Tuân tả những nhân vật ấy với ngòi bút thành thật, lắm lúc chí tình đối với người đã sa ngã, làm cho người đọc phải tin rằng ông không thêm bớt. Nhưng Chiếc lư đồng mắt cua còn là một thiên xám hối của một thanh niên khinh bạc, vì đã sống không lý tưởng. Tác phẩm này đưa NguyễnTuân hiện lên với một diện mạo khác. Đó là một người trung thực với chính lòng mình, một Nguyễn Tuân đầy bản lĩnh. Từ sau Vang bóng một thời đến năm 1945, trong tình hình chung của văn chương lãng mạn, sáng tác của Nguyễn Tuân dần đi vào ngõ cụt. Theo dòng sáng tác của Nguyễn Tuân giai đoạn trước Cách Mạng tháng Tám dễ dàng nhận ra sự thay đổi rõ rệt về tư tưởng nghệ thuật, nhất là từ Vang bóng một thời trở về sau. Trên những trang viết của Nguyễn Tuân vẫn luôn được đón nhận bằng thái độ trân trọng và cảm thông sâu sắc. Tuy có những lúc ông đã vấn thân vào con đường trụy lạc để quên đi cái thực tại phủ phàng, nhưng ở ông vẫn giữ được sự sáng trong nó tách rời cái xấu xa. Tác phẩm của ông được độc giả cảm thông bằng thái độ chân thành, ngay trong những lúc khó khăn nhất. Sau Cách mạng th thááng Tám Những năm đầu sau Cách mạng Tháng Tám, Nguyễn Tuân đã ra mắt một vài tùy bút ngắn ghi lại tâm trạng vừa hoang mang vừa đầy ắp hy vọng của một người tri thức để mở đầu cho cuộc đời mới Vô đề, Ngày đầy tuổi tôi Cách Mệnh. Bên cạnh đó, Nguyễn Tuân còn cho ra đời tác phẩm Chùa đàn một tác phẩm viết khá công phu và đầy tâm huyết. Tác phẩm Chùa đàn là một thiên truyện dài viết về một nhân vật tên “Lãnh út” bị mắc căn bệnh cá nhân chủ nghĩa, ít kỷ đến tàn nhẫn, từ sau năm 1945 như có phương thuốc kỳ diệu chửa khỏi căn bệnh ấy, đã tự cải tạo và vươn lên thành con người mới, sống hòa hợp với xung quanh, tùy bút nói về sự thay đổi nhân sinh quan của mình trước sự biến động lớn lao của đất nước do cách mạng đem lại. 24 Tác phẩm Chùa đàn của ông mang bóng dáng của một Nguyễn Tuân toàn vẹn, mang cả tinh hoa tư tưởng và tài hoa văn chương được Hoàng Như Mai khẳng định:“Chùa Đàn ấy là tất cả nhà văn Nguyễn Tuân, một Nguyễn Tuân toàn vẹn, tinh hoa tư tưởng, tài hoa văn chương” [4; tr. 35] Chùa đàn có thể coi là một tác phẩm đặc sắc nhất của Nguyễn Tuân. Chỉ có một tâm hồn nghệ sĩ và một tài năng như Nguyễn Tuân mới có thể viết lên những áng văn hay đến như vậy. Tìm hiểu quá trình sáng tác của Nguyễn Tuân chúng ta sẽ nhận thấy được sự chuyển biến về tư tưởng cũng như phong cách nghệ thuật của ông giữa hai mốc lịch sử trước và sau Cách mạng tháng Tám. Sau cách mạng tháng Tám, Nguyễn Tuân còn có đóng góp lớn trên thi đàn văn chương Việt Nam, nhất là ở thể loại tùy bút. Tiêu biểu phải kể đến tùy bút Hà nội ta đánh Mỹ giỏi được viết trong thời kỳ giặc Mỹ trực tiếp đánh phá Miền Bắc, dùng B52 ném bom thủ đô Hà Nội và nhất là 15 bài kí in thành một tập Tùy bút sông Đà. Ngoài những tác phẩm kể trên, nhắc đến sự nghiệp của Nguyễn Tuân chúng ta không thể bỏ qua các tùy bút khác sáng tác trong các trận kháng chiến của dân tộc ta. Hai tập tùy bút ghi nhận những chuyển biến thật sự sâu sắc của Nguyễn Tuân đó là Đường vui (1949) và Tình chiến dịch (1950) với lòng yêu nước và tâm huyết của mình Nguyễn Tuân đã dấn thân trên các nẻo đường chiến dịch để cho ra đời những tác phẩm hay và hiện thực, không còn giữ bên mình thái độ ngông nghênh nữa mà thay vào đó là sự hòa hợp, chia sẻ gian khổ giữa đồng bào đồng chí. Trong trang viết của ông giọng điệu trở nên sôi nổi đầy tin yêu, tràn ngập tình cảm chân thành hồn nhiên với quê hương đất nước, với kháng chiến và cách mạng dân tộc. Nguyễn Tuân không chỉ là một văn tài hoa mà còn là một nhà ẩm thực sành điệu, ông viết về các món ăn ngon của dân tộc bằng tất cả sự quan sát tinh tế và niềm trân trọng. Trong mảng sáng tác về văn hóa và bằng cảm quan văn hóa của Nguyễn Tuân, hàng loạt tùy bút đặc sắc ra đời trong mạch cảm hứng nghệ thuật ấy: Phở, Giò lụa, Cốm vòng, Cây Hà Nội… thì Phở là tùy bút hay nhất, tài hoa nhất. Với say mê về ẩm thực tác giả đã say sưa giải bày những cảm xúc của mình về một giá trị văn hóa ẩm thực độc đáo của dân tộc. Từ những trải nghiệm của bản thân mình ông đã viết tận 25 tường về lai lịch, nguồn gốc, đặc điểm, từ ngôn ngữ cho đến nghệ thuật thưởng thức phở, bằng vốn kiến thức uyên bác và năng lực liên tưởng phong phú, để cuối cùng tất cả được nâng lên thành “văn hóa Phở”. Tập túy bút Sông Đà, được viết từ năm 1958 đến 1960, là mốc quan trọng và là đỉnh cao mới trong sáng tác của Nguyễn Tuân từ sau Cách mạng tháng Tám. Tập tùy bút Sông Đà là thành quả nghệ thuật đẹp mà Nguyễn Tuân đã thu hoạch được trong chuyến đi thực tế gian khổ và hào hứng tới miền Tây Bắc rộng lớn, xa xôi. Không chỉ thỏa mản cái thú vui tìm đến những miền đất lạ cho thỏa mãn khát khao “xê dịch”, chủ yếu tìm kiếm chất vàng của thiên nhiên, ở tâm hồn của con người ở mảnh đất hùng vĩ đó. Có thể nói dưới ngòi bút của ông, người Việt nam vừa đánh Mỹ vừa sản xuất trong tư thế ung dung, sang trọng và đầy tài hoa, một dân tộc không những giành được chính nghĩa trong chiến đấu giữ nước mà còn có bề dày về văn hóa truyền thống. Trong thành công ở thể loại tùy bút thì phải kể đến giá trị văn chương của ông. Đó là một thứ văn chương đích thực được sáng tạo bởi một nghệ sĩ tài hoa. Là một nhà văn yêu thiết tha tiếng mẹ đẻ Nguyễn Tuân đã thành công trong việc tìm tòi và sáng tạo câu, chữ. Ông có vốn từ vựng cực kỳ phong phú, một lối hành văn độc đáo, tinh tế và rất sáng tạo. Trong hành trình “đi tìm cái đẹp, cái thật” trong cuộc đời và trong văn chương. Nguyễn Tuân đã tự vươn lên để khẳng định cái tôi của mình, một cái tôi độc đáo đã tạo nên một tài năng và một phong cách riêng thật đặc sắc. 1.3. Gi ới thuy ại truy Giớ thuyếết về th thểể lo loạ truyệện ng ngắắn Theo Từ điển thuật ngữ văn học thì truyện ngắn là tác phẩm tự sự cỡ nhỏ. Cốt truyện của truyện ngắn thường diễn ra trong một không gian và thời gian hạn chế, kết thúc của truyện ngắn cũng không chia thành nhiều tuyến phức tạp. Truyện ngắn được viết để tiếp thu liền một mạch nên đặc điểm của truyện ngắn là tính ngắn gọn. Để thể hiện nổi bật tư tưởng, chủ đề, khắc hoạ tính cách nhân vật đòi hỏi nhà văn viết truyện ngắn phải có trình độ điêu luyện. Trong khuôn khổ ngắn gọn, những truyện ngắn thành công có thể biểu hiện những vấn đề xã hội có tầm khái quát rộng lớn. 26 Do khuôn khổ ngắn, nhiều khi làm cho truyện ngắn gần với các hình thức truyện kể dân gian như truyện cổ tích, truyện cười. Truyện ngắn thời trung đại cũng ngắn nhưng rất gần với truyện vừa. Truyện ngắn hiện đại là một kiểu tư duy mới, một cách nhìn cuộc đời, một cách nắm bắt cuộc sống rất riêng mang tính chất thể loại. Khác với tiểu thuyết là một thể loại chiếm lĩnh đời sống trong toàn bộ sự đầy đặn và toàn vẹn của nó. Truyện ngắn thường hướng tới việc khắc hoạ một hiện tượng, phát hiện một nét bản chất trong quan hệ nhân sinh, trong đời sống tâm hồn con người. Vì thế, trong truyện ngắn thường ít nhân vật, ít sự kiện phức tạp. Nếu mỗi nhân vật của tiểu thuyết là một thế giới, thì nhân vật của truyện ngắn là một mảnh nhỏ trong thế giới ấy. Truyện ngắn không nhằm tới việc khắc hoạ tính cách điển hình đầy đặn trong tương quan với hoàn cảnh mà truyện ngắn có thể kể về cả một cuộc đời hay một đoạn đời, một sự kiện trong trong cuộc sống nhân vật. Nhưng cái chính của truyện ngắn không phải ở hệ thống sự kiện mà ở cái nhìn tự sự đối với cuộc đời ới thi ẩm 1.4. Gi Giớ thiệệu tác ph phẩ Tên tuổi của Nguyễn Tuân gắn liền với trào lưu văn học lãng mạn Việt Nam. Là cây bút tiêu biểu của trào lưu văn học này, sáng tác của Nguyễn Tuân nói chung và truyện ngắn của ông nói riêng đậm chất lãng mạn. Do bất hoà với xã hội, ông đã phóng to cái tôi của mình lên như một phương tiện để chống trả. Ta bắt gặp một Nguyễn Tuân giang hồ và lãng mạn mang cái “Tôi” kênh kiệu và khinh bạc đi lù lù, ngang bướng giữa cuộc đời, xem đó như một vũ khí chống trả lại cái xã hội kim tiền, một Nguyễn Tuân tôn thờ cái đẹp, chắt chiu, trân trọng cái đẹp trong cuộc sống hàng ngày, trong ngôn ngữ và truyền thống dân tộc. Tập truyện Vang bóng một thời đã làm sống dậy nét “đẹp xưa” của một thời phong kiến suy tàn. Thời có những ông Nghè, ông Cử, ông Tú sống nhàn tản với những thú chơi phong lưu như: Đánh thơ, thả thơ, uống trà Tàu, thưởng hoa, ngâm thơ… tao nhã nhưng rất cầu kỳ, hay những tên cướp như “Lý Văn” trong Ném bút chì với tay nghề ném cán mai rất ngọt, lướt qua một cặp chân gà khi nhìn lại trên đôi chân 27 ấy vẫn chưa rơi hẳn, tên đao phủ “Bát Lê” với tài nghệ phi thường hiếm thấy lướt qua mười hai cái đầu thì trên phần cổ vẫn còn dính lại một miếng da…Nguyễn Tuân đã thực sự say sưa tỉa tót cái đẹp lạnh lùng, thuần túy, tô đậm thêm cái nét xưa đã mờ nhạt, nét vẽ của những ngày đã qua, một thời đã tàn. Vào thời ấy, tên đao phủ còn chém người bằng đao, người ta còn đi lại trên đường bằng võng, bằng cáng, vừa đi vừa dềnh dàng đánh cờ bằng miệng. Không phải trong cái xã hội đang chen đua nhau với những du nhập văn hóa phương Tây và sự đàn áp của chế độ thực dân phong kiến, con người ta đang đứng trước ngưỡng cửa của cái đúng - cái sai, cái tốt - cái xấu và con đường cách mạng, thì Nguyễn Tuân lại thật sự nhìn nhận ở khía cạnh văn hóa và cái đẹp mà ông luôn là người say mê đưa lên đỉnh cao của cái đẹp. Những vẽ đẹp có màu sắc truyền thống ấy đang có nguy cơ bị mai một. Nhận ra điều đó Nguyễn Tuân cố sức nếu giữ, gom góp để phục dựng lại bằng tấm lòng chân thành, tôn kính và niềm xót xa, nuối tiếc khôn nguôi. Vang bóng một thời vì thế có thể được xem như một bảo tàng lưu giữ các giá trị văn hóa cổ truyền của dân tộc. Tất cả thể hiện niềm khát khao, hy vọng cũng như nỗi chán chường, tuyệt vọng của Nguyễn Tuân trước cuộc đời, xã hội lúc bấy giờ. ươ ng 2. BỨC TRANH XÃ HỘI VI ỆT NAM GIAI ĐOẠN Ch Chươ ương VIỆ ỜI GIAO TH THỜ ời 2.1. Bối cảnh xã hội Vi Việệt Nam bu buổổi giao th thờ Sau khi thực dân Pháp xâm chiếm Việt Nam, xã hội Việt Nam đã trở thành xã hội thuộc địa nửa phong kiến. Cùng với đó, văn hóa phương Tây và hệ tư tưởng tư sản tràn vào Việt Nam. Đồng thời nên giáo dục Nho học bị bãi bỏ. Nho giáo Việt Nam suy tàn và đổ vỡ, được Nguyễn Tuân phản ánh qua Khoa thi cuối cùng. Tuy nhiên, bọn thực dân Pháp thống trị vẫn muốn duy trì ở nước ta những quan hệ phong kiến và những yếu tố của hệ tư tưởng phong kiến để củng cố chế độ thuộc địa. Vì thế, thực dân Pháp đã sử dụng Nho giáo vào việc cai trị dân bản xứ. 28 Thời kỳ hệ thống quản lý nhà nước theo chế độ phong kiến vẫn còn xử tử bằng cách chém đầu thì trong Chém treo ngành, Nguyễn Tuân đã miêu tả, cái tài chém đầu của Bát Lê, chém đầu những người bị án trảm một cách gọn ghẽ, không đến hai nhát. Ngòi bút của Nguyễn Tuân với cái nhìn tinh tế ấy, ông đã tái hiện một sự kiện hết sức nổi trội trong giai đoạn đầu thế kỷ XX, vụ hành hình của những người yêu nước, với hiện thực xã hội với sự cai trị của chế độ thực dân nửa phong kiến: “Quan Công sứ mặc đồ binh phục trắng có ngù kim tuyến đi ngang hàng cùng quan Tổng đốc. Hai quan đầu tỉnh – một người đi ghệt, một người đi ủng – đều gò bước đi cho ăn nhập với cái long trọng của pháp trường. Những tên lính tỉnh gầy ốm che sát vào người hai Ông lớn mọi thứ tán vàng, tán lía, lọng xanh. Cái đầu chúng không dám phạm thượng, cúi gầm mặt xuống đất, nhìn cánh cỏ may chọc thủng ống quần mình. Trong nhà rạp, các quan an vị. Ông thông ngôn người Nam kỳ đứng khoanh tay đằng sau quan Lưu trú Pháp” [12; tr. 18] Trong buổi hành hình với cái vẻ ngoài trang trọng với lễ nghi, với những biểu hiện của những người có quyền thế áp chế mọi giá trị con người và những con người gầy ốm kia không giám làm trái với xã hội, buôn mình nương theo mặt cho bất công đang từng bước lấn áp. Cảnh hiu hắt của một buổi chiều khi mặt trời đã lặn và khi mấy chú chim không tổ mỏi cánh tìm về chốn ngủ, cảnh tan tác, hoan sơ của một vườn chuối đã chảy qua một cuộc tập chém, nổi buồn của tác giả ẩn hiện trong từng câu văn, trong một khúc nhạc buồn thỉu buồn thiu của những trận mưa ngâu: “Mỗi buổi chiều mặt trời lặn, mấy con chim không tổ mỏi cánh đi tìm vào vườn chuối âm u này để ngủ. Nhưng thân chuối cao vút và tàu lá chuối trống trải không đủ là nơi làm tổ, loài chim kêu vài tiếng thưa thớt rồi bay qua ngọn thành. Vào tiết mưa dầm, những trận mưa ngâu đổ lên vườn chuối một khúc nhạc suông buồn thỉu, buồn thiu” [12; tr. 37] Sự tàn bạo của chế độ, sự căm phẫn tột cùng của tác giả đưa vào tác phẩm một cách sâu sắc ở đoạn kết, nơi mà giá trị con người không còn chỗ, chỉ có những kẻ lạnh lùng đùa cợt trên sinh mạng con người qua những đồng bạc lẻ: 29 “Lúc quan Công sứ ra về, khi bước qua mười hai cái đầu lâu còn đính vào cổ người chết kia, giữa sân pháp trường sắp giải tán, nổi lên một trận lốc xoáy rất mạnh. Trận gió xoắn giật, hút cát bụi lên, xoay quanh đám tử thi và đuổi theo các quan đang về. Cái mũ trắng trên đầu quan Công sứ bị cơn lốc dữ dội lật rơi xuống bãi cỏ lăn lộn mấy vòng” [12; tr. 46] Nơi cái ác đang ngự trị mà không ai có thể phản kháng lại, hay như những con người yêu nước kia phản kháng, chống lại để rồi sinh mạng của mình đã làm trò vui cho bọn thống trị, tác giả căm phẫn, xót thương nhưng không thể thay đổi được, chỉ có thể làm nên một trận lốc xoáy, trận gió xoắn giật làm rơi cái mũ trên đầu quan Công sứ như muốn nói lên cái giá phải trả của bọn họ. Chữ người tử tù được cho rằng: “Một tựa đề độc đáo và có sức gợi” [7; tr. 289]. Câu truyện nói đến cái tài viết chữ rất nhanh và rất đẹp của một tử tù tên Huấn Cao và nỗi lòng của một viên quản ngục biết trọng cái tài của người tài hoa. Phải chăng trong cái xã hội đầy hỗn loạn ấy, chính nhà văn là người đã biết đề cao cái tài năng về “thư pháp”: “Tôi nghe ngờ ngợ. Huấn Cao? Hay là cái người mà vùng tỉnh Sơn ta vẫn khoe cái tài viết chữ rất nhanh và rất đẹp đó không?” [12; tr. 95] Huấn Cao một con người có tài lại có đức, trí dũng song toàn, nhưng bị cường quyền áp chế, sa cơ để rồi trở thành một tên tử tù chịu nhiều tuổi nhục trước bọn phàm tục độc ác trong trốn địa ngục trần gian. Trong hoàn cảnh đề lao, người ta sống bằng tàn nhẫn, bằng lừa lọc. Tính cách dịu dàng và lòng biết giá người, biết trân trọng của viên quan coi ngục này thật là một thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn xô bồ, thế ấy trong cái xã hội ấy còn có những con người trân trọng cái tài của kẻ tài hoa. Xót xa trước cái tài năng sắp bị hủy diệt, viên quản ngục xin cho được cái nét chữ quý giá của người tử tù: “Quản ngục chỉ mong mỏi một ngày rất gần đây ông Huấn sẽ dịu bớt tính nết, thì y sẽ nhờ ông viết, ông viết cho… Cho mấy chữ trên chục vuông lụa trắng đã mau sẵn 30 và can lại kia. Thế là y mãn nguyện (…) Chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm (…) Có được chữ ông Huấn mà treo, là có một vật báo trên đời (…) ông Huấn bị hành hình mà không kịp xin được mấy chữ, thì ân hận suốt đời mất” [12; tr. 100] Sự kết hợp hoài hòa giữa khí phách hiên ngang và tinh thần không khuất phục đó. Đứng lên chống lại chế độ thực dân phong kiến.Nguyễn Tuân muốn thông qua Huấn Cao để ca ngợi Cao Bá Quát. Sự kiện diễn ra từ gần một thế kỷ trước Cao Bá Quát nhận chức giáo thụ Quốc Oai, Sơn Tây 1852 lãnh đạo nông dân Mỹ Lương khởi nghĩa vào năm 1854 và bị án chém năm 1855. Nhà văn đã hiểu biết phản ánh cặn kẽ, trên các lĩnh vực cả lịch sử lẫn văn hóa xã hội. Có thể nói Nguyễn Tuân đã hiện lên qua nhân vật Viên quản ngục, một con người say mê với thư pháp, yêu mến lắm những con người tài, nếu vì thực tại mà phải mất đi một người tài cao như thế thật không gì hối tiếc hơn nữa. Những nhân vật trong Những chiếc ấm đất, Thả Thơ, Hương cuội, Chén trà sương… họ là những nhân vật được nhà văn xây dựng để phơi bày lên cái hiện thực bất mãn trước xã hội mà trong thực tế nhà văn không thể nào bày tỏ được, họ xem mình là những con người chọn nhầm thế kỷ, hay chỉ là một nho sĩ phải sống ẩn dật để tìm chút thú vui với thiên nhiên sống đến cuối đời. Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân trước cũng như sau Cách mạng tháng Tám đại đa số nhắc đến sự tài hoa trong trang viết của ông khợi gợi lại một quá khứ vàng son của dân tộc, một số ý kiến cho rằng những nhân vật Nguyễn Tuân tạo nên đã đi trái với thực tiễn xã hội, đó là những năm chuẩn bị tinh thần cho Cách mạng tháng Tám, thay vì khuyến khích tinh thần cho nhân dân với những bài văn nêu lên tinh thần đấu tranh của dân tộc vì cuộc sống tốt đẹp, hơn là ngồi thưởng thức hoa, uống rượu, ngâm thơ. Nhưng đối với một nhà văn luôn đi tìm cái đẹp, cái thật, trong những giá trị tinh thần của cha ông, và chưa được ai thức tỉnh cái “thiên lương” vốn có, phải bắt mình chấp nhận thực tại các nét truyền thống của dân tộc dần mai một đi, thì đó là điều không mấy dễ dàng. Truyền thống dân tộc không chi có đấu tranh, đánh giặc mà còn 31 nhiều truyền thống tốt đẹp khác nữa, trong đó có truyền thống yêu nghệ thuật, yêu những cái làm cho cuộc sống thú vị, đa dạng hơn. Một số nhà văn hiện thực phê phán như Vũ Trọng Phụng đã dựa trên cơ sở nguyên mẫu đời sống, với những cải cách tân thời bấy giờ, những phong trào bịp bợm của thực dân Pháp. Vũ Trọng Phụng đã tỏ rõ thiên tài của mình khi tạo nên những bức tranh hiện thực có tính dự báo độc đáo, bằng ngòi bút cường điệu hoá nhưng lại tô đậm bản chất xã hội rõ hơn bao giờ hết. Điều đó khiến tiếng cười của ông có giá trị cảnh báo và thức tỉnh. Với Vũ Trọng Phụng thì tiểu thuyết hiện thực phải tái hiện chân thực thực trạng đời sống: “Các ông muốn tiểu thuyết cứ là tiểu thuyết. Tôi và các nhà văn cùng chí hướng như tôi muốn hiểu tiểu thuyết là sự thực ở đời” [15; tr. 10] Trong những tác phẩm tiểu biểu chúng tôi phải kể đến “Số Đỏ”, nó là một tiểu thuyết tái hiện chân thực giai đoạn xã hội rơi vào buổi giao thời. Vũ Trọng Phụng là một nhà văn biết đặt tiếng cười đúng chỗ, đánh thẳng vào bọn người trưởng giả, vào cả một chế độ thực dân phong kiến, nơi diễn ra đủ thứ trò ma mãnh, đủ kiểu rởm đời. Số Đỏ đã được Vũ Trọng Phụng đề cập đến hầu hết những gì là thời thượng của xã hội lúc bấy giờ bằng thái độ đối lập không khoan nhượng, bằng tiếng cười, ông phản ánh đúng bản chất xã hội. Trong tác phẩm tính chất bi kịch của xã hội đã gắn chặt với từng màn, từng lớp hài kịch, từng tính cách với hoàn cảnh cụ thể, đả phá vào từng xu hướng thịnh hành trong thời kỳ cải cách cải lương. Nguyễn Tuân và Vũ Trọng Phụng, một trong số những cây bút tài hoa, một theo quan niệm cách nhìn cách sống theo khuynh hướng lãng mạn, với thái độ hối tiếc về sự mai một của nền Hán học, đưa ông đến một cái nhìn về quá khứ với những thú tiêu khiễn, nhàn nhã của các nhà nho ẩn dật, mà qua trang văn ông đã vẽ lên một bức tranh xã hội sống động về cuộc sống của họ, một theo khuynh hướng hiện thực phê phán nói lên sự nhiễu nhương của một xã hội pha trộn giữa Tây Tàu lố lăng, làm suy đồi đi giá trị đạo đức của con người. 32 Họ đi theo những con đường tiếp thu khác nhau nhưng suy cho cùng hai xu hướng lãng mạn và hiện thực phê phán khác nhau về chất, nhưng không thể đối lập chúng với một cách dứt khoát. Từ những thực tế của xã hội mà mỗi nhà văn đã có những phương pháp cách nhìn thật sự tinh tế để nhìn nhận sự việc ở nhiều mặt khác nhau, hai bộ phận văn học nói trên có nhiều ảnh hưởng qua lại, phải thấy được vai trò tích cực, chủ động của nền văn học vô sản trong những cuộc đấu tranh tư tưởng, giúp cho họ có nhiều kinh nghiệm trong sáng tác, những thành quả cách tân ngôn ngữ và nghệ thuật. ân th ực cu ộc sống sinh ho ới nhà Nho 2.2. Ph Phảản ánh ch châ thự cuộ hoạạt của gi giớ Đối với Vang bóng một thời ta có thể nói nó là một tác phẩm kiệt tác văn học của văn chương Việt Nam hiện đại. Về phương diện văn hóa nó đã được ví như một bảo tàng lưu giữ những giá trị văn hóa, một tác phẩm phản ánh hiện thực cuộc sống sinh hoạt của những nhà nho sống ẩn dật. Từ xa xưa người Việt Nam đã có tính ngưỡng thờ cúng tổ tiên, vào những ngày giỗ hay những ngày lễ Tết những thành viên trong nhà sẽ cùng nhau dọn dẹp nhà cửa khang trang và chuẩn bị các lễ vật nào bánh, hoa quả và các thứ cần thiết khác để dâng lên bàn thờ tổ tiên họ tất bật, nhộn nhịp với những công việc chuẩn bị cho mâm cơm cúng ngày Tết “Hương cuội”. Trên mâm cỗ cúng ngày Tết sự tôn trọng của con cháu cùng những đồ ăn, thức uống, các loại bánh ngon… hình thức trang trí của chúng không kém phần trang trọng và bắc mắt, trong sáng tác của ông bao giờ cái đẹp cũng được tỉa tót cầu kỳ: “Buổi chiều ba mươi tết năm nay, cả một cái gia đình cũ kỹ nhà cụ Kép đang tới tấp dọn dẹp để ăn Tết. Mợ Ấm cả, mợ Ấm hai ngồi lau lá dong chăm chỉ. Thỉnh thoảng họ ngừng tay, để hỏi nhau xem còn thiếu những thực phẩm gì trong cái mâm cơm cúng chiều nay (…) Muốn được khuây nỗi mong, hai chị em dâu, người đã đứng tuổi, càng thái đồ nấu cỗ 33 cho thực nhanh. Gớm, những miếng trứng tráng để bày mặt cỗ bát, thài hình miếng trám, sao mà đẹp thế” [12; tr. 85] Ở những đứa trẻ con cái vui và hạnh phúc của chúng là chơi đùa, được tung tăng, khoác lên mình những chiếc áo mới cùng những lơi khen của bố mẹ: “Lũ con đàn, bi bô ngoài sân. Chúng đang đánh bóng ngoài sân những lư, đỉnh, cây đèn nến bằng đồng mắt cua và bằng thiết Sông Ngâu. Chốc chốc, lũ trẻ lại mỉm cười, nghểnh những cái đầu thưa thớt ít sợi tóc tơ” [12; tr. 86] Cuộc sống chúng ta luôn tồn tại tình yêu thương, che chở và giúp đỡ lẫn nhau, sự quan tâm với mọi người không bao giờ là dư thừa được, kính trên, nhường dưới, thông cảm cho số phận thể hiện lòng nhân từ, bác ái qua hành động và lời nói của các thành viên trong gia đình với Bõ già quá rõ ràng để ta khẳng định tác phẩm mang ý nghĩa của tinh thần nhân đạo: “Trong cái gia đình yên lặng này, bõ già được thiện cảm của mọi người, không phải vì ỏn thót mà chính vì lòng thẳng thắn. Lắm lúc trông tội nghiệp lạ. Bõ tính toán, xếp đặt việc nhà chủ y như một người có quyền lợi dính dấp vào đấy. Cái hoài bão to lớn của bõ, là lúc trăm tuổi nằm xuống sao được một cái “áo” gỗ vàng tâm thật dày. Ở đây, không ai nỡ nói nặng bõ. Và, đến những việc nặng, mọi người đều tránh cho bõ già” [12; tr. 88] Những bữa cơm hẳm hiu và thiếu thốn mọi bề, những ngày phải nấu củ rừng ăn với cháu chó, sự nhọc nhằn và giang lao của cô Tú, như một người mẹ quan tâm chăm sóc con cái, hy sinh tất cả để có thể lo cho cậu Chiêu được thành tài trong Ngôi mã cũ: “Trên cái chiếu đất dằn dặt mùi côi cút, một cặp chân khóa bạc vòng vàng đang im đôi gót nhỏ như son lên cái rêu nhầy nhờn, của ngày đau khỗ và lẫn lút. Có những ngày liên tiếp cậu Chiêu và chị - cô Tú - phải nấu củ rừng ăn với cháo chó (…)Nét cười dè dặt lẫn có mùi vị hy sinh. Với cô Tú, cuộc đời giờ đã hết tất cả xán lạn rồi. Bởi 34 vì đời đã sớm đòi hỏi cô nhiều về bổn phận. Cô nhất định không đi lấy chồng và vui lòng sống vậy cho đến lúc nào cậu Chiêu em đi thi được và làm nên được” [12; tr. 74] Ở đây tác giả mô tả những ngày khốn cùng, cảnh mồ côi, sự hy sinh của người chị để cho em được thành danh, một phần xã hội toát lên qua bức tranh gia đình nhỏ ấy, hiện thực về cuộc đời, hiện thực về cuộc sống mang nhiều bất công. Trong buổi giao thời đầy ấp những mâu thuẫn của xã hội, đối lập giữa cái cũ và cái mới, đưa đẩy cuộc đời những con người thất vọng với thực tại xã hội, đặc biệt là những nhà nho cuộc sống ẩn dật bên bếp than hồng quạt những ấm nước pha được ấm trà ngon và từ từ thưởng thức cái hương vị trà thơm, lan tỏa trong làng sương mờ ảo, thanh nhàn của buổi xế chiều, cuộc sống bình thường và giản dị: “Cụ Ấm phẩy quạt phành phạch theo một nhịp nhanh chóng trước cửa hỏa lò. Hòn thanh tàu lép bép nổ, nghe vui tai (…) Mở đầu cho công việc vụn vặt trong mỗi ngày tàn còn lại, ông già sợ nhất cái ấm trà tàu pha hỏng lúc sớm mai (…) Bữa nước trà cứ kéo dài không hết hồi, người ta luôn tay có một thứ nước sôi đủ độ nóng để pha một ấm trà ngon” [12; tr. 112] Cuộc sống như vòng tuần hoàng cứ lặp đi lặp lại, những công việc trở thành thói quen, mà khi thiếu nó sẽ cảm thấy mất đi hương vị cuộc sống vốn có, mỗi sớm mai một tuần trà, đến canh khuya được dăm chén rượu, ước ming chỉ được bấy nhiêu thôi, để thỏa mãn được thú vui thanh đạm: “Mai sớm một tuần trà. Canh khuya dăm chén rượu. Mỗi ngày mỗi được thế, Thầy thuốc xa nhà ta. ” [12; tr. 133] 35 Hình ảnh một con người bé nhỏ bên gánh nước theo bước chân mau, xa xa từ đồi qua con đường đất cát quanh co, lắm tắm những giọt nước rơi theo lối in hình ngôi sao ướt thẩm màu: “Trên con đường đất cát khô, nòi nước tròng trành theo bước chân mau của người đầy tớ già đánh rỏ xuống mặt đường những hình ngôi sao ướt và thẫm màu (…) Ánh nắng già dặn buổi trưa nung đốt mặt cánh đồng dưới chân đồi, làm rung rinh lớp không khí bốc từ mặt đất. Giống như vệt khói nhờ, nắng vờn qua màu xanh bóng loáng của một dãy xóm làng cây cối im lìm” [12; tr. 48] Và rồi lẫn vào trong cuộc sống bình thường không đẩy đưa với đời đó là một sự đam mê đến kỳ lạ, có người lại đam mê thú uống trà Tàu, có người lại thích ngâm thơ, uống rượu, có người lại thích thưởng thức những khóm hoa lan, có những người thợ mộc tài giỏi… Cái nghề thợ mộc dường như đã được hình thành rất lâu trong cuộc sống của nhân dân ta từ xa xưa, đến nay cái nghề ấy vẫn được lưu truyền và càng ngày càng tiến bộ vượt bậc với những công trình điêu khắc mang tên tuổi, đó không chỉ là những hình ảnh đời thường gần gủi, nó còn tôn vinh lên những nghệ nhân lao động cần cù và đầy sáng tạo, khi qua truyện Trên đỉnh non tản những người thợ ấy trở thành những con người có tài nghệ phi thường. Trong truyện Ném bút chì Nguyễn Tuân diễn tả những môn võ nghệ cao cường của bọn ăn cướp thời ấy. Lý Văn nhân vật chính, tên trùm đảng cướp là tay ném bút chì giỏi nhất, hắn có thể phóng cây mai cắt đứt hai chân con gà nhưng còn chừa lại một làn da y như chém treo nghành vậy. Tác giả đã làm sống lại cái thời xa xưa ấy qua buổi sinh hoạt của bọn cướp trước khi chúng đánh một mẻ lớn vào tối hôm ấy. “Lưỡi mai sén qua cuống buồng chuối, đi quá đích, chạm cả vào đến quá nửa cây chuối (…) Tiếng hòn đất đụng đất kêu đánh bộp. Mấy con gà bay tà tà khỏi mặt vườn, đập cánh bồm bộp. Tiếng lưỡi mai ở tay Lý Văn phóng ra kêu đánh vụt. Một tiếng gà kêu oác. Cả bọn chạy ra luống khoai, giơ cao con gà gẫy mất hai chân. Vết 36 thương gọn gàng vừa đúng quãng đầu gối và cặp giò chưa lìa hẳn, vẫn còn dính vào đùi bởi lần da hoen máu” [12; tr. 125] Bản chất con người bao giờ cũng có lòng nhân đạo, trong cuộc sống nếu có đầy đủ điều kiện để được cuộc sống ấm no hạnh phúc thì mấy ai lại dấn thân mình đi làm cướp, những con với dáng vẻ bề ngoài hung bạo khiến người khác phải sợ hãi, nhưng ẩn bên trong họ vẫn còn lại lòng nhân từ, biết dừng lại đúng chừng mực, Nguyễn Tuân với cái nhìn độc đáo và sự sáng tạo đã tạo nên cho nhân vật của ông một cái tài nghệ gắn liền với giá trị cuộc sống: “Bọn Bá Huần Kim Sơn đi chưa khỏi thì lũ chó mèo ở ngoài cổng lại sủa vang lên một hồi. Lại ba bốn người nữa đến hỏi thăm ông Lý. Người nào cũng quấn khăn đầu rìu. Người nào trông cũng gian ác, hung bạo (…) Ngón “bút chì” của chú hay đấy. Nhưng cũng còn nặng tay. Chưa được ngọt đòn lắm. Có nhiều khi mình chỉ nên đánh dọa người ta thôi. Nếu không cần đến, thì chớ nên làm tổn hại đến nhân mạng” [12; tr. 112] Những bức tranh cuộc sống của đủ các tầng lớp người trong xã hội, kết hợp yếu tố hiện thực và những con người mang đậm nét giản dị, thành công ở cách tạo dựng tình huống phối hợp với những chi tiết ấn tượng, tác phẩm đã làm nổi bậc lên giá trị cuộc sống vốn có, dù còn rất nhiều bất công ngang trái. Nguyễn Tuân đã làm cho tác phẩm của mình sống mãi với thời gian. ập văn hóa ph ươ ng Tây và suy tàn của Hán học 2.3. Sự du nh nhậ phươ ương Sự xâm nhập của văn hóa phương Tây làm ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội, trong thời kỳ này nhiều tác phẩm đã tái hiện khá chân thực thực trạng xã hội lúc bấy giờ, vạch trần những mâu thuẫn xã hội, phơi bày và lên án gay gắt những bất công ngang trái của chế độ thực dân phong kiến, văn học xây dựng khá thành công các nhân vật thuộc quần chúng lao động. Một số tác phẩm tiêu biểu như: Vũ Trọng Phụng với 37 Số đỏ, Vỡ đê, Ngô Tất Tố với tiểu thuyết Tắt đèn và Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan… Chúng ta không thể phủ nhận sự phát triển mạnh mẽ của các phong trào văn, thơ trong giai đoạn này, chúng phát triển và phân hóa rất rõ rệt, văn chương lãng mạn không còn chiếm ưu thế nhưng vẫn phát triển mạnh, điển hình như: Nhóm Tự lực văn đoàn theo chủ nghĩa cá nhân bắt đầu thoái hóa, cải cách xã hội mang tính chất cải lương tư sản Con đường sáng của Hoàng Đạo. Phong trào thơ mới tiếp tục phát triển đến đỉnh cao và rơi vào bế tắc như: Xuân Diệu, thơ mạng đậm chất tượng trưng, siêu thực của Hàn Mặc Tử và Chế Lan Viên. Bên cạnh những nhà văn, thơ đi theo chiều hướng thoát ly tiêu cực thì với Nguyễn Tuân ông thoát ly theo hướng tìm về những giá trị văn hóa dân tộc theo thị hiếu thẩm mỹ của cái đẹp Vang bóng một thời ra đời trong buổi giao thời, giai đoạn nền Hán học rơi vào ngõ cụt, sự du nhập của các nền văn học phương Tây vào Việt Nam. Những biến động của xã hội một lúc làm cho con người chưa thể chấp nhận được với thực tại, một số nhận ra được sự chỉ dẫn của Đảng, một số lại bị rơi vào bế tắc, đặc biệt là tầng lớp tri thức. Cuộc sống, tậm trạng đổi thay về những vấn đề xã hội. Tuyệt đại đa số nông dân xưa nay vẫn chịu ảnh hưởng tinh thần của thân sĩ, nho sĩ, đã từng là lực lượng chống đối lại những xâm lược của thực dân Pháp một cách ngoan cường trong nhiều năm, vì sự bá đạo của chế dộ thực dân chúng đã ly khai nông dân khỏi ảnh hưởng của thân sĩ, nho sĩ, và dần du nhập các văn hóa tư sản vào Việt Nam làm mai một dần đi những nét đẹp truyền thống của dân tộc. Cụ Nguyễn An Lan thân sinh của Nguyễn Tuân một nho sĩ tài hoa đậu khoa thi Hán học cuối cùng, nhưng là một nhà nho bất đắc chí dưới chế độ thực dân, phong kiến. Những vấn đề đó đã được Nguyễn Tuân đưa vào tác phẩm của mình, một nhà Nho sĩ cuối mùa đau đớn trước sự chuyển biến của dân tộc. Nguyễn Tuân viết theo lối văn chương ca tụng thiên nhiên, ca tụng sự phóng khoáng, sự thanh cao của người ẩn sĩ, cái hào hoa phong nhã của người tài tử. Không chấp nhận hiện tại, cái nhìn của Nguyễn Tuân hướng về quá khứ. 38 Mỗi truyện ngắn trong Vang bóng một thời không ít thì nhiều đã làm sống lại những phong tục tập quán dân tộc, những thú chơi tao nhã gắn liền với những ông nghè, ông cử đã thất thế song vẫn cố giữ thói quen thanh cao, lịch lãm trong một xã hội có nhiều nhiễu nhương, phản ánh được xã hội Việt Nam ở giai đoạn nền Hán học lùi vào ngõ cụt nhường chỗ cho văn hóa tư sản. Trường thi lạnh lẽo, âm u và hiu quạnh, mưa gió làm khung cảnh càng ảm đạm hơn, khi đã điểm hồi trống ngoại hạn, cũng như số phận của hai anh em đã không thể tiếp bước công danh, nó là một hồi chuông cảnh báo cho số phận nhà nho: “Ông Ðầu Xứ Em cảm thấy bãi trường là thừa lạnh lẽo. Trường thi âm u và không quạnh. Gió thổi bay quyển thi xuống làn cỏ dầm nước (…) Ông tỉnh giấc, thấy trong người nhẹ hẳn, tưởng chừng như cơn đau dữ dội ban nãy chỉ là một cơn ác mộng. Ông bỡ ngỡ, mất hết cả ý thức về thời gian và không gian. Ông ngơ ngác trước hoàng hôn. Từ một chòi nào, người ta đã điểm mau hồi trống ngoại hạn. Ông Ðầu Xứ Anh ra đón ở cửa trường. Bỏ lại cả lều và chõng, cầm chỉ vỏn vẹn có một bản giáp ông Ðầu Xứ Em đã rời bước trong một giấc mơ” [12; tr. 190] Thái độ tiếc nhớ những giá trị văn hóa tinh thần của một thời, những hình ảnh quen thuộc của lớp nho sĩ trong những ngày thi cử, với cái liều, cái chõng, đó chỉ là một chút dư âm: “Từ Mậu Ngọ trở về sau, sẽ ở một thời khác, chữ Hán chỉ còn là một thứ xa xỉ phẩm trong cõi học vấn của một lớp người. Từ sau khoa này, cái liều, cái chõng chỉ còn là những vật cổ tích mỗi khi nhắc nhỏm lại gợi lại một chút nhớ tiếc trong lòng một đám người mệt mỏi còn sống thêm một ngày là càng chỉ thêm mộ ngày bỡ ngỡ với phong hội mới” [12; tr. 163] Nguyễn Tuân đã sớm biết được sự thay đổi của Hán học từ khoa thi cuối cùng năm Mậu Ngọ sẽ ở một thời khác, cái thời mà chữ Hán người ta xem như những thứ xa xỉ, những cái mới trong xã hội mới mà họ là những con người đang mệt mỏi tiếp nhận. Bên cạnh đó còn có một số nhà văn khác viết về sự suy tàn của Hán học như Ngô Tất Tố: “Ngày nay nghe đến hai từ “Lều Chõng”, có lẽ nhiều người sẽ thấy làm 39 lạ vì những từ ấy từ biệt chúng ta mà đi tới chỗ mất tích dã gần ba chục năm nay. Nhưng mà trước hơn hai chục năm đi ngược trở lên, cho đến hơn một nghìn năm, “Lều” “Chõng” đã làm chủ vận mệnh của giang sơn cũ kỹ mà người ta tán khoe là “bốn nghìn năm văn hiến”” [17; tr. 5] Nội dung truyện đề cập việc ngày xưa, khi đi thi thí sinh lại phải mang theo lều, chõng, thức ăn, lặn lội xa xôi lên trường thi. Ngô Tất Tố viết truyện này để nêu lên sự sụp đổ tinh thần của những nho sĩ suốt đời lấy khoa cử làm con đường tiến thân nhưng lại hoàn toàn thất vọng. Thành công đặc biệt của Lều chõng là đã nói lên “cái bi kịch” của giới nhà Nho, tầng lớp trí thức dưới chế độ phong kiến. Lều chõng đã làm vỡ mộng những ảo tưởng khát khao về cuộc đời vàng son, nguy nga của kẻ sĩ trong quá khứ, dẫn tới bản thân họ cũng nghẹn ngào, tủi phận, ngán ngẩm và mệt mỏi với kiếp sống lao đao của mình, cho tới người thân cũng phải rũ bỏ tâm lý đam mê đến tột cùng xây dựng hạnh phúc vợ chồng chỉ trên danh vọng khoa cử để thành tâm trở về với đời thường, tác giả đã bộc lộ ra tất cả những mặt hạn chế của các khoa thi ngày ấy, nhưng ở cả Nguyễn Tuân và Ngô Tất Tố đều có một điểm chung nhau đó là thái độ tiếc nuối cho một thời vàng son. Hơn ngàn năm Bắc thuộc, nước ta phần lớn bị ảnh hưởng rất nhiều của văn hóa Trung Hoa, từ ngữ phổ biến trong giai đoạn này là chữ Hán của Trung Hoa, và chữ Nôm của người Việt, các thể thức thi cử cũng khá phức tạp và theo nghi thức (Thi Hương, Thi Hội, Thi Đình,…). Khoa thi ngày xưa các sĩ tử chỉ cần có đủ kiến thức của cổ thi qua sự chọn lọc của từng kỳ thi ở dưới thì có thể lên trường thi ứng cử với chức danh cao hơn, họ không phân biệt tuổi tác đều có thể đi thi: “Trời sáng tỏ từ lâu. Cái hàng rào sĩ tử có đủ hạng tuổi từ một cái đầu xanh mặt trắng cho đến một chòm tóc bạc, một lớp da mồi đã bị xé thủng” [12; tr. 185] 40 Cuộc báo oán của oan hồn đã làm hai anh em nhà Đầu xứ thi trượt khoa thi năm Ất Mão và Mậu Ngọ cùng sự hòa lẫn của lối thi cử phương Tây vào lối thi cử của Hán học thì việc suy tàn của nó đã hiện rõ hơn nữa: “Khoa cuối cùng, thêm phần luận quốc ngữ và phép tính và đo lường theo lối học mới, nhưng chú nó thông minh vốn thiên bẩm và gần đây tân thư và toán pháp đọc rất nhiều, cũng không lấy gì làm ngại lắm” [12; tr. 172] Một nhà văn mang tâm hồn lãng mạn, luôn đề cao các truyền thống văn hóa, thất vọng trước sự tàn vong của Hán học, ông đánh thức tinh thần dân tộc, những gì vẻ vang của đất nước, Khoa thi cuối cùng đã tác động mạnh mẽ đến tình hình xã hội lúc bấy giờ. ững tính cách con ng ườ ời đạ ời 2.4. Nh Nhữ ngườ ườii th thờ đạii trong Vang bóng một th thờ Trong cuộc sống chắc hẳn có rất nhiều tính cách, mỗi con người mỗi quan niệm, có những tính cách trái ngược nhau, nhưng cũng có những tính cách đồng quan điểm với nhau. Những tính cách ấy được các nghệ sĩ đem vào trong trang viết của mình, dựng lại và sáng tạo nên một bức tranh cuộc sống xã hội. Càng tìm hiểu và khám phá những tính cách nhân vật ấy lại lần nửa sống lại với thực tại. Con người yêu và luôn muốn giữ gìn truyền thống uống Trà Tàu như: Cụ Sáu trong Những chiếc ấm đất, Cụ Ấm trong Chén trà sương, hay Cụ Kép trong Hương cuội một ông già râu tóc bạc phơ lại tìm về với thiên nhiên bên vườn hoa lan nhỏ, cùng thú vui nhấm nháp chút kẹo mạch nha và thưởng thức rượu ngon trong buổi đầu xuân. Lại nhìn về cái vẻ tài hoa của một người tài cao, viết chữ giỏi như Huấn Cao trong Chữ người tử tù, song song cùng chút tâm hồn con người lãng tử của nhân vật Cử Hai trong Đèn đêm thu quanh năm đi dạy học ở bốn tỉnh tứ chính Đông Nam Đoài Bắc, không màng đến cái sự nghiệp của thân thế mình. 41 Lê Nin đã nói: “Nhưng nhà văn không chỉ là một con người bình thường, mà là một nghệ sĩ, rất nhạy cảm với những vấn đề của cuộc sống, tính giai cấp ở họ, do đó, lại càng sắc bén” [5; tr. 80] Từ những tác phẩm lãng mạn của Nguyễn Tuân không phải đưa con người xã rời thực tại xã hội đương thời, mà trái lại gợi cho độc giả những suy nghĩ sâu vào những vấn đề xã hội – chính trị đương thời. ững con ng ườ ữ gìn và ph 2.4.1. Nh Nhữ ngườ ườii yêu, gi giữ pháát huy văn hóa truy truyềền th thốống Mỗi dân tộc mỗi quốc gia có lịch sử bao giờ cũng có những truyền thống của mình. Tuy có sự hòa hợp và tiếp thu của tinh hoa văn hóa thế giới, nhưng vẫn giữ được những nét riêng. Đối với xã hội hiện nay, thì việc bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống là việc tất yếu. Bởi lẽ, trong lịch sử xã hội Việt Nam những nét văn hóa ấy đã dần mai một đi do sự ảnh hưởng của chiến tranh, sự xâm nhập của văn hóa Trung Hoa trong hơn ngàn năm Bắc thuộc, cuộc chiến tranh xâm lược của Pháp, Mỹ ở Việt Nam. Trong giai đoạn bộn bề, xen lẫn cái tốt và cái xấu ấy thì một số tác giả thuộc mản văn học văn hiện thực như: Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan đã lên tiếng nói cho chính bản thân họ cũng như cho xã hội, một số tác giả lại rơi vào bế tắc và tìm hướng thoát ly như: Tản Đà, Chế Lan Viên và Nguyễn Tuân cũng là một trong số nhà văn rơi vào bế tắc không chấp nhận được với thực tại xã hội, có lúc trụy lạc, nhưng dần khôi phục trở lại và tìm về những nét văn hóa xưa của dân tộc. Những tính cách nhân vật trong Vang bóng một thời phần lớn đã phát huy được những giá trị tinh thần được thể hiện qua lối sống. Bằng sự đam mê, sáng tạo trong trang viết mà Nguyễn Tuân đã phục dựng lại một số nét văn hóa “vang bóng” của dân tộc, đi liền với những tính cách thời đại. Cái bác học của con người tài hoa về tài viết chữ rất nhanh và rất đẹp như Huấn Cao thì hiếm thấy, nói đến cái tài viết chữ của Huấn Cao chúng ta phải kể đến sự phát triển của ngôn ngữ dân tộc, trong giai đoạn giao thời hội nhập chữ Quốc ngữ đang dần 42 chiếm ưu thế, chữ Nôm, chữ Hán lại dần mất vị trí, nhưng tác giả lại miêu tả tại chốn lao ngục tâm tối, đầy phân gián, phân chuột, ẩm ướt, từ không gian ấy, trong cảnh đề lao như thế, vẫn thấy được sự tôn nghiêm, chân thành của họ, lại thấy tâm huyết muốn phục dựng văn hóa của tác giả về “Thư pháp”: “Trong một không khí khói tỏa như đám cháy nhà, ánh sáng đỏ rực của một bó đuốc tẩm dầu rọi lên ba cái đầu người đang chăm chú trên một tấm lụa bạch còn nguyên vẹn lần hồ. Khói bốc tỏa cay mắt, họ dụi mắt lia lịa. Một người tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng, đang dậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng phẳng trên mảnh ván. Người tù viết xong một chữ, viên quản ngục lại vội khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng” [12; tr. 101] Sự thanh bạch của Huấn Cao dù bất kỳ trong hoàn cảnh nào họ vẫn là một con người yêu nước, giám đứng lên chống trả vì dân tộc, nhưng trong cảnh tượng trước nay chưa từng có như thế một vien quan coi ngục lại là người biết trân trọng cái giá trị của từng dòng chữ, giá trị vốn là đích thực trong xã hội. Khâm phục hơn về cái thú chơi cờ tướng bằng miệng của Cụ Hồ Viễn và cậu Chiêu trong Ngôi mả cũ, tiếp đến lại được tác giả nói về cái say mê trà đạo của Cụ Sáu trong Những chiếc ấm đất và Cụ Ấm trong Chén trà sương. Uống trà và đàm đạo về triết lý nhân sinh nó dần như trở thành một truyền thống của các cụ ngày xưa, mà đến nay chúng ta vẫn gìn giữ và phát huy nó ở nhiều phương diện khác nữa. 2.4.2. Nh ững con ng ườ ăn tr ở tr ướ ực tại xã hội Nhữ ngườ ườii tr tră trở trướ ướcc th thự Xoay quanh những tính cách nhân vật trong Vang bóng một thời bên cạnh những con người yêu mến cái truyền thống văn hóa, thích cái thú chơi lãng tử, cho đến những con người yêu thiên nhiên, họ còn là những người luôn trăn trở trước thực tại xã hội. Mỗi hình tượng nhân vật khác nhau làm bao quát lên một bức tranh xã hội mang nhiều tính cách. Ở đấy là những con người không chấp nhận thực tại xã hội lại không thể lên tiếng nói cho mình, họ lui về với cảnh an nhàn ở ẩn sống những tháng ngày còn lại. Đó 43 điển hình là Cụ Ấm trong Chén trà sương một ông cụ có phong thái của một triết nhân ngồi tính bước đi cho thời gian, gửi chút mùi vị triết lý vào chén trà lúc sớm mai. Phải chăng trong một xã hội mà họ nghĩ rằng mình đang rơi vào bế tắc chén trà sớm cùng những câu thơ trong trẻo được ngâm lên trong Thi cổ. Đó là liều thuốc tốt cho những con người sống bằng cuộc đời tâm tưởng bên trong, nhưng đó chỉ là một cách để tre mất đi cái thế giới nội tâm bên trong họ, không thể vơi đi được cái nặng nề của cơ thể: “Cụ tin rằng ngâm thơ lúc yên lặng, lúc mới tỉnh giấc là một cách vận động thần khí kỳ diệu nhất của một con người sống bằng cuộc đời tâm tưởng bên trong. Mỗi sớm ngâm như thế là đủ tiết ra hết ngoài những cái nặng nề bên trong cơ thể và đón lấy khí lành đầu tiên của trời đất. Âu đó cũng là một quan niệm” [12; tr. 115] Cụ Ấm trở về với cuộc sống nhàn nhã, mỗi sớm mai với ấm trà thơm ngon, mùi vị triết lý, vẫn giữ bên mình phong thái của bậc triết nhân ngồi tính bước đi của thời gian: “Trong cảnh trời đất lờ mờ chưa đủ phân rõ phần đêm và phần ngày, ông cụ Äm có cả phong thái một triết nhân ngồi rình bước đi của thời gian” [12; tr. 112] Hay nhân vật cử hai tiêu biểu cho những con người lãng tử thích đi khắp nơi để tìm hiểu, ngao du ngoạn cảnh, không mang danh lợi, sự nghiệp, ông sinh ra để mà đùa với cuộc đời, tính cách của một con người không thích bị áp đặt trong khuôn khổ, tung hoành theo trí của mình: “Người có hoa tay, thêm được chút tâm hồn lãng tử, nên ông Cử Hai sống cuộc đời mình như người ta chơi chơi vậy thôi (…) Ông ta sinh ra là để mà đùa với cuộc sống bắt đầu từ việc đem cái tài hoa của mình ra mà đùa nhả với sự nghiệp thân thế mình” [12; tr. 121] Ông cử Hai mang cái tài hoa của mình tìm nơi phát huy, nhưng nơi cảnh không dung được người, cây trồng không đơm hóa kết trái, nước chảy không tụ, hoa thì không thơm và không khoe sắc suốt bốn mùa, thì nơi đó chưa đủ để ông bằng lòng dâng hiến tài năng: 44 “Người tuổi tác có hỏi, ông trả lời là vì cảnh ở đấy không dung được người. Bực trượng nhân thử nghĩ: cái gì mà nước chỉ chảy xiết không bao giờ tụ; cây trồng đến ba năm bói không có quả; ớt nhấm không thấy cay; hoa chỉ có mùi thơm về phần đêm; núi chỉ bằng đầu chứ không có chỏm ngọn, và mây trời không bao giờ hiện đủ năm sắc. Cảnh như thế, tôi ngồi mà làm gì. Chữ thánh hiền không phải ở chỗ nào cũng đem bố thí được” [12; tr.122] Trái lại với những con người tìm về chốn ẩn dật, tìm đến thú bình sinh uống rượu, ngâm thơ, thưởng hoa, hay bên ấm trà ngon man mát hương buổi sớm. Với sự mạnh mẽ của con người tài hoa như Huấn Cao, đó là sự bức phá, đương đầu cùng với chế độ ấy để rồi chí lớn không thành phải rơi vào chốn lao ngục tâm tối: “Bấy nhiêu thanh âm phức tạp bay cao lần lên khỏi mặt đất tối, nâng đỡ lấy một ngôi sao chính vị muốn từ biệt vũ trụ (…) Ông trời nhiều khi hay chơi ác, đem đầy ải những cái thuần khiết vào giữa một đống cặn bã” [12; tr. 97] Huấn Cao như một ngôi sao sáng vụt lên khỏi màn đêm tăm tối, nơi mà cái xã hội không còn chỗ cho công lý, chống trả lại cái xã hội kim tiền, bất công bằng thái độ không nhượng bộ của mình. Với tâm hồn thanh cao dù ở cảnh đề lao nhưng ông vẫn giữ nguyên phong thái của người anh hùng. Trong những tác phẩm Nguyễn Tuân xây dựng nhân vật một là những nhân vật luôn an nhàn nhưng thế giới bên trong họ luôn trổi dậy, khác với mẫu nhân vật đó là những con người luôn đi tìm chính nghĩa, tìm tự do cho mình và dân tộc, chống lại cái bất công của xã hội, hình tượng Huấn Cao vừa mạnh mẽ, lại mang tính lãng mạn, qua hình tượng Huấn Cao, tác giả muốn hướng đến sự vươn lên mạnh mẽ dù ở bất cứ hoàn cảnh nào. ững con ng ườ 2.4.3. Nh Nhữ ngườ ườii yêu và sống hòa hợp với thi thiêên nhi nhiêên Thiên nhiên là nơi bắt nguồn của cái đẹp, đối với chúng ta thiên nhiên là nguồn cảm hứng vô tận cho các sáng tác văn chương cũng như trong cuộc sống. Không ai lại không thích được đắm mình trong thiên nhiên tươi đẹp, tỏa sức cùng thiên nhiên trên 45 các thảo nguyên hay một bờ các trắng trải dài, hay một vườn hoa nhiều hương thơm bát ngát. Nhưng trước hết thiên nhiên là thước đo của vẻ đẹp đời trong đời sống con người, thiên nhiên còn là nguồn cảm hứng, cho những người cầm bút, nó là đối tượng mô tả mãi mãi cho nghệ thuật. Và với Nguyễn Tuân thiên nhiên là nơi trải nghiệm những cảm giác say mê, mới lạ, của non tiên, hoa thơm, cỏ quý, hay những nét đẹp hoang sơ và thanh khiết của đồng xanh, tre làng bát ngát: “Ở trên ấy đẹp lắm. Ngày tháng thì dài, mà không thấy sốt ruột. Hoa quả lành ngọt và thơm như hết thảy những cái gì không phải là trần hủ sống gửi ở mặt đất cõi trần” [12; tr. 136] Những cảnh thiên nhiên êm dịu, trong, sáng, thơm, lành trên non tiên đã làm cho những người thợ mộc làng Chàng Thôn, không khỏi lưu luyến khi rời khỏi nơi đỉnh núi Tản Viên ấy. Nguyễn Tuân bằng sự say mê của mình, ông đã vẽ lên một bức tranh thiên nhiên kỳ vĩ, vừa hiện thực lại vừa mang đậm tính lãng mạn: “Mùi nhạt nhạt của nước nguồn, mùi ngai ngái của cỏ bồng ải rũ, phả mạnh vào mũi thuyền thoi xuyên như cắm sâu mãi vào cái đông đặc của sương núi rạng mai” [12; tr. 140] Từ trong cách miêu tả của tác giả cảnh vật thiên nhiên ở đây khiến cho con người ta không thể không tò mò, nào hoa quả, chim cá, những món ăn mà họ chưa bao giờ được nhìn thấy: “Ông cụ Sần sực nhớ lại những lúc ở dưới quê hương thấy núi và mây như thế, người ta thường gọi là núi đội mũ. Cây và cỏ ở trên này vẫn nhiều cây lạ lắm (…) Loài cây ăn quả, nhiều nhất hai bên suối là một giống hồ đào, trông như quả roi ở dưới ta. Giống đào rợ Hồ màu vàng nhạt và xanh hay chín trái nào cũng có má hồng. Hiệp thợ, trừ ông phó Sần, thi nhau mà bứt. Trái đào rợ Hồ, nhân hột có dáng cái thai đứa trẻ gục đầu ngủ quên. Rớt xuống thảm cỏ, hột hồ đào hoá thành luống cúc tần có bảy lá 46 mốc. Cả bọn thợ, vẫn trừ ông phó Sần, cười như phá. Chim ngàn giật mình, bay bổng” [12; tr. 144] Cảm nhận của bọn người thợ mộc không thể dùng từ ngữ để diễn tả, họ chỉ biết say xưa đắm mình trong cảnh non tiên ấy, không cần làm mà vẫn thưởng thức được những thức ăn ngon từ cây trái, chim chóc trên cành và cá dưới khe suối, cùng nhau uống những dòng nước mát hòa lẫn vào những viên đá cuội, lân lân cái mùi vị ngà ngà lâng lâng của men rượu: “ Nếu các bác không chịu được, muốn đổi bữa thì đã sẵn chim trên cành và cá dưới lòng khe. Cứ bắn lấy mà ăn. Cái tên vàng, dùng bắn chim (…) Cứ những hòn cuội kia đập vỡ ra là lúa gạo. Cuội xanh là lúa tẻ, cuội vàng là lúa nếp. Còn thứ cuội trắng là, là... Các bác muốn uống rượu thì đập vỡ cuội trắng ra, lấy nhân đá trắng hoà vào với nước suối mà uống” [12; tr. 144] Khung cảnh của bức tranh thiên nhiên dưới cuộc sống thực tại đó là từ những khóm hoa lan đủ màu sắc và đủ loài, nào Mặclan, Bạch Ngọc, Đông lan, Trần mộng, nào là hoa lý, hoa sen… Cùng được sự châm chút tỉ mỉ của chủ nhân, chúng nở rất tươi và đẹp, một con người nguyện cả cuộc đời mình với lũ hoa thơm cỏ quí, hay một con người thưởng thức hương hoa trong màn sương sớm cùng với tách trà thơm: “Trong cái vườn cây nhỏ, trong đám cỏ cây xanh rờn, những buổi sớm tinh mơ và những buổi chiều tàn nắng, người ta thường thấy một ông già lông mày bạc, tóc bạc, râu bạc, mặc áo lông trắng, lom khom tỉa những lá úa trong đám lá xanh. Cụ Kép nguyện đem cái quãng đời xế chiều của một nhà nho để phụng sự lũ hoa thơm cỏ quý (…) Cụ Kép cười khà khà. Rồi cụ lại vạch từng gốc rò lan, xem xét tỉ mỉ đến màng hoa, đến rò lan và thân lá. Hết chậu này đến chậu khác” [12; tr. 85] Ấy là một ông Cụ Kép làng Mọc nâng niu chăm chút cho lũ hoa mang vẻ đẹp huyền bí ấy, cuộc sống chúng ta không thể nào tách rời được với thiên nhiên, từng 47 mảnh đất đã ươm trồng lên những giống cây không chỉ quý mà còn rất đẹp, phải khiến cho người ta say mê và thưởng thức chúng như một món ăn tinh thần không thể thiếu: “Một mùi hương lan bị bỏ tù trong bầu không khí lồng bàn giấy phất từ đêm qua, đến bây giờ vội tản bay khắp vườn cây. Bốn cụ và bõ già đánh hơi mũi: những cặp mắt kém cỏi đăm đăm nhìn kỹ vào khoảng không trong vắt như có ý theo dõi luồng hương thơm đang thấm nhập dần vào các lớp khí trời. Cơn gió nhẹ pha loãng hương thơm đặc vào không gian” [12; tr. 92] Khung cảnh gia đình bên mái tranh nhỏ, giàn bầu nậm ngoài sân, cùng cái vẻ mát mẻ của bóng mát trưa hè, êm dịu và mang một màu xanh ngọc bích, đó chỉ mấy từ diễn tả cái cảnh giàn bầu nậm ngoài sân thôi, mà mang cả một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp trong trí tưởng tượng của người đọc: “Giàn bầu nậm ở ngoài sân, dây leo và lá chằng chịt lấp chật ô giàn nứa, đã làm dịu hẳn cái nắng tháng tư ở trước mặt nhà. ánh nắng đổ xuống giàn, khi lọt xuống sàn bị cái cốt xanh ngắt của cây lá lọc qua một lượt, rồi đổ dồn và vờn vào áo vải trắng dài cậu Chiêu đang ngửng đầu ngắm những quả bầu nậm buông thõng xuống ngang mặt(…) Đấy là cái màu dịu mát của chất ngọc bích; đấy là màu xanh ở những cánh đồng lúa non ngút ngàn của những xứ yên ổn không bao giờ có nạn binh lửa” [12; tr. 78] Làng quê Việt Nam gắn liền với những lũy tre xanh, gió lao xao, đẩy đưa làm cho những thân tre, lá tre động vào nhau như một điệu hát quê hương, ai đi xa chẳng nhớ quê nhà, lũy tre xanh ngắt một màu thiêng liêng, những quả bầu nương theo gió văng cụng vào nhau, người ta sẽ thấy được sự thanh bạch của một gia đình nhỏ: “Gió nam từ ngoài lũy tre già thưa đưa vào, làm va đụng vào nhau những bình rượu của Tự Nhiên. Những quả bầu mà được cứng lần cùi như chất vỏ cây khô, thì mỗi khi cơn gió vèo đẩy những bình rượu ấy văng cụng vào nhau, người ta sẽ nghĩ 48 ngay đến cái hình và cái tiếng của lũ khánh đất nung và cá đất nung ở cái sân cây cảnh một gia đình thanh bạch” [12; tr. 78] Trong một xã hội tuy đầy những khó khăn nhọc nhằn, hay những sự bất mãn của những con người mất vị trí trước thời thế, đó họ còn là những người yêu và muốn tìm về với thiên nhiên tươi mát, mà chỉ nơi đó họ mới tận hưởng được những gì thật nhất. ận định giá trị tác ph 2.5. Nh Nhậ phẩẩm qua bi biểểu hi hiệện bức tranh xã hội Vi Việệt Nam ời giai đoạn giao th thờ Bảo tồn và phát huy các sinh hoạt và các loại hình văn hóa truyền thống, các sản phẩm văn hóa cổ truyền có ý nghĩa hết sức quan trọng. Nó làm người ta có ý thức về lịch sử, về ngọn nguồn, về sự kế thừa trong phát triển văn hóa, nó mang lại lòng tự hào của dân tộc, tạo nên sự đối trọng đối với du nhập văn hóa, làm tăng thêm tính độc đáo và hấp dẫn của các tác phẩm nghệ thuật nhờ bản sắc dân tộc của tác phẩm ấy. Những giá trị văn hóa ấy được Nguyễn Tuân mô tả một cách tinh tế và tài hoa những phong tục đẹp, những thú chơi nhàn tản và thanh tao, uống trà tàu, thưởng hoa, chơi cờ tướng, chơi đèn kéo quân, thả thơ… Những trang viết của Nguyễn Tuân có vẻ thâm trầm cổ kính ở nội dung mà cả về các phương diện ngôn từ độc đáo. Mỗi tác phẩm văn học đều mang giá trị khác nhau, nó tồn tại trong hệ thống các giá trị liên kết chặt chẽ với nhau, Vang bóng một thời là một tác phẩm mang đầy đủ những giá trị của văn học, nổi trội ở đây là nội dung tư tưởng tình cảm, làm sống lại cả một thời phong kiến đã qua với những nghệ thuật cổ thanh cao, những nếp sống, sinh hoạt xã hội nho phong của một nền văn minh xưa cũ, nó cũng là niềm nuối tiếc của một tâm hồn hoài cổ trước những cái hay, cái đẹp, những nghệ thuật cầu kỳ của một thời đại đã qua. Tái hiện xã hội một thời với đủ trò ma mảnh, với hiện thực trái ngang, với bất công của chế độ. Nguyễn Tuân đã đưa tinh thần nhân đạo vào tác phẩm của mình, lòng yêu thương, giúp đỡ con người cũng như lòng căm ghét những gì chà đạp lên hạnh phúc. Một tri thức yêu nước mang tấm lòng yêu nước của mình lên thành một 49 giá trị tư tưởng quan trọng gắn liền với sự sống và độc lập của dân tộc, cảm hứng yêu nước luôn đi liền trong tác phẩm của ông từ cách nhìn cuộc sống, từ thái độ đến tư tưởng tình cảm đối với xã hội, trong công cuộc giữ gìn những giá trị văn hóa. Sự ra đời của Vang bóng một thời là một quá trình ý thức rất sâu sắc của tác giả về con người và thời đại, bởi nghệ thuật là nơi họ thể hiện cái tôi của mình đôi khi chủ quan đến cực độ, nhưng đôi khi nó lại là một cái nhìn khoa học khách quan, có thể nói các yếu tố xã hội đã làm tác động lên sáng tác của ông đặc biệt là Vang bóng một thời nếu ra đời trong một hoàn cảnh khác thì nó sẽ không phát huy hết tất cả giá trị vốn có, vì tác giả trước hết là một cá thể trong xã hội, những gì ông chiêm nghiệm, sống và suy nghĩ về những sự kiện, tính cách, hoạt động con người trong tình huống, hoàn cảnh. Bằng cách nhìn thực tế, một cách cảm nhận về xã hội và thế giới, ông cảm thông cho số phận những con người rơi vào bế tắc. Cách nhìn sâu sắc bao nhiêu của tác giả, thì sự phân tích của ông lại càng tinh tế bấy nhiêu, ông đưa ra giá trị nhận thức ảnh hưởng sâu rộng đến cả một cộng đồng, cách sống của con người, qua tác phẩm giúp cho chúng ta bớt hời hợt đi và sống có trách nhiệm hơn. Vang bóng một thời thể hiện tính chân thực của xã hội được phản ánh, nói cách khác nó có giá trị hiện thực. Trước hết, nhân vật của tác phẩm chính là con người của thời đại đang hoạt động trong lịch sử xã hội mà tác giả ám chỉ, trọng tâm của tập truyện này là những nhà Nho bất đặt chí, bên cạnh nhân vật là những mô tả chính xác của tác giả về văn hóa dân tộc, về thiên nhiên, về cuộc sống sinh hoạt xã hội. Thứ hai,chúng mang tính hiện thực cao ở việc tác giả ghi chép lại đầy đủ và chính xác các loại hình văn hóa truyền thống mang ý nghĩa quan trọng trong hiện thực xã hội, vấn đề đang nổi trội trong giai đoạn giao thời. Thứ ba, Vang bóng một thời mang dấu ấn riêng biệt của Nguyễn Tuân, thành công trong bút pháp miêu tả, phản ánh hiện thực, phong cách độc đáo, miêu tả tâm lý nhân vật, trong cách xây dựng và sử dụng tư liệu. Vì thế, có thể khẳng định Vang bóng một thời đối với nền văn học Việt Nam là một kiệt tác văn học. Tác phẩm có thể ví như viên ngọc quý, như một thứ đồ cổ càng nhìn càng thấy đẹp, càng để lâu càng quý 50 ươ ng 3. BỨC TRANH VĂN HÓA TRUY ỀN TH ỐNG TRONG Ch Chươ ương TRUYỀ THỐ ỔI GIAO TH ỜI BU BUỔ THỜ “Không chỉ nói bằng lời, Nguyễn Tuân đã làm tất cả những gì có thể cho công việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc. Cả những năm tháng gian khổ, khó khăn nhất nhà văn vẫn giữ được trong sâu thẳm lòng mình một tình cảm thiêng liêng, rồi bồi hồi cất giữ nguyên vẹn “những vẻ đẹp xưa”” [10; tr. 89] Nguyễn Tuân đã làm sống lại trong tâm hồn mỗi người chúng ta về những nét văn hóa đã từng “vang bóng” rồi đọng lại trong lòng mỗi người một chúc xót xa, tiếc nuối cho những văn hóa ấy, mà nay chỉ còn là dĩ vãng, bên cạnh đó, nhà văn muốn đánh thức tinh thần dân tộc, làm sống lại giá trị văn hóa truyền thống đã bị lãng quên. 3.1. Một số bi biểểu hi hiệện ti tiêêu bi biểểu của bức tranh văn hóa trong Vang bóng một ời th thờ à tàu 3.1.1. Uống tr trà Nguyễn Tuân một con người luôn đi tìm kiếm cái đẹp và tôn vinh cái đẹp. Vì thế, trong trang viết của ông Vang bóng một thời luôn luôn trình bày một cách chi tiết, hấp dẫn về cái đẹp, trong đó không thể bỏ qua thú “Uống trà Tàu”, không những viết chi 51 tiết về cách thức pha trà, uống trà mà cả về đạo lý, quan niệm uống trà. Trong Vang bóng một thời hai tác phẩm mà ông đặc biệt dành riêng cho đề tài này là: Chén trà sương và Những chiếc ấm đất Những nhân vật của ông là những con người say mê “trà đạo”, say mê đến nhiều khi lầm lỗi, cứ mỗi nước giếng nơi chùa Đồi Mai xa xôi mới thưởng thức, vì nó không làm lạc mất hương vị: “Cháu có biết cụ Sáu nhà đến xin nước ở chùa đây đã mấy năm rồi không? Gần mười năm. Uống trà Tàu như thầy cháu thì cũng có một. Cứ nước giếng chùa đây mới chịu pha trà”, “Ông cụ Sáu này, nếu không đam mê cái phong vị trà tàu, đam mê đến nhiều khi lầm lỗi, nếu ông ta bỏ được thì cũng thành một ông sư tại gia. Danh và lợi, ông ta không màng. Phá gần hết cơ nghiệp ông cha để lại, ông ta thực đã coi cái phú quý nhỡn tiền không bằng một ấm trà Tàu. Nhưng một ngày kia, nếu không có trà tàu mà uống nữa thì cái ông cụ Sáu này sẽ còn khổ đến bực nào” [12; tr. 51] Hình ảnh cụ Sáu hiện lên như một bản sao của chính tác giả, nếu một ngày nào đó những nét văn hóa ấy mất đi thì tác giả sẽ còn khổ đến bực nào, một con người đam mê phong vị trà Tàu nhiều khi đến lầm lỗi, thì thái độ cực đoan của chính tác giả ông quay lưng lên án cái hiện thực xã hội và đề cao các lễ nghi, các giá trị văn hóa. Nếu ông từ bỏ quan niệm lý tưởng của mình để chấp nhận một thực tế xã hội thì cũng thành một người được công danh trong cái xã hội kim tiền bấy giờ. Đối với những con người say mê trà đạo thưởng thức trà không chỉ ở cái mùi vị thơm ngon, cái bắt mắt của trà, mà ở ấm trà ấy người ta sẽ cảm nhận được triết lý: “Trong ấm trà pha ngon, người ta nhận thấy có một mùi thơ và mùi triết lý” [12; tr. 114]. Trà không còn là một ẩm thực đơn thuần mà nó còn là một biện pháp để họ thư giãn, tĩnh tâm quên đi cái thực tại xã hội nhiều áp lực. 52 Nghệ thuật uống trà của người xưa lễ nghi và cái đẹp được xem như là cái hàng đầu trong việc pha ra được một ấm trà ngon, từ tư thế của người pha trà cho đến khâu chuẩn bị cụ Ấm nhẹ nhàng, khoan thai nhắc những tách trà ra khỏi lòng khay: “Cụ khẽ nâng vuông vải tây đều phủ trên khay trà gỗ trắc có chân quỳ. Nhẹ nhàng, khoan thai, cụ Ấm nhắc cả đĩa dầm chén tống chén quân ra khỏi lòng khay. Đến lúc dờ tới cái ấm con chuyên trà thì cụ kềnh càng hơn. Cụ ngắm ngía mãi chiếc ấm màu đỏ da chu, bóng không một chút gợn” [12; tr. 113] Hay tư thế pha trà của một tên ăn xin, nhưng toát lên một vẻ thanh tao của bật cao nhân, bắt chân chữ ngũ, tráng ấm chén trông xin đáo để: “Hắn nói xong, dở trong cái bị ăn mày của hắn ra, cẩn thận lấy ra một cái ấm độc ẩm (…) Hắn xin phép đâu đấy rồi là ngồi bắt chân hình chữ ngũ, tráng ấm chén, chuyên trà từ chén tống sang chén quân, trông xin đáo để. Lúc này không ai dám bảo hắn là ăn mày” [12; tr. 52] Phong thái của một người sành về trà đạo hướng dẫn cho người khách quý nghe về cách chọn ấm trà ở cái nhìn từ ấm trà có đủ năm cái kim hỏa và cách nhìn nước sôi thế nào là vừa đủ: “Cụ Sáu vội đỗ hết nước sôi vào ấm chuyên, giơ cái ấm đồng cò bay vào sát mặt khách: Ông khách có trông rõ mấy cái mấu sùi sùi ở trong lòng ấm đồng không? Tàu, họ gọi là kim hỏa. Có kim hỏa thì nước mau sủi lắm. Đủ năm cái kim hỏa đấy. Thế cụ có biết thế nào là nước sôi già và nước mới sủi không? Cứ nhìn tăm nước to bằng cái mắt cua thì là sủi vừa, và khi mà tăm nước to bằng mắt cá thì là nước sôi già chứ gì nữa” [12; tr. 53] Thế mới bảo uống trà là cả một quá trình công phu, hương trà để thưởng thức, buổi tiệc trà để hàn quyên đàm đạo, để suy ngẫm, để đưa cái quan niệm triết lý cho thế hệ mai sau, buổi sáng sớm thưởng thức trà là thích hợp nhất nó tĩnh và man mát cái không khí se se lạnh, hòa huyện với hương hoa buổi sớm mai, đó là thời điểm nhấm 53 nháp chén trà ngon cùng với khung cảnh mờ ảo trong làn sương, âm thanh xa vắng vọng về thật yên bình: “Trên chiếc chiếu cói cạp đều đã sờn cạnh, cụ Ấm đã bày ra đấy nào là khay trà, ống nhổ, ấm đồng và hỏa lò đất. Cái điếu bát vẽ Mai Hạc kêu vang lên một hồi rất dòn rất đều. Khói thuốc lào đặc sánh bao chum lấy ánh sáng yếu ớt của một ngọn đèn dầu. Rồi làn khói loãng dần biến ra nhờ nhờ như làn hơi nước sủi. Sau màn khói, ẩn hiện một ông già chống nạnh bên gối xếp, cặp mắt lim dim như một nhà sư nhập định (…) Trong cảnh lờ mờ chưa đủ phân rõ phần đêm và phần ngày, ông cụ có phong thái của một triết nhân ngồi tính bước đi của thời gian.” [12; tr. 112] Ông cụ ngồi trong khung cảnh mờ ảo chưa rõ phần ngày phần đêm, cặp mắt lim dim, mang phong thái của một bậc triết nhân đang ngồi tính bước đi cho thời gian, ông muốn làm ngưng cái làn khói trắng đang biến động trong không gian, giữ lại những gì tinh khiết của trời đất. Cổ nhân xưa giao du theo lễ nghĩa, giản dị nhưng nhẹ nhàng và đầy trang nghiêm, không gian phải yên tĩnh, thời điểm uống phải phù hợp và không huyên náo, ồn ào làm mất đi cái tĩnh tâm khi thưởng thức trà, thế nên lối uống trà của người xưa rất ít người và những con người cùng thanh khí, tao nhã mới có thể ngồi cùng nhau bên một ấm trà: “Các cụ cứ suy cái lẽ một bộ trà chỉ có đến bốn chén quân thì các cụ đủ biết cái thú uống trà tàu không thể ồn ào được. Lối giao du của cổ nhân đạm bạc chứ không huyên náo như bây giờ. Chỉ có những người tao nhã, cùng một thanh khí, mới có thể cùng nhau ngồi bên một ấm trà” [12; tr. 114] Một buổi tiệc trà có ý nghĩa khi ngưới uống trà biết trân trọng cái vốn trời ban, cái thuần túy của trà là ấm trà pha ngon thì phải có tâm huyết và phải thật sự tôn trọng chúng như một lễ nghi, không thể cẩu thà, phàm tục được: “Cụ Ấm mỗi lần gặp phải những ông khách, cụ thường nói với bạn nhà nho: Có lẽ tôi phải mua ít chén đĩa ở 54 hiệu Tây, để mỗi khi có mấy thầy làm việc bên bảo hộ tới thì đem ra mà chế nước pha sẵn trong bình tích” [12; tr. 114] Cách chọn những dụng cụ pha trà cũng hết sức kỹ lưỡng, chọn ấm chén, quạt nước, cách chuyên trà cũng phải thật công phu. Còn ấm trà thì phải chọn một trong ba loại thượng hạng: Thế Đức gàn gà, Lưu Bội hoặc Mạnh Thần. Lòng ấm phải đủ năm cái kim hỏa. Khi úp xuống, miệng vòi với quai gờ miệng ấm đều cắn sát mặt bằng miếng gỗ: “Cái ấm của cụ quý lắm đấy. Thực là ấm Thế Đức màu gan gà. “Thứ nhất là Thế Đức gan gà; thứ nhì Lưu Bội; thứ ba Mạnh Thần””, “Nếu không tin ông cứ úp ấm xuống mặt miếng gỗ kia. Cho ấm ngữa trôn lên. Cứ xem miệng vòi và gờ miệng ấm đều cắn sát mặt bằng miếng gỗ thì biết. Nếu muốn kỹ nữa, thì thả nó vào chậu nước, thấy nó nổi đều, cân nhau không triền, thế là đích ấm tàu” [12; tr. 55] Cụ Sáu trong Những chiếc ấm đất pha trà phải lấy nước tận giếng sâu ở chùa Đồi mai, chỉ có nước giếng ở đây mới không làm lạc mất mùi vị: “Chùa nhà ta có cái giếng này quý lắm. Nước rất ngọt. Có lẽ tôi nghiện trà tàu vì nước giếng chùa nhà đây. Tôi sở dĩ không nghĩ đến việc đi đâu xa được, cũng vì là không đem theo được nước giếng này để pha trà. Bạch sư cụ, sư cụ nhớ hộ tôi câu thế này: “là giếng chùa nhà ta mà cạn thì tôi sẽ cho không người nào muốn xin bộ đồ trà rất quý của tôi”. Chỉ có nước giếng đây là pha trà không bao giờ lạc mất hương vị” [12; tr. 50] Hay Cụ Ấm trong Chén trà sương thích nhất pha trà bằng sương đọng lại ở lá sen, nhưng mối lá sen chỉ có ít nước sương đọng lại, phải gạn vét ở nhiều lá mới đủ một ấm, rồi cụ lại tiếc thay cho mùa thu đã đi mất rồi, hình ảnh của cụ Ấm nuối tiếc cho mùa thu thể hiện tâm hồn của tác giả nuối tiếc cho nhưng giá trị văn hóa phải gom góp, chắt chiu cất giữ nhưng rồi cũng theo thời gian mà trôi qua: 55 “Rồi cụ Ấm liền than tiếc đến cái mùa thu đã đi mất rồi, để sen hồ rách hết tàn rũ hết lá: Cả ạ, thầy cho nước pha trà không gì thơm lành bằng cái thứ nước đọng trong lá sen. Mỗi lá chỉ có một ít thôi: Phải gạn vét ở nhiều lá mới đủ uống một ấm” [12; tr. 116] Trong một ấm trà pha ngon thì không chỉ có ấm trà tốt, lá trà ngon, mà cần có nhiều kinh nghiệm trong việc xem nước đun như thế nào để đủ độ sôi thế mới có được ấm trà hoàn mỹ, quan sát lửa tùy lửa non hoặc già ảnh hưởng rất lớn với ấm trà pha ngon hay dỡ, vậy canh tăm nước to bằng mắt cua là sủi vừa, bằng mắt cá là sôi già: “Cụ Ấm vuốt lại hai mái tóc trắng, cầm thanh đóm dài đảo lộn tàn than trong hỏa lò, thăm hỏi cái hấp hối của lũ vô tri vô giác (…) Có tiếng thở dài của khối nước sắp biến thể. Nước đã lên tiếng để nhắc người ta nghĩ đến nó. Cụ Ấm cũng đánh thở phù một cái, như khi người ta được gặp lại bạn cố nhân sau những giây phút mong chờ” [12; tr. 113] Nguyễn Tuân nhắc người ta phải nghĩ đến cái xã hội đang sắp biến đổi, nhắc người ta phải quan tâm đến những nét văn hóa tưởng chừng như là vô tri vô giác, cái ngày hội ngộ những nét văn hóa ấy như gặp lại bạn cố nhân trong giây phút mong chờ. Dù pha trà uống cho mình hay cho khách cụ Ấm đều rất thận trọng và rất công phu, không hề cẩu thả, vì họ là những con người yêu mến và tôn trọng cái thú chơi thanh đạm này: “Chưa bao giờ ông già này giám cẩu thả trong cái thú chơi thanh đạm. Pha cho mình cũng như pha trà mời khách, cụ Ấm đã để vào đấy nhiều công phu. Những công phu đó đã trở nên lễ nghi” [12; tr. 114] Với Nguyễn Tuân uống trà Tàu không chỉ là một môn ẩm thực bình thường mà nó là cả một nghệ thuật, một triết lý, cho những con người tài hoa, lãng tử, những bậc cao nhân, nghệ sĩ, nó còn là một môn nghệ thuật giúp cho con người ta thanh khiết, tĩnh tâm trong xã hội xô bồ hỗn loạn. nh th ơ - Th ả th ơ 3.1.2. Đá Đánh thơ Thả thơ 56 Phần lớn nhân vật của Nguyễn Tuân là những con người rất mê chơi và sành chơi ở một môn nghệ thuật nào đó mà Nguyễn Tuân xây dựng, những ngón chơi đó được xem như một nét sinh hoạt văn hóa cao cấp thời xưa: “Với họ, chơi được quan niệm như một hành vi văn hóa. Các cuộc chơi thực chất là những sinh hoạt văn hóa cao cấp, tự nguyện và lành mạnh, bởi các người tham dự họ không hề có ý sát phạt nhau” [10; tr. 25]. Trong Vang bóng một thời Nguyễn Tuân đã bỏ ra tâm huyết của mình để miêu tả lại một cách công phu, tỉ mỉ cái thú chơi đầy bản lĩnh đó là “đánh thơ” hay “thả thơ”. Từ khi bắt đầu cuộc chơi cho đến khi kết thúc người ta đều rất say mê và hứng thú. Trong cuộc chơi phải có nhà cái và các tay chơi, “nhà cái” là người phải có uy tín nhất và nhất là phải hiểu biết và am tường cổ thi. Trước hết muốn tổ chức một cuộc chơi, nhà cái phải bỏ công sức hàng tháng để soạn cho đầy một “túi thơ”: “Bắt đầu từ hôm ấy, những tập thơ cũ được giũ lớp bụi ngầu và ra khỏi cái níp sách sơn son. Cụ Nghè Móm bắt đầu nghiền lại tập thơ của người xưa. Đường thi, Tống thi, Minh thi; đọc hết một câu, gặp được một chữ đột ngột, cụ dừng lại, ghé mắt kém vào mặt chữ nhỏ như con kiến, cụ vắt tay lên tráng nghĩ ngợi lẩm bẩm. Rồi cụ ngồi nhỏm dậy, sao cả bài thơ ấy vào một cuốn sách giấy bản mới mẻ... Ngày năm câu, ngày ba câu, một ngày gần đấy, cuốn sách đã đặc những dòng chữ thảo chép câu thơ rút ở cổ thi” [12; tr. 59] Luật chơi cầu kỳ và công phu, được tác giả mượn lời cô Tú trình bày chi tiết một: “Thầy viết vào mảnh giấy trắng này một câu thơ bảy chữ mà chỉ… có sáu chữ thôi. Còn một chữ thì để trống và thay vào đấy một cái khuyên tròn. Cái khuyên tròn thay chữ đó thường gọi là chữ vòng (…) Các em biết câu: “Quân hướng Tiêu Tương, ngã hướng Tần” đấy chứ? Ừ, thí dụ bây giờ định thả câu thơ ấy. Và định vòng chữ “hướng” ở đoạn dưới. Thầy sẽ viết vào mảnh giấy nhỏ này “Quân hướng Tiêu Tương, ngã…Tần”. Và khi ngâm câu thất ngôn có sáu chữ ấy thì thường phải ngâm: Quân hướng Tiêu Tương, ngã … “vòng”… Tần. Chữ “vòng” đây thay vào chỗ để trống. Bây 57 giờ mới nói đến chữ “thả” ra. Thí dụ thầy thả năm chữ: cố, tại, vọng, phản và luôn cả cái chữ “hướng” trong nguyên văn. Thường thì thả có năm chữ thôi (…) Muốn đánh thì chọn lấy một trong năm chữ mà đánh. Đánh trúng thì một ăn ba đồng (…) Trên đầu mẫu giấy con này, thầy sẽ viết cái chữ thả, thí dụ là chữ phản. Rồi thầy cuộn tròn đầu giấy lại, giấu chữ ấy đi…” [12; tr. 60] Thời điểm để thả bao giờ cũng rất được chú trọng, lựa chọn thật kỹ, họ thường chọn con trăng mười bốn để tổ chức cuộc chơi, bởi họ quan niệm trăng mười bốn bao giờ cũng khéo hơn trăng rằm, ngày trăng đi đến chỗ toàn thịnh, nếu đến ngày rằm thì sẽ thấy cái vẻ sắp tàn của những gì đã man khai: “Cụ Nghè Móm chọn ngày mười bốn, có người hỏi tại sao không để đến ngày rằm, cụ nói: Trăng mười bốn bao giờ cũng khéo hơn trăng rằm. Ngày mười bốn là ngày vừng trăng đi tới chỗ toàn thịnh. Ngắm vừng trăng rằm, người tinh ý sẽ nhận thấy cái vẻ sắp tàn của một vật gì đã mãn khai trong có một thì” [12; tr. 61] Không gian đi vào cảnh yên bình, tĩnh lặng, cùng nhau tổ chức cuộc chơi trên một chiếc bè, vừng trăng soi sáng dòng nước lung linh làm cho con người ta thanh thản, được thưởng thức rượu ngon, cùng những câu hát góp vui của các cô gái đẹp: “Vừng trăng mười bốn đếch về đoài đã in một cục bóng thẫm và dài lên mặt con sông trắng và lạnh như thỏi thiếc vừa nguội. Đấy là bóng chiếc nhà bè lợp bằng lá gồi mà trong đó, cụ Nghè Móm đang ngồi làm nhà cái, thả thơ cho hàng chục người con đánh (…) tiếng ngâm một câu thơ được cuộc, tiếng ngâm một cầu thơ thua cuộc mất tiền, những tiếng đó đều âm hưởng trên làn nước lạnh, thanh âm nghe trong trẻo, du dương và thái bình như tiếng vang của một hội tao đàn” [12; tr. 61] Thích thú và đầy hấp dẫn, các câu thơ ngâm cùng bên những tiếng cười tiếng ngâm thơ của những người được cuộc, tiếng hát của mọi người, với không gian âm hưởng trên làn nước lạnh, thanh âm trong trẻo như hội tao đàn, họ được vui chơi thỏa thích mà trong cuộc chơi không hề phải suy những chuyện khác. 58 u - ng âm th ơ – ch ơi hoa lan 3.1.3. Uống rượ ượu ngâ thơ chơ Thiên nhiên là một bến bờ vô tận, nơi con người có thể hòa nhập, cùng yêu thương, cùng thỏa mình say đắm trong những khung cảnh của những ngày xuân, hạ, thu, đông. Ấy là những gì mà nhân vật của Nguyễn Tuân được thể hiện, họ tìm về bầu bạn cùng thiên nhiên và vui sống quản đời còn lại với lũ hoa thơm cỏ quý. Đó là, cụ Kép trong Hương cuội nguyện đem cái quãng đời còn lại của một nhà nho để phụng sự cho lũ hoa thơm cỏ quý. Với những con người yêu mến cái thú “chơi hoa lan” như cụ Kép đây thì phải xem chúng như một người bạn thân hữu, chăm chút tỉ mỉ, đối đãi “chí thành”, “chí tình” đó mới là phải đạo, ông không bỏ mặt chúng giữ những ngày mưa nắng, vì chúng là những loài vô tri vô giác, cần được sự quan tâm, chăm sóc chân thành: “Cụ muốn nói rằng người chơi hoa nhiều khi lấy cái chí thành chí tình ra mà đối đãi với giống hoa cỏ không bao giờ biết lên tiếng kia. Như thế mới phải đạo, cái đạo của người tài tử. Chứ còn gây được lên một khoảnh vườn, khuông hoa cỏ ở các nơi về mà trồng, phó mặc cho chúng giữa trời, đày chúng ra mưa nắng với thờ ơ, chúng trổ bong không biết đến, chúng tàn lá cũng không hay, thì chơi hoa làm gì thêm tội” [12; tr. 89] Cụ chăm sóc chúng tỉ mỉ, nâng niu như một thành viên thân thiết trong gia đình: “Rồi lại vạch từng gốc rò lan, xem xét tỉ mỉ đến màng hoa, đến rò hoa và thân lá. Hết chậu này đến chậu khác (…) Mỗi lần có một người đụng mạnh vào rò lan đen, cụ Kép lại xuýt xoa như có kim châm vào da thịt mình” [12; tr. 87] Cái nghệ thuật uống rượu và thưởng hoa như cụ Kép mới thật sự là độc đáo, cùng cái không khí ngày tết, với khí trời se se lạnh, cùng ngồi bên nhau hàn quyên tâm sự, thưởng thức những viên kẹo mạch nha, nhấp chút rượu ngon, cùng hương hoa lan ngào ngạt lan tỏa cả khu vườn thì chẳng còn gì sánh bằng. Những rò Mặc lan sắp nở kia sẽ được những chiếc lồng bàn giấy úp kín lại, bên dưới gốc đã xếp thật cẩn thận một lớp “kẹo đá” cho hương hoa lan dần dần thắm vào: 59 “Cụ Kép co ro chạy từ nồi kẹo mạch nha, qua đám lồng bàn giấy, đến cái rổ đá cuội ráo nước thì cụ ngồi xổm xuống, ngồi lựa lấy những viên đá thật trắng, thật tròn, để ra một mẹt riêng (…) Bây giờ thêm được bõ già đỡ một tay nữa, cả ba ông con đều lấy những hòn cuội để riêng ban nãy ra mẹt, đem dung đá cuội vào nồi kẹo, quấn kẹo bọc kín lấy đá, được viên nào liền đem đặt luôn vào lòng chậu hoa” [12; tr. 91] Bửa tiệc rượu “Thạch lan hương” mà cả nhà cụ Kép chuẩn bị tỉ mỉ và thật công phu đã được sắp xếp đâu vào đấy để đợi khách: “Bõ già vòng tay vái các cụ và đợi các cụ yên vị rồi thì lom khom mở từng chiếc lồng bàn giấy một. Một mùi hương lan bị bỏ tù trong bầu không khí lồng bàn giấy phất từ đêm qua, đến bây giờ vội tản bay khắp vườn cây. Bốn cụ và bõ già đánh hơi mũi; những cặp mắt kém cỏi đăm đăm nhìn kỹ khoảng không trong vắt như có ý theo dõi luồng hương thơm đang thấm nhập dần vào các lớp khí trời. Cơn gió nhẹ pha loãng hương thơm đặc vào không gian” [12; tr. 93] Sau những câu phê bình về bửa tiệc rượu, họ tỏ ra mình là người biết thưởng thức, rồi cùng nhau thi thố thơ văn: “Chờ đợi cụ Tú dặng hắng lấy giọng, mỗi cụ đều bỏ vào mồm những viên kẹo mạch nha đá cuội ướp hương lan. Những nhân đá đánh vào răng kêu lách cách. Mỗi ông già đọc đôi câu. Rồi chén rượu ngừng là một bài thơ ngâm trong trẻo. Cứ thế cho tàn hết buổi chiều (…) Trong cái êm ấm của chiều xuân sớm, tiếng ngâm thơ quyến rũ cả đến tâm hồn một người lão bộc” [12; tr. 93] Thế ấy, là một bửa tiệc rượu chiều xuân sớm đã quên đi, và nó đã theo dòng thời gian lẫn vào những tiếc pháo lẻ loi. ơi cờ tướ ng 3.1.4. Ch Chơ ướng Cờ tướng là một trò chơi trí tuệ giành cho hai người, là loại cờ phổ biến nhất thế giới. Ván cờ được tiến hành giữa hai người, với quân cờ có màu khác nhau, thông thường là sẽ có hai màu trắng và đen. Bàn cờ tướng thật sự là một trận địa sinh động, có tầng có lớp và thật hoàn hảo: đủ các binh chủng trên chiến trường, công có, thủ có, 60 lại còn có cả sông, cung cấm. Đánh cờ đòi hỏi người chơi phải nhanh nhẹn thông thạo các bước và nước đi của các quân cờ trên một bàn cờ bố trí sẵn, những đối với Nguyễn Tuân nghệ thuật chơi cờ thì không đơn giản đánh cờ với nhau trên bàn cờ có đủ binh chủng, mà họ thi thố bằng miệng, chơi cờ miệng đòi hỏi công phu và trí nhớ rất tốt mới có thể chơi được. Cụ Hồ Viễn và cậu Chiêu trong Ngôi mả cũ đó là hai nhân vật mà Nguyễn Tuân đặt tâm huyết vào để biểu diễn cái trò chơi “Cờ miệng” hết sức độc đáo và khiến mọi người phải ghen tỵ với cái tài ấy của họ: “Ông cụ Hồ và cậu Chiêu đã đánh với nhau mấy ván cờ không có quân đi, không có bàn bày. Họ đã đánh cời bằng miệng chứ không phải bằng tay đụng quân (…)Bây giờ rồi soát lại quân của mỗi người, thị cụ Hồ còn một xe và hai pháo. Và cậu Chiêu còn hai tốt đã sang hà và một ngựa một pháo. Hai bên sĩ tượng đều xong toàn” [12; tr. 83] Rồi cuộc chơi dần kết thúc, đối với họ chơi thắng hay thua không quan trọng mà có thể qua ván cờ biết nhau ở cái tài nghệ, gặp nhau ở một đối thủ ngang hàng thế mới thú vị, cụ Hồ Viễn dùng những kinh nghiệm của mình để giảng triết lý cái lối đánh cờ của cậu thấy được một phần tương lai của cậu, đánh cờ tức là người đấy, xem trong những kẻ tầm thường, nhút nhát, không khoáng đạt là đã thất bại ngay từ đầu: “Cậu rồi ngày sau khá. Cứ một cái lối đánh cờ của cậu cũng thấy được một phần cái tương lai của cậu. Nhiều nước cờ bắt bóng, chiếu rứ, có vẻ tài tử lắm. Tôi nghiệm ra cậu không hay rình chiếu bí. Đáng để ý nhất trong lỗi xuất quân, là cậu đánh mấy ván đều vào pháo đầu cả.” [12; tr. 83] Không quá háo thắng, không hấp tấp, không khinh thường đối thủ là một trong những tiêu chí hàng đầu của những con người tài chí, thành công không cần phải phô diễn ra bên ngoài, chỉ cần thơi điểm thích hợp, sẽ có nơi vụng được tài năng của bàn thân, lúc ấy sẽ tung hoành ngang dọc. Trong Vang bóng một thời tuy chỉ viết về cờ tướng rất ít qua Ngôi mả cũ, nhưng qua những ván cờ miệng, và cách trình bày của 61 ông về cờ tướng thì phần nào tác giả đã làm sống lại trong lòng mỗi người một thú chơi tao nhã truyền thống, mang đầy ý nghĩa, triết lý nhân sinh. ơi đè n kéo qu ân 3.1.5. Ch Chơ đèn quâ Ở Việt Nam từ xưa đến nay, Tết Trung Thu không biết có tự bao giờ, không có sử liệu nào nói rõ về gốc tích của ngày lễ rằm tháng Tám. Chỉ biết đến, Trung thu là giữa mùa thu. Có thể nói con trăng rằm tháng Tám là con trăng đẹp nhất sáng nhất trong cả năm. Trên bàn thờ có hoa quả, có bánh hình mặt trăng còn gọi là bánh “đoàn viên”, bởi lẽ trong dịp này, cả gia đình có dịp đoàn tụ để cùng ăn bánh và cùng thưởng thức ánh trăng thu trong trẻo và bầu không khí ấm áp của đêm rằm đến với mọi nhà. Ngay từ đầu tháng, Tết đã được sửa soạn với những cỗ đèn muôn màu sắc, muôn hình dạng, với đủ loại bánh khác nhau, bánh nướng mà ta gọi gồm là bánh trung thu, với những đồ chơi của trẻ em muôn hình vạn trạng. Trẻ em đón tết có đèn kéo quân, đèn xếp, đèn lồng, đèn ông sao, đèn con giống... sặc sỡ thắp sáng kéo nhau đi từng đoàn ca hát vui vẻ, tối tối cùng nhau đi nhởn nhơ ngoài đường, ngoài ngõ. Trong dịp này, để thưởng trăng có rất nhiều cuộc vui được bày ra. Người lớn có cuộc vui của người lớn, trẻ em có cuộc vui của trẻ em. Với Nguyễn Tuân chơi Tết trung thu là ngày họp mặt, ngày đoàn viên của gia đình và để thử sức với cái tài nghệ làm đèn kéo quân của ông Cử Hai trong Đèn Đêm Thu: “ Qua ngày tết Trung Nguyên, ông cử hai để tâm vào việc sắm cỗ tết Trung Thu cho hai trẻ Ngộ Lang và Tố Tâm và vợ chồng cũng quên cái việc Ngộ Lang mê cái bóng giăng lưỡi liềm đêm trước. Mấy hôm nay, ông Cử Hai chạy suốt ngày như một người bận rộn nhiều lắm. Chốc chốc lại tha về mấy cái mai cá mực, hoặc ít mụn nhiễu đủ màu tươi và bao nhiêu là giấy hàng mã cùng là que nứa và dây lạt (…) Người ấy đi kiếm các vật liệu để làm cho lũ con một cái đèn xẻ rãnh (…) Người ta còn nhắc mãi đến bây giờ cái đèn xẻ rãnh của ông hồi mấy năm về trước, diễn cái tích “Triệt giang phò A Đẩu” lúc Triệu Tử Long nhảy sang thuyền Tôn phu nhân trên sông Ngô, trông 62 cứ như thật. Cái tài làm đèn xẻ rãnh của ông được nổi tiếng, truyền rộng ra một vùng Kinh Bắc là từ cái đèn “Triệt giang phò A Đẩu” ấy” [12; tr. 125] Những chiếc đèn xẻ rãnh ấy công phu và đầy hấp dẫn, những điển tích của các câu chuyện xưa, chiếc đèn xẻ rãnh của Ngộ Lang và Tố tâm trong tết trung thu năm nay đi cùng điển tích Ngô Việt Xuân Thu, lúc Phạm Lãi đem Tây Thi sang dâng Ngô Phù Sai, cảnh và nhân vật phải được dựng một cách tỉ mỉ, từng chi tiết một phải được dựng y hệt trong truyện sinh động, ấn tượng, từ cách chuyển động, cho đến cách chiếu đèn quay: “Khi tắt đèn quay, thì cái thuyền Tây Thi đi từ phía trái sang phải. Khi thuyền gần tới hòn núi giả, động đến cái máy gạt có cần thép ăn vào hai quân Ngô Phù Sai và Ngũ Tử Tư, thì hai hình này cử động. Ngô phù sai sẽ ưỡn mình ra phía sau như là ngắm kỹ nàng Tây Thi ở trong cái thuyền tiến công đang đi thấu vào bờ cõi nước Ngô. Còn hình Ngô Tử Tư thì cử động hai tay như ôm lấy ngô phù sai, can ngăn không nên thâu nhận cái lấy cái họa Tây Thi. Về phía bên trái cỗ đèn, khi Tây Thi vừa lướt qua cái trục máy gạt ở rãnh phụ phía trái, thì chiếc thuyền con có Phạm Lãi lộn ngược đi khuất vào góc đèn” [12; tr. 127] Việc dàn dựng chiếc đèn đã rất công phu nhưng việc tạo hình nhân vật lại càng khó và công phu hơn, phải có tay nghề khéo léo và phải tài hoa nữa, công việc chuẩn bị để làm ra được một chiếc đèn xẻ rãnh cũng phải mất hơn mười hôm: “Ông cử Hai đem đốt chảy và hợp lại thành một tảng sáp lớn. Ông chuốt quân đèn xẻ rãnh và lấy sáp này làm cốt cho quân (…) Ông cử Hai gọt đầu người bằng mai cá mực, để công nhiều nhất khi gọt đến mặt Phạm Lãi và Tây Thi. Nàng Tây Thi tất nhiên phải có khuôn mặt đẹp (…) ông Cử Hai làm luôn cho Phạm Lãi một cái mặt rất đẹp, cấy vào đấy một bộ râu năm chòm đen nhánh” [12; tr. 128] Cái không khí của ngày tết Trung Thu thật ấm áp với những tiếng cười khúc khích của trẻ thơ thì không khí gia đình lại càng nhộn nhịp và hạnh phúc:“Cụ Thượng 63 ngồi, ăn bánh, uống nước và trịnh trọng như một người được mời tới để định giải thượng cho đèn xẻ rãnh. Rồi cả nhà, mỗi người một miếng, trong vui vẻ lạ” [12; tr. 129] Những biểu hiện của văn hóa truyền thống tốt đẹp, nó được thể hiện ở giá trị đạo đức, thẩm mỹ, đồng thời các giá trị văn hóa của xã hội và của cá nhân không chỉ bộc lộ trong sinh hoạt văn hóa mà trong toàn bộ sinh hoạt văn hóa của con người. Trong thế hệ hôm nay việc phát huy những truyền thống tốt đẹp có ý nghĩa to lớn trong việc bồi dưỡng tinh thần cho con người Việt Nam, đặc biệt là thế hệ trẻ. ững đặ ời 3.2. Nh Nhữ đặcc điểm của bức tranh văn hóa trong Vang bóng một th thờ Nền văn hóa dân tộc cùng với đội ngũ những người nghệ sĩ cầm bút trở thành lực lượng cốt cán, không phải chỉ dồn sức vào sự sống còn trước mắt, mà vận mệnh của nền văn hóa dân tộc, cùng nhìn lại bề dày di sản trong văn hóa tinh thần của cha ông. Nguyễn Tuân là một trong những nhà văn thành công trong việc bảo vệ và phát huy văn hóa truyền thống của dân tộc. Tác phẩm của ông luôn bao hàm nhiều ý nghĩa của khía cạnh văn hóa và đời sống xã hội, qua từng thời kỳ lịch sử và thời gian chúng ta vẫn luôn đánh giá cao các tác phẩm của ông. ận sâu sắc của cái đẹ p 3.2.1. Sự nh nhììn nh nhậ đẹp Văn hóa là nơi bồi dưỡng tâm hồn, giáo dục, nâng cao đời sống trí tuệ con người, nó gắn liền với giá trị nhân văn của dân tộc và thời đại. Nhà văn một con người luôn say mê, khát khao tìm kiếm cái đẹp, một nhà văn của quan điểm duy mỹ. Với Nguyễn Tuân văn hóa không những là nơi bắt nguồn cho cái đẹp mà đó còn là nơi đánh dấu cho sự phát triển của dân tộc, theo tiếng trình phát triển văn hóa của dân tộc chúng ta cần nhìn nhận lại sự đóng góp to lớn của Nguyễn Tuân về văn hóa trong sự nghiệp sáng tác của ông. Đặc biệt trong tập Vang bóng một thời nơi lưu giữ những nét văn hóa tiêu biểu và cái đẹp luôn được tôn vinh. Các ngón chơi đầy công phu và hết 64 sức tinh tế, cùng sự lựa chọn ngôn từ khéo léo, tác phẩm của ông đã thật sự đánh dấu ấn sâu sắc cho văn hóa dân tộc và các giá trị của cái đẹp. Trong Chữ người tử tù cách Nguyễn Tuân miêu tả đi từ không gian xa trong cảnh quạnh quẽ của trời tối mịt, những tiếng kẽng đều đặn thưa thớt, lướt qua cái thăm thẳm của làng quê xa, cảnh ngục tù âm u, hình ảnh Huấn Cao hiện lên hư một ngôi sao sáng, Viên quản ngục mang dáng vẻ của một con người biết trân trọng và tôn thờ cái đẹp: “Một người tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng, đang dậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng phẳng trên mảnh ván. Người tù viết xong một chữ, viên quản ngục lại vội khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng. Và cái thầy thơ lại gầy gò, thì run run bưng chậu mực” [12; tr. 101] Trong trang viết Nguyễn Tuân là người trọn đời phụng sư cái đẹp, ở đây cái đẹp là trên tất cả, không có nội dung xã hội, không theo khuôn khổ nào cả trong Chém treo ngành cái tài chém rất ngọt nhát dao mà vẫn còn dính lại một phần, không rơi hẳn: “Bát Lê lại tiến thêm ba bước đến ngang tầm cây chuối hàng đầu dãy bên trái. Bái Lê thuận đà thanh quất, lại chém xuống đấy một nhát thứ hai. Một thân cây thứ hai gục xuống nữa như một thân hình người quỳ chịu tội. Thế rồi vừa hát, vừa chém bên trái, vừa chém bên phải. Bát Lê đã hát hết mười bốn câu, và đánh gục mười bốn cây chuối. Bát Lê quay mình lại, ngắm các công trình phá hoại của mình. Thì ở mười bốn cây chuối chịu tội kia, thân trên bị chém vẫy còn dính vào phần gốc bởi một lần bẹ giập nát” [12; tr. 43] Cái tài ném cheo ngành của Bát Lê cùng tài ném cán mai của Lý Văn đã đưa cái đẹp lên đến đỉnh cao, cái đẹp không bị o ép bởi xã hội: “Lưỡi mai xén qua cuống buồng chuối, đi quá đích, chạm cả vào đến quá nửa thân cây chuối (…) Tiếng hòn đất đụng đất kêu đánh bộp. Mấy con gà bay tà tà khỏi mặt vườn, đập cánh bồm bộp. Tiếng lưỡi mai ở tay Lý Văn phóng ra kêu đánh vụt. Một tiếng gà kêu oác. Cả bọn chạy ra luống khoai, giơ cao con gà gãy mất hai chân. Vết thương gọn gàng vừa đúng quãng đầu gối và cặp giò chưa lìa hẳn, vẫn còn dính vào đùi bởi lần da hoen máu” [12; tr. 110] 65 Trong tác phẩm chúng ta chỉ khai thác ở khía cạnh văn hóa xong vẫn chưa đủ. Nguyễn Tuân không chỉ bỏ hết tâm huyết của mình khai thác giá trị của văn hóa mà còn để tìm kiếm cái đẹp mà ở đây nó trở thành sự khác biệt. Cùng sự du nhập của văn hóa phương Tây và sự thay đổi của xã hội Việt Nam, Nguyễn Tuân không tìm thấy cái đẹp trong thực tại ông quay về với những nét đẹp xưa của một thời vang bóng, cùng lý tưởng của những ông nghè, ông cử với những thú hưởng lạc uống rượu, ngâm thơ, chơi hoa lan hay những cuộc thả thơ đầy công phu. Trong tình hình xã hội đang chuẩn bị cho cách mạng Nguyễn Tuân lui về quá khứ khai thác cái đẹp, đã bị một số ý kiến trái chiều, thì tính tiêu cực của tác phẩm đã đề lên như mẫu mực sống, thú ăn chơi cầu kỳ, nghệ thuật của một tầng lớp người thống trị cũ đã thất thế, tuy đầu hàng trước chủ nghĩa thực dân, nhưng vẫn giữ được cái giá trị cái đẹp. Vẽ lên bức tranh tuyệt mỹ về cái đẹp của một thời tàn lụi. Nguyễn Tuân chủ trương cái đẹp không có nội dung xã hội, không có nội dung giai cấp và thời đại. Đối với Nguyễn Tuân, văn chương và nghệ thuật luôn đứng hàng đầu so với mọi việc của đời sống. Khát vọng mà nhà văn muốn vươn tới và thể hiện trong tác phẩm của mình là “cái đẹp và chỉ cái đẹp mà thôi”. ú của các lo 3.2.2. Sự đa dạng phong ph phú loạại hình văn hóa Sự đa dạng văn hóa đã từ lâu trở thành điều kiện tồn tại và phát triển không chỉ của văn hóa mà còn của bản thân dân tộc. Cùng sự hòa hợp chung sống của 54 dân tộc anh em trong đó có những nét riêng biệt về bản sắc văn hóa, ngôn ngữ, phong tục tập quán. Theo thời gian những giá trị văn hóa đã được nhận định, trong bối cảnh thời đại khác xưa nhiều lần, bên cạnh việc hội nhập, tiếp thu tinh hoa văn hóa thế giới, nhưng bản sắc văn hóa dân tộc vẫn được gìn giữ và phát huy. Văn Nguyễn Tuân trước Cách mạng tháng Tám tiêu biểu cho đề tài văn hóa, khai thác những nét văn hóa truyền thống tiêu biểu đó là văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần, riêng về Vang bóng một thời tác phẩm là kết tinh giữa văn hóa vật chất lẫn văn hóa tinh thần. Trong hoàn cảnh đất nước đang bị xâm lược của chế độ Thực dân và hơn ngàn năm dân tộc Việt Nam chịu sự thống trị của phương Bắc, ít nhiều dân tộc đã chịu ảnh hưởng không nhỏ. Nếu 66 xét về mặt tích cực đó là sự hội nhập của văn hóa thế giới, nhưng xét về mặt tiêu cực đó là sự áp đặt của chế độ xâm lược vào Việt Nam. Lúc bấy giờ nhà văn không thể trực tiếp bộc lộ tâm sự và quan niệm của mình, nhưng qua tác phẩm có thể thấy được khát vọng muốn kết tinh những giá trị văn hóa tinh thần còn sót lại, những nhân cách cao đẹp đi liền với sinh hoạt văn hóa, trước hết trong sinh hoạt và trong nếp sống hàng ngày. Biểu hiện ở những nhân vật và các loại hình văn hóa: cụ Kép một người đã tới cái tuổi nhàn rỗi để dưỡng lấy tính tình, thích uống rượu ngâm thơ và chơi hoa lan; cụ Sáu lại say mê cái thú uống trà Tàu và thưởng thức những chiếc ấm trà quý; Phó Sứ, Mộng Liên quê hương của họ là cờ bạc và đờn hát cái nghề của họ buộc phải xê dịch luôn luôn khắp dải Trung Kỳ; Huấn Cao một con người văn võ song toàn, với tài viết chữ rất vuông và rất đẹp hiếm ai sánh bằng; những điển tích xưa được tái hiện lại qua những chiệc đèn xẻ rãnh hết sức công phu của ông Cử Hai. Các loại hình văn hóa như: Uống trà Tàu, Thư pháp, chơi đèn kéo quân, uống rượu – ngâm thơ – chơi hoa lan… được thể hiện trong Vang bóng một thời câu văn thật linh hoạt, in đậm dấu ấn sáng tạo trong các loại hình văn hóa, mang vẻ đẹp bình dị nhưng chứa đựng rất nhiều ý nghĩa về triết lý sống, việc giữ gìn và bảo vệ sự đa dạng trong văn hóa truyền thống là cấp thiết lúc bấy giờ. Đề tài văn hóa được Nguyễn Tuân khai thác trước Cách mạng tháng Tám thể hiện thông qua hình tượng nghệ thuật nhưng ngày càng sâu sắc và đa dạng hơn sau Cách mạng tháng Tám về văn hóa ẩm thực đề cập trực tiếp hơn bằng việc khơi nguồn và đề cao những giá trị cụ thể, trong vốn di sản văn hóa viết về các món ăn truyền thống Phở, Giò lụa, Cốm vòng, Bánh dày-bánh chưng… lễ hội và các nghệ thuật truyền thống Tết Nguyên Đán, Tết Trung Thu…văn hóa giao tiếp, văn hóa vật chất, những gì ông đang tìm kiếm là cái đẹp trong thực tại, là đời sống nhân dân trong lao động, chiến đấu, sản xuất, các di sản văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam, dĩ vãng đã được nâng lên thành ý thức trong hiện tại. ông cho số ph ới nh ời đạ 3.2.3. Sự cảm th thô phậận của gi giớ nhàà Nho và th thờ đạii tác ph phẩẩm 67 Có thể nói, tác phẩm này đã phản ánh lịch sử lâu dài cuộc sống xã hội phức tạp và phong phú của xã hội Việt Nam giai đoạn giao thời. Đời sống xã hội và cuộc sống ẩn dật của giới nhà Nho. Những truyện ngắn này không những chú ý dùng hình tượng sáng tạo trên cơ sở sử liệu tương đối chính xác, phản ánh sự chân thực của phong trào lịch sử mà còn chú ý tái hiện bộ mặt chân thực của thời đại đương thời. Tất cả đều không hạn chế ở việc miêu tả nhân vật và tinh thần của nhân vật chính mà từ bối cảnh thời đại rộng lớn miêu tả nhân vật, miêu tả thời đại. Vang bóng một thời là một tác phẩm tiêu biểu. Tác phẩm miêu tả đời sống thời đại thông qua đặc sắc văn hóa nghệ thuật độc đáo. Các tác phẩm miêu tả lĩnh vực văn hóa truyền thống là một lĩnh vực hoàn toàn mới, mở ra một đề tài thời kỳ mới, đột phá con đường mòn miêu tả cuộc sống của các nhà nho lấy bút pháp lãng mạn kết hợp hài hòa với hiện thực nghiêm ngặt, miêu tả vận mệnh của bộ mặt của những con người bất đắc chí “Nhà Nho tri thức và thanh niên” trong giai đoạn hỗn loạn và biểu hiện tinh thần không khuất phục của mọi người trong gian khổ. Tác phẩm đối với lịch sử cũng có sự tìm tòi, suy nghĩ làm cho độc giả tiếp nhận một cách tích cực. Truyện ngắn Nguyễn Tuân đã sáng tạo nhiều hình tượng nghệ thuật mới mẻ, hấp dẫn, có chiều sâu, gây chú ý nhất cho mọi người là sự xuất hiện hình tượng con người tài hoa có tâm hồn cao đẹp. Giai đoạn ra đời của tập truyện Vang bóng một thời không ít người ủng hộ, tán dương quyển sách này và họ xem quyển sách này như một bức tranh sống động về một xã hội Việt Nam ngày càng thực dụng, buông thả và mất thăng bằng. Xã hội phong kiến Việt Nam suy thoái, bóng quân thù xâm lược ngập tràn các nẻo đường của đất nước. Mọi thứ giá trị đều bị thay đổi, loạn lạc, tan tác đó là số phận của đất nước Việt Nam lúc bấy giờ. Thay đổi chế độ chính trị, xã hội, chiến tranh… tất cả dù đúng hay sai thì người chịu khổ vẫn là nhân dân, họ là những người nhận lấy nỗi khổ đau, là nạn nhân trực tiếp của chế độ thực dân nửa phong kiến và quân thù tàn bạo. Những tác phẩm của nhà văn Nguyễn Tuân nhưng mũi nhọn đâm thẳng vào nền đạo đức đang suy đồi, các giá trị văn hóa truyền thống đang mất dần vị trí. Những con người anh hùng chống lại kẻ thù xâm lược thì bọ bắt bớ, giam hãm, tù đầy và xử tử như Huấn Cao trong Chữ người tử tù, một tên Quan 68 Công sứ dùng những đồng bạc lẻ để trêu đùa trên sinh mạng người khác trong Chém treo ngành, cụ Hồ Viễn một tướng cờ đen oai phong lẫm liệt lại về ở ẩn làm một thầy địa lí, một người nghĩ mình sống giữa buổi Tây Tàu lố lăng làm lạc mất cả quan niệm cũ cụ Kép trong Hương cuội. Một xã hội không còn chổ cho đạo đức tồn tại. Triều đình là chổ dựa cho nhân dân, vậy mà triều đình ấy đã thối nát từ lâu, nhân dân chỉ còn biết dựa vào chính bản thân mình mà thôi. Những giáo lí, đạo đức từ đó mà cũng tha hóa theo sự suy vong của triều đình. Những quan niệm, lý tưởng của họ không được phát huy trong giai đoạn họ đang sống. Quan niệm - lý tưởng của các nhà Nho đang dần thất thế trong xã hội đang hội nhập. Họ là sản phẩm của xã hội nửa vời ấy, cái xã hội mà mọi thứ đều loạn. Và con đường mà họ tìm đến hạnh phúc và giá trị của cuộc sống thật khó khăn vì họ đã mất phương hướng, không còn niềm tin vào xã hội. Nguyễn Tuân nhìn thẳng vào sự thật của cuộc sống, miêu tả thực tại, nhìn nhận cuộc đời một cách rạch ròi, ông đánh giá xã hội và cảm thông cho số phận nhân vật bằng con mắt đồng tình. Nguyễn Tuân đã cho người đọc thấy được sự thật về góc khuất xã hội của con người trước sự thay đổi to lớn của đất nước. 3.3. Cái đẹ p sẽ cứu th ới hay sự tho đẹp thếế gi giớ thoáát ly ti tiêêu cực Nơi nhà văn gửi gắm vào đó quan niệm của mình về cuộc sống người đọc có thể coi những ý nghĩ, lời nói của nhân vật như là sự thể hiện chính tư tưởng của tác giả. Một số nhân vật điển hình trong Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân như: cụ Kép, cụ Ấm, Huấn Cao… trong trang viết của Nguyễn Tuân “cái đẹp” luôn được đặt lên hàng đầu. “Cái đẹp sẽ cứu thế giới” câu nói của nhà văn Nga nổi tiếng Dostoievsky, ông hiểu rất rõ ý nghĩa cũng như giới hạn của cái đẹp như là sự hoài hòa của màu sắc âm thanh. Cái đẹp đó tự nó không thể cứu được thế giới. Dostoievsky cũng như các nhà văn Nga nổi tiếng khác ông luôn băn khoăn về con đường giải thoát nước Nga ra khỏi tắm tối lạc hậu và hơn thế nữa là cách nhân loại tự cứu lấy mình, tìm đến hạnh phúc và hoàn thiện. Mỗi nhà văn đưa ra quan niệm của riêng mình. “Cái đẹp” sẽ cứu được thế giới của Dostoievsky đó là Jesu. Sự ảnh hưởng sâu rộng của văn học Nga đến quá trình phát triển của văn học Việt Nam, cũng như Dostoievsky luôn băn khoăn cho 69 con đường giải cứu nhân loại, thì ở đây Nguyễn Tuân băn khoăn cho quá trình giải phóng dân tộc, thoát khỏi ách thống trị của bọn xâm lược. Ông hoài niệm về quá khứ một cách cực đoan, đưa lý tưởng cái đẹp của mình lên đỉnh cao của sáng tác. Nhưng liệu trong xã hội Việt Nam, cuộc sống cơ cực của nhân dân trên bao sự áp bức bóc lột của chế độ, thì cái đẹp hoài cổ Nguyễn Tuân đưa ra trong Vang bóng một thời có thể giúp nhân dân thoát khỏi áp bức, giành tự do, hay chỉ làm tác động một phần đến xã hội mà thôi. Trong cách hiểu đơn giản nhất thì có lẽ chẳng có cái đẹp nào phá hoại hoặc cứu được thế giới. Có chăng “cái đẹp” chỉ cứu vớt được một phần tâm hồn của con người, mang đến cho con người sự thanh thản, niềm vui, trước những cái tốt, cái đẹp, cái mà họ luôn đặt niềm tin vào để giúp họ đừng nản lòng trước mọi chuyện khó khăn của hoàn cảnh, giúp họ không còn tuyệt vọng trong lúc không còn lối ra nữa. Nếu xét “cái đẹp” trong trường hợp như thế thì trong ý nghĩa ấy có thể nói cái đẹp sẽ cứu lấy con người. Xét đến cùng Vang bóng một thời mang lý tưởng của tác giả ở nhiều phương diện. Thứ nhất, về mặt tích cực có thể khẳng định Vang bóng một thời là một bức tranh sống động về những nét văn hóa tiêu biểu của Việt Nam, nơi lưu giữ những giá trị muôn thuở, nơi hiện thực xã hội được phản ánh một cách tinh tế và chính xác…Thứ hai, về mặt tiêu cực thì nội dung tư tưởng của tác phẩm vẫn còn hạn chế, hạn chế lớn nhất là Nguyễn Tuân đã để cái tôi chi phối đến sáng tác của ông, đâu đó trong tác phẩm vẫn thấy được tinh thần phản kháng của ông nhưng rất mờ nhạt, trong tập truyện Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân đó là một cách nhìn cuộc đời, một cách nắm bắt lý tưởng cuộc sống rất riêng biệt. Những nhân vật trong Vang bóng một thời có thể cho thấy được Nguyễn Tuân trong giai đoạn sáng tác ông đã bộc lộ thái độ bi quan và những phản ứng tiêu cực của ông đối với xã hội, ông đi tìm cái đẹp trong dĩ vãng rồi ngậm ngùi, xót xa cho chính thời đại mình, hoặc ông buôn thả mình vào các cuộc chơi, hay tìm về chốn thần tiên mơ hồ nào đó. Nhưng sau giai đoạn Cách Mạng Tháng Tám thành công, ông được giác ngộ lý tưởng cách mạng và cống hiến công sức của mình cho cách mạng, quan niệm sáng tác của ông sau cách mạng thay đổi rõ rệt. Vì thế, có thể khẳng định trong giai đoạn sáng tác Vang bóng một thời ông đã bị rơi vào hướng thoát ly tiêu cực, trên thực tế dù ông có cố gắng phục dựng lại những nét 70 văn hóa truyền thống tác động một phần đến xã hội đương thời, nhưng đối với vấn đề lớn hơn nữa của dân tộc là quá trình giành độc lập, thoát khỏi ách thống trị của các nước xâm lược. Thì vấn đề đặt ra trong tác phẩm không làm thay đổi được cục diện đất nước. Nổi bật lên trong Vang bóng một thời đó là ông đã đưa lên được những vấn đề, sự kiện quan trọng đang cần được sự quan tâm đó là văn hóa, những nhà nho tri thức đang lạc mất phương hướng. ận định giá trị tác ph 3.4. Nh Nhậ phẩẩm qua bi biểểu hi hiệện bức tranh văn hóa truy truyềền ổi giao th ời th thốống bu buổ thờ Vang bóng một thời trước hết nó là một tác phẩm văn chương, là sản phẩm của quá trình lao động, công sức của chính tác giả, là kết quả của sáng tạo theo quy luật của cái đẹp, nó thỏa mãn nhu cầu của nhà văn về thẩm mỹ, là một nghệ thuật nó vừa tái hiện vừa sáng tạo cái mới, vừa chứa đựng nhận thức và khám phá mới mẻ của nhà văn về cuộc sống, nó cũng là tiếng nói tình cảm, tư tưởng, thái độ của Nguyễn Tuân đối với đời, về ngôn từ nó kết tinh truyền thống ưu tú tiếng nói của dân tộc. “Văn học là tiếng nói bộc lộ cảm xúc của con người về tự nhiên, về nhân thế, và cảm nhận của cá nhân về thế giới, là quan niệm – tư tưởng của nhà văn về nhân sinh – xã hội” [16; tr. 50] Với Nguyễn Tuân bằng thái độ khêu khích với xung quanh ấy, ông muốn khẳng định cái “tôi” bản ngã của mình trước những lễ nghi, phép tắc, đạo lý thông thường hàng ngày như uống trà, đánh cờ, chơi hoa… Nó được ông tỉa tót một cách cầu kỳ, trang trọng như một thứ lễ nghi, một lý tưởng sống trong cái xã hội xô bồ. Đó cũng là một thái độ cực đoan của Nguyễn Tuân đối với xã hội. Những nhân vật của Nguyễn Tuân đều là hình bóng của cái tôi cá nhân của ông. Xung quanh việc biểu hiện của các nhà văn buổi giao thời về vấn đề phát triển và chống tiêu cực. Xong mỗi nhà văn phát huy lý tưởng của mình theo từng sở trường có thể viết lên những tác phẩm mang phong cách của chính mình, qua nó có thể nói lên cái cảm nhận của mình về thế giới, 71 cũng có thể tập trung lên án một vấn đề tiêu cực hay một hiện tượng xã hội đang dần đi vào quên lãng. “Văn học là cuộc đời, mà cuộc đời là chủ yếu là những vật hiện hữu. Người ta không thể chỉ sống cho mai sau” [16; tr. 52] Với Nguyễn Tuân ông không chỉ lui về quá khứ, khoác lên nhân vật của mình một tính cách của con người thời đại, mà thông qua những nhân vật thanh cao, hưởng thụ những thú chơi tao nhã đó là một cách ông lên tiếng cho chính bản thân mình. Một người tài cao, phận thấp, khí chí uất đã không thể tiếp bước hiện tại, ông phải xếp nó vào văn hóa của dân tộc. Sống trong giai đoạn cái cũ và cái mới đan xen nhau, những con người ấy sẽ không thoát khỏi những băn khoăn trước cuộc đời: có thể chủ quan, duy ý chí, có thể ca ngợi cái tốt hoặc cái xấu, có thể sa ngã… Trong cuộc đấu tranh giữa cái mới và cái cũ, cái thiện và cái ác, văn học chủ yếu đứng về cái thiện nhưng qua đó sẽ lên án, phê phán cái ác. Nhất khi đối với văn học hiện đại. Cái đẹp thường là đối tượng được ca ngợi, cái xấu là cái tiêu cực nó là đối tượng của nhận thức. Với Nguyễn Tuân ông không chỉ ca ngợi cái đẹp thuần túy của văn hóa truyền thống, mà đối với ông nó là cả một bức tranh văn hóa mà ông đang cố sức níu giữ. Nếu những nét văn hóa như: uống trà Tàu, viết thư pháp, đánh thơ, hay uống rượu – ngâm thơ trong Vang bóng một thời được Nguyễn Tuân đưa lên trong tác phẩm để ca ngợi cái đẹp, các lễ nghi cao quí của văn hóa dân tộc, nhưng đến giai đoạn hiện nay dường như ít ai biết đến cái cầu kỳ, lễ nghi và sự công phu của từng món chơi đó. Đặt bức tranh văn hóa trong Vang bóng một thời trong bối cảnh lúc nó ra đời sẽ càng nhận thấy sâu sắc hơn về tinh thần dân tộc của Nguyễn Tuân, bởi với nhiều nhà văn đã biểu hiện tinh thần dân tộc mình trên nhiều lĩnh vực Nguyễn Tuân lại đi về dân tộc theo cách nhìn văn hóa, Tố Hữu giác ngộ cách mạng và trang viết của ông cũng hướng về cách mạng dân tộc, Chế Lan Viên trước cách mạng thơ ông in rõ những dấu ấn của thực tại cuộc sống và suy tưởng về quá khứ đau thương của một dân tộc, với Nam Cao lại tìm đến sự thật với tấm lòng yêu thương cuộc sống, những lớp người và những cảnh đời đau khổ, những rung động, xót xa trước bất công ngang trái của chế độ 72 cũ, Nam Cao muốn phơi bày sự thật của cuộc đời, của xã hội. Vì mỗi nhà văn có mỗi cách mình khác nhau về sự đời và xã hội, lại càng tô đậm hơn những khía cạnh khác của đời sống. Bên cạnh đó, theo con đường soi sáng của Cách mạng Nguyễn Ái Quốc đã lên đường đi khắp các quốc gia phương Tây cũng như trên thế giới để tiếp thu tinh hoa văn hóa cũng như con đường mới cho dân tộc, Phan Bội Châu sang Nhật tìm lối đi mới cho cách mạng. Và chứng minh cho sự sáng suốt của Nguyễn Ái Quốc đã tìm ra con đường đúng đắn cho dân tộc, Cách mạng Tháng Tám thành công đánh dấu bước chuyển mới cho dân tộc Việt Nam. Thế nên trong giai đoạn giao thời và xã hội đầy mâu thuẫn những con người có lối đi khác nhau để tái hợp toàn bộ bức tranh xã hội Việt Nam. Những văn hóa được Nguyễn Tuân đưa vào tác phẩm nó không chỉ bừng sáng lên trong tâm hồn văn chương, trong trí tuệ, mà đến nay nó còn là một ánh hào quang mang sắc thái riêng toát ra từ những vẻ đẹp của những gì một thời nổi trội, của những gì xưa cũ, chuẩn mực, nếu trong thực tế nó không giữ nguyên được những giá trị đó nhưng nó luôn hiện ra hoàn thiện trong ký ức của người sáng tác. Trong khi dựng lên bức tranh văn hóa trong bối cảnh xã hội cũ với những tính chất phức tạp, những thú chơi và mâu thuẫn của đời sống, tác giả đồng thời đã khắc họa được những tính cách, những nhân vật được lấy từ thực tiễn đời sống, mang vào tác phẩm những chi tiết cụ thể, sinh động. Màu sắc văn hóa dân tộc đậm đà, và sự trang trọng của các lễ nghi trong văn hóa cũng là yêu cầu hàng đầu đối với trang viết của Nguyễn Tuân. Ông nhìn nhận cuộc đời bằng cảm xúc đôi khi chủ quan đến cực đoan, nhưng không thể đồng nhất những vấn đề ông đề cập trong trang viết của mình là không mang tính dân tộc, vì ở nhiều mảng đề tài mà ông thể hiện trước Cách mạng Tháng Tám đa phần nghiên về khía cạnh văn hóa dân tộc. Với đề tài viết về “văn hóa” ngỡ như rất quen thuộc đối với các thế hệ độc giả, nhưng qua lối khai thác và trình bày của ông lại phát hiện ra những nét mới, giá trị mới. Được tìm hiểu đến những trang viết và sự tài hoa trong cách sáng tạo người đọc sẽ đắm mình trong cảnh thiên nhiên và sự hữu tình trong nét đẹp văn hóa, mặc khác khi những nét văn hóa ấy đang lắng dần theo thời gian chúng ta lại bất chợt cảm thấy yêu quý và tự hào về dân tộc mình, về thời đại mình đang sống. Những 73 gì Nguyễn Tuân khơi lại không chỉ để thỏa mãn cảm giác hiếu kỳ, say đắm cái đẹp, mà còn là nơi gợi lên những ý nghĩa mang tính nhân văn cao cả, và sự yêu mến thiết tha những truyền thống văn hóa nước nhà. “Trải qua một cuộc bể dâu Những điều trong thấy mà đau đớn lòng” (Nguyễn Du) Nếu đại thi hào Nguyễn Du xúc động trước những cảnh tang thương dâu bể, tấn bị kịch của vận mệnh con người trong xã hội đầy rẫy những bất công, thông cảm cho số phận lên tiếng nói cho Thúy Kiều. Thì ở đây Nguyễn Tuân thay mặt của mình cho những con người thất thế trong xã hội để thấy được hình ảnh đời sống và bất công cho số phận của những nhà Nho, họ là những con người vốn đang phấn khởi với lý tưởng của mình, nhưng vì hoàn cảnh xã hội thay đổi buộc họ phải thay đổi để phù hợp với cuộc sống. Nguyễn Tuân tuy đã đưa cái tôi của mình lên cực đoan về các thú chơi mang tính văn hóa, ông xem nó như một biểu hiện của giá trị văn hóa, vì theo thời gian những nét văn hóa ấy là một thách thức, nó có thể lùi đi và bị lãng quên trong quá khứ, hay sẽ được phát triển trên tầm cao mới theo tiến trình của xã hội. Vang bóng một thời cùng sự tồn tại của văn hóa theo thời gian đã được gạn lọc và khẳng định qua nhiều thế hệ, nó đã trở thành một tác phẩm mang cả “chân – thiện – mỹ”. Nguyễn Tuân không chỉ phát hiện và đề cao những giá trị văn hóa của dân tộc mà ông còn quan tâm về việc bảo tồn và phát huy vốn di sản ấy. Sự thay đổi của xã hội và sự áp chế của chế độ cũ là một trong những nguyên nhân hàng đầu, làm nên tư tưởng, tính cách của tác giả và giá trị của tác phẩm, đến nay Vang bóng một thời vẫn được nhiều thế hệ độc giả đón nhận và hết lời ca ngợi tài năng của Nguyễn Tuân về việc sử dụng tư liệu chính xác, lựa chọn những sự kiện nổi trội mang tính dân tộc và tái hiện chân thực cuộc sống giai đoạn đương thời. Vang bóng một thời thể hiện ở giá trị tinh thần những truyền thống tồn tại trong nghệ thuật, phong tục, lối sống, các sinh hoạt văn hóa. 74 ẦN KẾT LU ẬN PH PHẦ LUẬ Văn học Việt Nam luôn hướng tới tìm hiểu bản chất, ý nghĩa của tự nhiên, hiện thực và truyền thống văn hóa. Từ xưa đến nay, các thế hệ nhà văn Việt Nam luôn tìm tòi, học hỏi và bằng sự say mê sáng tạo làm nên những tác phẩm nổi tiếng mang dấu ấn của thời đại. Trải qua bao biến cố lịch sử, thăng trầm, theo dòng thời gian cái tài văn chương của Nguyễn Tuân vẫn được mọi người đưa lên đỉnh cao của nghệ thuật, với những nhận định, đánh giá và tán thưởng. Đổ Đức Hiểu đã khẳng định về Vang bóng một thời: “Mười hai truyện trong Vang bóng một thời biểu hiện tài năng nhiều dạng của Nguyễn Tuân – Làm sống lại “một thời” đầy bạo lực của lịch sử mà ông phủ nhận quyết liệt, ông sáng tạo những “vang bóng” của chính “thời” đó diễn đạt một phương diện sức sống cái đẹp lúc bấy giờ - tâm hồn thanh cao của những tri thức trong sáng như nước động trên lá sen thơm lành, tức là giấc mơ đẹp của chính nghệ sỹ Nguyễn Tuân” [7; tr. 287]. Tập truyện ngắn Vang bóng một thời toàn vẹn về mặt nội dung, lại đạt tới mức cổ điển về phương diện nghệ thuật biểu hiện, đến nay người ta vẫn không bao giờ quên những giá trị mà tác phẩm mang lại. Song, có lẽ quan trọng nhất ở đây còn là kết quả của quá trình lao động nghệ thuật hết mình, với tình yêu thiết tha quê hương đất nước và văn hóa lâu đời của dân tộc. Bên cạnh đó, nhờ trang văn của ông mà ta có thể hình dung lại bức tranh xã hội rơi vào bế tắc của tầng lớp Nho sĩ đang chán trường với cuộc sống thực tại, nhìn ở nhiều góc cạnh khác nhau để thấy được toàn bộ bức tranh xã hội trong buổi giao thời. Chúng ta muốn xây dựng và phát triển văn hóa dân tộc cần giữ gìn những sinh hoạt văn hóa cổ truyền và các giá trị văn hóa truyền thống cũng như hình thành và tiếp thu những giá trị mới lành mạnh. Cũng như các nhà văn phản ánh hiện thực ở Việt Nam nhưng Nguyễn Tuân đã đưa cuộc sống của thời đại vào trong văn học bằng một cách thể hiện mới dưới cái nhìn độc đáo. Các nhân vật, các tình 75 huống trong tác phẩm được tác giả khai thác triệt để những khía cạnh của đời sống, những mặt tốt mặt xấu, những điều đáng được phơi bày. Qua quá trình nghiên cứu đề tài: “Đặc điểm nội dung trong tập truyện ngắn Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân”, chúng tôi nhận thấy đây là tác phẩm đặc sắc của Nguyễn Tuân trong thể loại truyện ngắn. Tác phẩm trên có nội dung phong phú, cốt truyện lôi cuốn với bức tranh xã hội giao thời của Việt Nam xoay quanh những vấn đề triết lý về cuộc sống và văn hóa nước nhà. Con người và cuộc sống trong sáng tác của ông hiện lên với tất cả những nét đời thường như bản thân cuộc sống vốn có. Nguyễn Tuân đã sáng tạo ra những áng văn xuôi hay đặc biệt có ý nghĩa tư tưởng và thể hiện tinh thần dân tộc một cách sâu sắc. 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Trương Chính (1997) – Nguyễn Tuân và Vang bóng một thời – Tập 2 – Nhà xuất bản văn học 2. Nguyễn Lâm Điền – Trần Văn Minh (2012) – Văn học Việt Nam (1945 – 1975) – Nhà xuất bản Đại Học Cần Thơ, Cần Thơ 3. Giang Trung Hận (1997) – Cái ngông trong sáng tác của Nguyễn Tuân trước Cách mạng Tháng Tám – Luận văn tốt nghiệp – Đại học sư phạm – Ngành Ngữ Văn, khóa 19 4. Phong Lê (1997) – Văn học trên hành trình của thế kỷ XX – Đại học quốc gia – Hà Nội 5. Phương Lựu – Trần Đình Sử - Nguyễn Xuân Nam – Lê Ngọc Trà – La Khắc Hòa – Thành Thế Thái Bình – Lý luận văn học – Nhà xuất bản Giáo dục 6. Hương Lý – Hoàng Dũng – Nguyễn Hoàng Khung – Nguyễn Đăng Mạnh – Nguyễn Trác (1978) – Lịch sử văn học Việt Nam (1930 – 1945) – Tập 5 – Phần I - Nhà xuất bản Giáo dục 7. Tôn Thảo Miên (1996) – Nguyễn Tuân về tác gia và tác phẩm – Nhà xuất bản Giáo dục 8. Tôn Thảo Miên (2002) – Nguyễn Tuân tác phẩm và dư luận – Nhà xuất bản Văn học 9. Nguyễn Đăng Mạnh (2005) – Những bài giảng tác gia Văn học Việt Nam Hiện đại - Đại học sư phạm 10. Trần Văn Minh (1998) – Chất văn hóa trong các sáng tác của Nguyễn Tuân – Luận Án Thạc Sĩ – Trường Đại học Khoa Học Xã Hội và Nhân Văn 77 11. Phương Ngân (2000) – Nguyễn Tuân cây bút tài hoa và độc đáo – Nhà xuất bản Văn học thông tin 12. Lữ Huy Nguyên (1996) – Tuyển tập Nguyễn Tuân – Ba tập – I, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội 13. Vũ Ngọc Phan (1989) – Nhà văn hiện đại – Tập I – Nhà xuất bản Khoa học Xã hội 14. Vũ Ngọc Phan (2010) – Vũ Ngọc Phan toàn tập – 5 tập – Nhà xuất bản văn học 15. Hồ Thị Xuân Quỳnh (2009) – Văn học Việt Nam hiện đại (1930 – 1945) – Trường Đại Học Cần Thơ 16. Lê Ngọc Trà – Thách thức của sáng tạo - Thách thức của văn hóa – Nhà xuất bản Thanh Niên 17. Ngô Tất Tố - Lều chõng – Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội 18. Nguyễn Anh Vũ – Nguyễn Tuân tác phẩm và lời bình – Nhà xuất bản Công ty Văn hóa Hương Thủy 19. Hoàng Xuân (1997) – Nguyễn Tuân _ Người đi tìm cái đẹp – Nhà xuất bản Văn học TÀI LIỆU TRÊN CÁC TRANG WEB 20. Võ Vân Hà - Luận văn ngôn từ và giọng điệu truyện ngắn Nguyễn Tuân trước Cách mạng tháng Tám – http://doan.edu.vn/do-an/luan-van-ngon-tu-va-giong-dieu-nghe-thuat-truyen-ngan-nguyentuan-truoc-cach-mang-thang-tam-1945-3862/ 21. Huệ Triệu - Tìm hiểu quan niệm về cái đẹp của Nguyễn Tuân trong Vang bóng một thời – http://khoavanhocngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=1957:tim-hiu- 78 quan-nim-v-cai-p-ca-nguyn-tuan-trong-vang-bong-mt-thi&catid=63:vn-hc-vitnam&Itemid=106 MỤC LỤC ẦN MỞ ĐẦ U PH PHẦ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài............................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề.................................................................................................2 3. Mục đích, yêu cầu........................................................................................... 4 4. Phạm vi nghiên cứu........................................................................................ 5 5. Phương pháp nghiên cứu................................................................................ 6 ẦN NỘI DUNG PH PHẦ ươ ng 1. NGUY ỄN TU ÂN VỚI TH Ể LO ẠI TRUY ỆN Ch Chươ ương NGUYỄ TUÂ THỂ LOẠ TRUYỆ ẮN - MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG NG NGẮ 1.1. Tình hình xã hội và văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945........................ 7 1.1.1. Đặc điểm tình hình xã hội Việt Nam 1930 – 1945........................................ 7 1.1.1.1. Những đặc điểm mới của mâu thuẫn xã hội............................................... 7 1.1.1.2. Sự phân hóa và thái độ của các giai cấp..................................................... 8 1.1.1.3. Tình hình văn hóa....................................................................................... 9 1.1.2. Những nét lớn của tình hình văn học...........................................................10 79 1.2. Những nét chính về tiểu sử - sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Tuân...............15 1.2.1. Tiểu sử..........................................................................................................15 1.2.2. Sự nghiệp sáng tác....................................................................................... 17 1.3. Giới thuyết về thể loại truyện ngắn.................................................................23 1.4. Giới thiệu tác phẩm.........................................................................................23 ươ ng 2. BỨC TRANH XÃ HỘI VI ỆT NAM GIAI ĐOẠN Ch Chươ ương VIỆ ỜI GIAO TH THỜ 2.1. Bối cảnh xã hội Việt Nam buổi giao thời....................................................... 25 2.2. Phản ánh chân thực cuộc sống sinh hoạt........................................................ 29 2.3. Sự du nhập văn hóa phương Tây và suy tàn của Hán học..............................34 2.4. Những tính cách con người thời đại trong Vang bóng một thời..................... 38 2.4.1. Những con người yêu, giữ gìn và phát huy văn hóa truyền thống.............. 38 2.4.2. Những con người trăn trở trước thực tại xã hội...........................................40 2.4.3. Những con người yêu và sống hòa hợp với thiên nhiên.............................. 42 2.5. Nhận định giá trị tác phẩm qua biểu hiện bức tranh xã hội Việt Nam giai đoạn giao thời.........................................................................................................45 ươ ng 3. BỨC TRANH VĂN HÓA TRUY ỀN TH ỐNG TRONG Ch Chươ ương TRUYỀ THỐ BU ỔI GIAO TH ỜI BUỔ THỜ 3.1. Một số biểu hiện tiêu biểu của bức tranh văn hóa trong Vang bóng một thời 48 3.1.1. Uống trà Tàu..................................................................................................... 48 3.1.2. Đánh thơ – Thả thơ........................................................................................... 53 3.1.3. Uống rượu – ngâm thơ – chơi hoa lan.............................................................. 55 3.1.4. Chơi cờ Tướng.................................................................................................. 57 3.1.5. Chơi đèn kéo quân.............................................................................................58 80 3.2. Những đặc điểm của bức tranh văn hóa trong Vang bóng một thời.................... 60 3.2.1. Sự nhìn nhận sâu sắc về cái đẹp........................................................................61 3.2.2. Sự đa dạng và phong phú của các loại hình văn hóa........................................ 63 3.2.3. Sự cảm thông cho số phận của giới nhà Nho và thời đại tác phẩm.................. 64 3.3. Cái đẹp sẽ cứu thê giới hay sự thoát ly tiêu cực.................................................. 66 3.4. Nhận định giá trị tác phẩm qua biểu hiện bức tranh văn hóa truyền thông buổi giao thời.....................................................................................................68 ẦN KẾT LU ẬN PH PHẦ LUẬ 81 NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… 82 ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ……………………………………….. NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ PHẢN BIỆN ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… 83 ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………….. NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ PHẢN BIỆN ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… 84 ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ……………………………………….. 85 [...]... phong cách riêng của ông Tất cả những thú chơi tao nhã của các Nho sĩ cuối mùa được Nguyễn Tuân phản ánh qua mười hai truyện ngắn, in thành tập Vang bóng một thời Cái ham muốn “xê dịch” đã giúp cho Nguyễn Tuân có một vốn sống phong phú, một sự hiểu biết sâu sắc về phong tục tập quán cổ truyền của dân tộc Ở Vang bóng một thời ông đã mô tả một cách tinh tế cái thói ăn chơi, hưởng lạc của tầng lớp quý... văn học thì truyện ngắn là tác phẩm tự sự cỡ nhỏ Cốt truyện của truyện ngắn thường diễn ra trong một không gian và thời gian hạn chế, kết thúc của truyện ngắn cũng không chia thành nhiều tuyến phức tạp Truyện ngắn được viết để tiếp thu liền một mạch nên đặc điểm của truyện ngắn là tính ngắn gọn Để thể hiện nổi bật tư tưởng, chủ đề, khắc hoạ tính cách nhân vật đòi hỏi nhà văn viết truyện ngắn phải có... mắt cua còn là một thiên xám hối của một thanh niên khinh bạc, vì đã sống không lý tưởng Tác phẩm này đưa NguyễnTuân hiện lên với một diện mạo khác Đó là một người trung thực với chính lòng mình, một Nguyễn Tuân đầy bản lĩnh Từ sau Vang bóng một thời đến năm 1945, trong tình hình chung của văn chương lãng mạn, sáng tác của Nguyễn Tuân dần đi vào ngõ cụt Theo dòng sáng tác của Nguyễn Tuân giai đoạn... đẹp của dân tộc Các thú chơi tao nhã của quê hương, được ông thể hiện qua một số tác phẩm như: Những chiếc ấm đất, Đánh thơ, Thả thơ, Chén trà sương… trong Vang bóng một thời đã bộc lộ được nét tài hoa của Nguyễn Tuân ở phương diện này Qua tập truyện này lại thấy Nguyễn Tuân hiện lên là một người cả đời phụng sự cái đẹp, trong sáng, là một nhà văn theo chủ nghĩa duy mĩ Trong một loạt sáng tác của Nguyễn. .. Hai tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Tuân thời kỳ này đánh dấu sự thành công và vang vội của một tài năng mới là: Vang bóng một thời và Thiếu quê hương Vang bóng một thời đề lên như một mẫu mực sống, lối tiêu dao hưởng lạc tài hoa một cách rất cầu kỳ của lớp nhà nho lỗi thời bất lực, bên một ấm trà, một chén rượu, một rò lan, một chậu cúc… Tác phẩm bao hàm ít nhiều tinh thần dân tộc ở thái độ không chịu... thuật của nhà văn Nguyễn Tuân Nét nổi bật ở Nguyễn Tuân là lòng yêu nước và tinh thần dân tộc Sinh ra trong buổi loạn lạc, là một người tri thức Nguyễn Tuân thể hiện lòng yêu nước của mình theo một cách riêng Lòng yêu nước của Nguyễn Tuân gắn liền với những nét văn hóa cổ truyền của dân tộc, nhưng Nguyễn Tuân đã phải trải qua những năm tháng khổ sở, có lúc bế tắc, tuyệt vọng ở giai đoạn 1945 Nguyễn Tuân. .. luyện Trong khuôn khổ ngắn gọn, những truyện ngắn thành công có thể biểu hiện những vấn đề xã hội có tầm khái quát rộng lớn 26 Do khuôn khổ ngắn, nhiều khi làm cho truyện ngắn gần với các hình thức truyện kể dân gian như truyện cổ tích, truyện cười Truyện ngắn thời trung đại cũng ngắn nhưng rất gần với truyện vừa Truyện ngắn hiện đại là một kiểu tư duy mới, một cách nhìn cuộc đời, một cách nắm bắt cuộc... Nguyễn Tuân trước cách mạng Vang bóng một thời là tập truyện để lại dấu ấn đậm đà và sâu sắc nhất Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan cho rằng: “Tác phẩm đầu tay của ông là một văn phẩm gần tới sự hoàn thiện, toàn mỹ đó là tập Vang bóng một thời [1; tr 415] Văn phong Nguyễn Tuân trong tác phẩm đầu tay đạt đến đỉnh cao trong sự nghiệp sáng tác, đã được Chương Chính khẳng định: “Về văn phong phải nói Nguyễn Tuân. .. Các truyện ngắn, bút ký và thơ của ông được ký dưới nhiều tên khác nhau như : Ngột Lôi Quật, Thanh Hà, Tuấn Thừa Sắc, Nhất Lang, Tuân, Ân Ngũ Tuyên, Nguyễn Tuân Bắt đầu sự nghiệp từ năm 1936 nhưng mãi đến năm 1938 ông ho ra đời một số tác phẩm như: Một chuyến đi, Vang bóng một thời thì ông thật sự trở nên nổi tiếng và đánh dấu ấn trogn lòng độc giả Năm 1940, nhà Tân Dân in cuốn Vang bóng một thời của. .. xây dựng Nguyễn Tuân mất ngày 28 tháng 7 năm 1987 tại Hà Nội Năm 1996, ông được nhà nước truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học và nghệ thuật 1.2.2 Sự nghi nghiệệp sáng tác Nguyễn Tuân xuất hiện lần đầu tiên trên thi đàn văn chương Việt Nam năm 1936, nhưng Nguyễn Tuân không có được độ chững chạc như các văn giới cùng thời Năm 1939, ông cho ra mắt tập truyện ngắn Vang bóng một thời Nguyễn Tuân đã ... là: Đặc điểm nội dung tập truyện Vang bóng thời Nguyễn Tuân , nên mặt tư liệu tập trung tìm kiếm tư liệu có liên quan đến tác gia Nguyễn Tuân: Nguyễn Tuân tác gia tác phẩm, Tuyển tập Nguyễn Tuân. .. hoa làm cho Vang bóng thời sống với thời gian Với đề tài Đặc điểm nội dung tập truyện ngắn Vang bóng thời Nguyễn Tuân , luận văn tập chung khảo sát, hệ thống phân tích biểu nội dung cách nghĩ... truyện truyện ngắn Vang bóng thời Thứ hai, nêu lên đặt điểm nội dung bật tập truyện mà nghiên cứu Thứ ba, phân tích đặt điểm bật tác phẩm như: Hiện thực tranh xã hội Việt Nam giai đoạn giao thời,