Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam TRƢỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA LUẬT LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT NIÊN KHÓA 2010-2014 Đề tài CHẾ ĐỊNH NHIỀU TỘI PHẠM TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Giáo viên hƣớng dẫn: Sinh viên thực hiện: TS. Phạm Văn Beo Nguyễn Minh Quang MSSV: 5105992 Lớp: Luật Thƣơng Mại 1 K36 Cần Thơ, 11/2013 GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 1 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên em xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến thầy Phạm Văn Beo đã trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt thời gian qua để em có thể hoàn thành Luận văn tốt nghiệp này. Xin chân thành cảm ơn đến quý thầy cô Khoa luật – Trường Đại học Cần Thơ đã hết lòng dìu dắt, dạy bảo em trong khoảng thời gian học tập vừa qua, cũng như những đóng góp quý báu để em hoàn thành tốt Luận văn. Mặc dù đã có nhiều cố gắng trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu đề tài nhưng do nhiều yếu tố khách quan nên chắc chắn đề tài không tránh khỏi thiếu sót. Do vậy, rất mong được sự đóng góp ý kiến của quý thầy cô. Em xin kính chúc quý thầy cô nhiều sức khỏe, thành công trong công việc và cuộc sống. Trân trọng! Cần Thơ, tháng 11 năm 2013 Người viết Nguyễn Minh Quang GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 2 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƢỚNG DẪN ......................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 3 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG BẢO VỆ LUẬN VĂN ......................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 4 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu đề tài ................................................................................... 2 3. Phạm vi nghiên cứu đề tài .................................................................................... 2 4. Phương pháp nghiên cứu đề tài ............................................................................ 2 5. Kết cấu của đề tài.................................................................................................. 3 CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ CHẾ ĐỊNH NHIỀU TỘI PHẠM .............................................................................................................. 4 1.1 Khái niệm tội phạm .......................................................................................... 4 1.1.1 Khái niệm tội phạm ..................................................................................... 4 1.1.2 Đặc điểm của tội phạm ................................................................................ 4 1.1.2.1 Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm .......................................... 5 1.1.2.2 Tính trái pháp luật hình sự ................................................................. 6 1.1.2.3 Tính có lỗi của tội phạm .................................................................... 7 1.1.2.4 Tính chịu hình phạt của tội phạm ...................................................... 8 1.2 Lý luận chung về chế định nhiều tội phạm .................................................... 9 1.2.1 Khái niệm nhiều tội phạm ........................................................................... 9 1.2.2 Đặc điểm của nhiều tội phạm ...................................................................... 11 1.2.3 Phân biệt nhiều tội phạm với tội phạm đơn nhất phức tạp ......................... 13 1.3 Các hình thức biểu hiện của chế định nhiều tội phạm .................................. 15 1.3.1 Phạm nhiều tội ............................................................................................ 15 1.3.2 Trường hợp có nhiều bản án ....................................................................... 21 1.3.3 Phạm tội nhiều lần ....................................................................................... 22 1.3.4 Tái phạm, tái phạm nguy hiểm .................................................................... 25 1.4 Ý nghĩa của việc nghiên cứu chế định nhiều tội phạm trong Luật Hình sự Việt Nam .................................................................................................................. 27 GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 5 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam CHƢƠNG 2 ĐỊNH TỘI DANH, QUYẾT ĐỊNH HÌNH PHẠT ĐỐI VỚI TRƢỜNG HỢP NHIỀU TỘI PHẠM ................................................................... 29 2.1 Định tội danh đối với trƣờng hợp nhiều tội phạm ........................................ 29 2.1.1 Những vấn đề lý luận chung về định tội danh ............................................ 29 2.1.1.1 Khái niệm định tội danh .................................................................... 29 2.1.1.2 Cơ sở pháp lý của việc định tội danh ................................................ 30 2.1.1.3 Các giai đoạn của việc định tội danh ................................................. 32 2.1.2 Định tội danh đối với trường hợp nhiều tội phạm ...................................... 33 2.1.2.1 Một số vấn đề chung về định tội danh đối với trường hợp nhiều tội phạm ............................................................................................................. 33 2.1.2.2 Định tội danh trong trường hợp phạm nhiều tội ............................... 35 2.1.2.3 Định tội danh trong trường hợp có nhiều bản án ............................... 43 2.1.2.4 Định tội danh trong trường hợp phạm tội nhiều lần .......................... 43 2.1.2.5 Định tội danh trong trường hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm ........ 46 2.2 Quyết định hình phạt đối với trƣờng hợp nhiều tội phạm ........................... 47 2.2.1 Những vấn đề lý luận chung về quyết định hình phạt ................................ 47 2.2.1.1 Khái niệm quyết định hình phạt ........................................................ 47 2.2.1.2 Các nguyên tắc quyết định hình phạt ............................................... 48 2.2.1.3 Các căn cứ quyết định hình phạt ....................................................... 52 2.2.2 Quyết định hình phạt đối với trường hợp nhiều tội phạm........................... 58 2.2.2.1 Quyết định hình phạt đối với trường hợp phạm nhiều tội ................. 58 2.2.2.2 Quyết định hình phạt đối với trường hợp có nhiều bản án ................ 64 2.2.2.3 Quyết định hình phạt đối với trường hợp phạm tội nhiều lần ........... 67 2.2.2.4 Quyết định hình phạt đối với trường hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm .. 68 GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 6 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam CHƢƠNG 3 NHỮNG BẤT CẬP VÀ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN CHẾ ĐỊNH NHIỀU TỘI PHẠM TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ............................ 70 3.1 Những bất cập trong quy định của Bộ luật hình sự liên quan đến chế định nhiều tội phạm ........................................................................................................ 70 3.2 Những bất cập trong áp dụng và giải quyết các vụ án hình sự trong trƣờng hợp nhiều tội phạm ................................................................................................. 72 3.2.1 Định tội danh và quyết định phạt không đúng trong trường hợp phạm nhiều tội ......................................................................................................................... 72 3.2.2 Định tội danh và quyết định phạt không đúng trong trường có nhiều bản án .......................................................................................................................... 75 3.2.3 Định tội danh và quyết định phạt không đúng trong trường hợp phạm tội nhiều lần ............................................................................................................... 76 3.2.4 Định tội danh và quyết định phạt không đúng trong trường hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm ................................................................................................... 80 3.2.5 Định tội danh và quyết định hình phạt không đúng trong trường hợp nhiều tội phạm đến từ chủ thể áp dụng pháp luật hình sự ................................................... 82 3.3 Một số giải pháp hoàn thiện chế định nhiều tội phạm trong pháp luật hình sự Việt Nam .................................................................................................................. 83 3.3.1 Cần hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình sự hiện hành về chế định nhiều tội phạm ................................................................................................................ 83 3.3.2 Tăng cường công tác giải thích, hướng dẫn áp dụng phát luật hình sự về chế định nhiều tội phạm .............................................................................................. 86 3.3.3 Nâng cao năng lực, trình độ chuyên môn nghiệp vụ, ý thức pháp luật và trách nhiệm nghề nghiệp của chủ thể tiến hành tố tụng, đặc biệt là đội ngũ Thẩm phán ...... 87 3.3.4 Tăng cường sự hợp tác và trao đổi kinh nghiệm lập pháp hình sự với nước ngoài ..................................................................................................................... 88 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 7 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam LỜI MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Pháp luật hình sự là một trong những công cụ sắc bén, hữu hiệu để đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm, góp phần đắc lực vào việc bảo vệ độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, góp phần duy trì trật tự an toàn xã hội, trật tự quản lý kinh tế, bảo đảm cho mọi người được sống trong một môi trường xã hội và sinh thái an toàn, lành mạnh, mang tính nhân văn cao. Đồng thời, pháp luật hình sự góp phần tích cực loại bỏ những yếu tố gây cản trở cho tiến trình đổi mới và sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh. Bộ luật hình sự nước ta đóng vai trò hết sức quan trọng trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước qua các giai đoạn. Bộ luật hình sự năm 1999 của nước ta được Quốc hội khóa X thông qua ngày 21/12/1999, có hiệu lực từ ngày 01/7/2000, thay thế Bộ luật hình sự năm 1985. Với sự phát triển, chuyển biến không ngừng của xã hội và để phù hợp với thực tiễn xã hội, ngày 19/6/2009 Quốc hội khóa XII kỳ hợp thứ 5 đã thông qua luật sửa đổi bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự năm 1999. Trong Bộ luật hình sự 1985 trước đây và Bộ luật hình sự 1999 (Bộ luật hình sự 1999 sửa đổi bổ sung 2009) mặc dù đã có một số các quy định ở mức độ khác nhau có về các hình thức biểu hiện của Chế định nhiều tội phạm (Điều 49 Tái phạm, tái phạm nguy hiểm; Điều 50 Quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội; Điều 51 Tổng hợp hình phạt của nhiều bản án…) nhưng lý luận hình sự vẫn chưa ghi nhận nhiều tội phạm là một chế định pháp lý độc lập. Trong khi đó Chế định nhiều tội phạm là một vấn đề phức tạp trong Luật hình sự Việt Nam và trong thời gian qua chưa có nhiều công trình nghiên cứu đầy đủ và toàn diện về chế định này. Chế định nhiều tội phạm có các hình thức biểu hiện: phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm. Thực tế điều tra, truy tố và xét xử ở nước ta cho thấy việc đấu tranh đối với các trường hợp nhiều tội phạm thường gặp một số khó khăn nhất định và sai sót nhất là khi định tội danh và quyết định hình phạt. Hơn nữa, trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, bên cạnh những tích cực, thành quả đạt được còn nảy sinh nhiều vấn đề tiêu cực nhất là tình hình nhiều tội phạm diễn biến ngày càng phức tạp với tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội ngày càng tăng. Để định danh và quyết định hình phạt trong các trường hợp như vậy, đòi GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 8 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam hỏi các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử phải nắm vững kiến thức pháp luật nói chung, pháp luật hình sự nói riêng và có kinh nghiệm thực tiễn mới xử lý đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không để lọt tội phạm và làm oan người vô tội. Từ thực tế trên, theo người viết việc học tập, tìm hiểu và nghiên cứu đồng bộ, có hệ thống để tiến tới hoàn thiện Chế định nhiều tội phạm trong pháp luật hình sự Việt Nam là rất cần thiết. Vì vậy, người viết chọn đề tài “Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam” làm đề tài luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu đề tài Học tập và tìm hiểu những vấn đề lý luận về chế định nhiều tội phạm. Tìm hiểu những quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về định tội danh và quyết định hình phạt trong trường hợp nhiều tội phạm, cụ thể là trong từng hình thức biểu hiện: phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm. Tìm hiểu những bất cập trong các quy định liên quan đến Chế định nhiều tội phạm, những bất cập trong việc định tội danh và quyết hình phạt đối với từng hình thức biểu hiện của chế định này. Từ đó có những phân tích, đánh giá để đưa ra một số kiến nghị hoàn thiện những bất cập của chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam. 3. Phạm vi nghiên cứu đề tài Phạm vi nghiên cứu của đề tài là học tập, tìm hiểu những vấn đề về chế định nhiều tội phạm và việc định tội danh, quyết định hình phạt trong từng hình thức biểu hiện của chế định này, đưa ra một số kiến nghị hoàn thiện dưới góc độ luật hình sự, cả lý luận và thực tiễn xét xử. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài Phương pháp luận của luận văn được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lê Nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật; chủ trương, chính sách của Đảng cộng sản Việt Nam về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trong luận văn người viết sử dụng các phương pháp nghiên cứu: Phương pháp hệ thống, phân tích, tổng hợp, so sánh, đối chiếu… để thể hiện những nội dung của đề tài. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 9 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam 5. Kết cấu của đề tài Ngoài phần lời mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo thì luận văn gồm có 3 chương: Chƣơng 1 Những vấn đề lý luận chung về chế định nhiều tội phạm Chƣơng 2 Định tội danh, quyết định hình phạt đối với trƣờng hợp nhiều tội phạm Chƣơng 3 Những bất cập và kiến nghị hoàn thiện chế định nhiều tội phạm trong luật hình sự Việt Nam GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 10 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ CHẾ ĐỊNH NHIỀU TỘI PHẠM 1.1 Khái niệm tội phạm 1.1.1 Khái niệm tội phạm Điều 8 Bộ luật hình sự nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam 1999 đã định nghĩa khái niệm tội phạm như sau: Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hoá, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tự do, tài sản, các quyền, lợi ích hợp pháp khác của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa.1 Khái niệm tội phạm trong luật hình sự có vai trò hết sức quan trọng. Định nghĩa tội phạm trên là một định nghĩa có tính chất khoa học thể hiện tập trung nhất quan điểm của Nhà nước ta về tội phạm. Thể hiện tập trung bản chất giai cấp, các đặc điểm kinh tế, chính trị, xã hội, pháp lý của luật hình sự của mỗi quốc gia. Là cơ sở khoa học thống nhất cho việc xác định các loại tội phạm cụ thể và tạo cơ sở cho việc nhận thức và áp dụng đúng đắn những điều luật, quy định về từng tôi cụ thể. Từ định nghĩa này, ta có thể định nghĩa tôi phạm một cách khái quát như sau: Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội, trái pháp luật hình sự, có lỗi và phải chịu hình phạt. 1.1.2 Đặc điểm của tội phạm Thế giới quan vật chất của chủ nghĩa Mác - Lê Nin khẳng định: “lực lượng vật chất chỉ có thể bị đánh đổ bằng lực lượng vật chất”. C.Mác cũng từng viết: “ngoài hành vi của con mình ra tôi không tồn tại đối với pháp luật, hoàn toàn không phải đối tượng của nó”. Trên cơ sở đó, luật hình sự Việt Nam từ trước đến nay đã thừa nhận “nguyên tắc hành vi”. Chỉ có thể thông qua hành vi, con người mới có thể phạm tội. Những ý nghĩ, tư tưởng của con người dù lệch lạc đến đâu, thì cũng không phải 1 Bộ luật hình sự 1999, điều 8. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 11 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam là tội phạm nếu chưa được thể hiện ra thế giới khách quan bằng hành vi. Tuy nhiên, không phải mọi hành vi của con người thể hiện ra ngoài thế giới khách quan đều là tội phạm. Theo luật hình sự Việt Nam hiện hành, dựa trên khái niệm về tội phạm, hành vi bị xem là tội phạm phải có đủ bốn dấu hiệu: tính nguy hiểm cho xã hội, tính trái pháp luật hình sự, tính có lỗi, tính chịu hình phạt. Những dấu hiệu này đồng thời cũng là những thuộc tính của tội phạm mà các hành vi khác không có được. 1.1.2.1 Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm là dấu hiệu cơ bản, quan trọng nhất, quyết định những dấu hiệu khác của tội phạm, bởi nó là thuộc tính và là nội dung của tội phạm. Một hành vi sở dĩ bị quy định là tội phạm vì bản thân nó có “tính nguy hiểm”. Đây chính là điểm khác giữa pháp luật hình sự hiện hành với pháp luật hinh sự của chế độ Sài Gòn trước đây cũng như pháp luật hình sự một số nước trên thế giới, xem tính luật định là dấu hiệu quyết định. Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm về khách quan có nghĩa là gây ra hoặc đe dọa gây ra những thiệt hại cho các quan hệ xã hội. Đây là các quan hệ xã hội gắn liền với lợi ích của Nhà nước, mọi công dân và toàn xã hội; và khi bị xâm hại, có thể làm ảnh hưởng đến sự tồn tại và phát triển của các quan hệ xã hội. Những quan hệ xã hội đó được quy định cụ thể tại khoản 1 Điều 8 Bộ luật hình sự hiện hành. Theo nghĩa đầy đủ, tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm còn bao hàm cả yếu tố chủ quan, tức là lỗi. Tuy nhiên, để nhấn mạnh sự thừa nhận lỗi là một nguyên tắc cơ bản, pháp luật hình sự nước ta từ trước đến nay vẫn luôn xem lỗi là dấu hiệu độc lập của tội phạm. Bất kỳ một hành vi vi phạm chuẩn mực chung của xã hội nào cũng có tính nguy hiểm, có nghĩa là khả năng gây ra hoặc đe dọa gây thiệt hại cho các quan hệ xã hội. Tuy nhiên, so với các hành vi vi phạm khác, tội phạm có tính nguy hiểm “đáng kể” hơn cả. Ví dụ, hành vi chửi mắng ông bà, cha mẹ…bị xem là hành vi vi phạm đạo đức. Hành vi này về bản chất cũng có tính nguy hiểm nhất định cho xã hội, vì nó đã xâm phạm đến quan hệ tình cảm giữa người thân trong gia đình. Tuy nhiên, hành vi này chưa phải là tội phạm vì mức độ nguy hiểm vẫn còn hạn chế, chưa “đáng kể”. Trong trường hợp hành vi chửi mắng diễn ra liên tục, kèm theo hành vi đối xử tàn ác về vật chất, tinh thần đối với ông bà, cha mẹ…dẫn đến hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính mà còn vi phạm thì hành vi đó bị coi là tội phạm. Bởi vì, trong trường hợp này, tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi đã “đáng kể”. Tính nguy GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 12 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam hiểm cho xã hội của tội phạm là một phạm trù lịch sử, hoàn toàn có tính khách quan, không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của con người. Nó thay đổi phụ thuộc vào các yếu tố không gian và thời gian nhất định. Ví dụ, hành vi săn bắn thú dữ nếu diễn ra vào nhũng năm của thập niên 50 - 60 của thế kỷ XIX được xem là hành vi tích cực (trừ hại cho dân). Tuy nhiên, hiện nay hành vi này có tính nguy hiểm đáng kể vì nó gây mất cân bằng sinh thái trong điều kiện các loài thú hoang dã, quí hiếm đang có nguy cơ tuyệt chủng. Tính nguy hiểm cho xã hội có thể được con người nhận thức và nhận thức đáng đúng. Khi khẳng định một hành vi nguy hiểm cho xã hội là tội phạm thì không có nghĩa đó là sự áp đặt một ý muốn chủ quan của con người, mà đó chỉ là sự xác nhận thực tế khách quan được nhận thức thông qua việc đánh giá tổng thể các yếu tố khác nhau ảnh hưởng đến tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm của nhà làm luật. Các yếu tố này bao gồm: - Tính chất và tầm quan trọng của khách thể (quan hệ xã hội) bị xâm hại. - Tính chất của hành vi khách quan. - Tính chất và mức độ thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho các quan hệ xã hội. - Tính chất và mức độ lỗi. - Động cơ, mục đích phạm tội. - Thời gian, địa điểm, hoàn cảnh thực hiện tội phạm. - Nhân thân người phạm tội. - Các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự. 1.1.2.2 Tính trái pháp luật hình sự Tính trái pháp luật hình sự là dấu hiệu được quy định trong luật hình sự của tất cả các nước trên thế giới. Theo tuyên ngôn nhân quyền của Liên hợp quốc “không ai bị kết án về một hành vi mà lúc họ thực hiện luật pháp quốc gia hay quốc tế không quy định là tội phạm”. Theo luật hình sự Việt Nam, hành vi nguy hiểm cho xã hội chỉ bị coi là tội phạm khi nó được quy định trong phần các tội phạm của Bộ luật hình sự, khoản 1 Điều 8 Bộ luật hình sự 1999 khẳng định “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong bộ luật hình sự…”, Điều 2 Bộ luật hình sự 1999“chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 13 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Bộ luật hình sự quy định một hành vi nào đó bị cấm thì người phạm tội thực hiện hành vi đó. Ngược lại, khi Bộ luật hình sự quy định hành vi đó phải được làm thì người phạm tội không làm hoặc làm không hết trách nhiệm và khả năng của mình. Ví dụ, tại Điều 102 Bộ luật hình sự hiện hành quy định trách nhiệm cứu giúp người khác đang trong tình trạng nguy hiểm đến tính mạng. Nếu một người chứng kiến người khác đang trong tình trạng nguy hiểm đến tính mạng mà không có hành vi cứu giúp khi có khả năng và điều kiện cứu giúp, thì bị coi là trái Bộ luật hình sự. Quy định tính trái pháp luật hình sự là dấu hiệu của tội phạm, không những là cơ sở đảm bảo cho đường lối đấu tranh phòng chống tội phạm được thống nhất, bảo đảm quyền dân chủ của công dân không bị vi phạm bởi hành vi tùy tiện, mà còn thúc đẩy các cơ quan lập pháp kịp thời sửa đổi, bổ sung luật theo sát với sự thay đổi của tình hình kinh tế, chính trị, xã hội. Tính trái pháp luật hình sự tuy là dấu hiệu về mặt hình thức pháp lý nhưng vẫn có tính độc lập tương đối và có ý nghĩa quan trọng. Nếu chỉ coi trọng dấu hiệu tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thì sẽ dẫn đến tình trạng tùy tiện trong việc xử lý hình sự. Giữa hai dấu hiệu tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm và tính trái pháp luật hình sự có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm là thuộc tính khách quan, biểu hiện nội dung, bản chất chính trị, xã hội của tội phạm. Dấu hiệu này quyết định một hành vi có được quy định trong Bộ luật hình sự và bị coi là tội phạm hay không. Tính trái pháp luật hình sự là dấu hiệu biểu hiện hình thức pháp lý của tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Tính trái pháp luật hình sự là dấu hiệu kèm theo của tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Tuy nhiên, dù một hành vi có tính nguy hiểm cao cho xã hội đến đâu nhưng chưa được quy định trong luật hình sự thì cũng chưa thể coi là tội phạm. 1.1.2.3 Tính có lỗi của tội phạm Lỗi là thái độ chủ quan của con người đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội của mình và đối với hậu quả của hành vi đó thể hiện dưới dạng cố ý hoặc vô ý. Người bị coi là có lỗi khi người đó thực hiện hành vi gây thiệt hại cho xã hội nếu hành vi ấy là kết quả của sự tự lựa chọn và quyết định của chủ thể trong khi có đầy đủ điều kiện quyết định thực hiện xử sự khác phù hợp với đòi hỏi của xã hội. Xử sự của người bình thường bao giờ cũng là sự thống nhất của yếu tố khách quan và chủ quan. Hai yếu tố này có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Không thể có hành vi nguy hiểm cho xã hội mà không có lỗi của người phạm tội. Chính vì tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi đã bao gồm cả tính có lỗi cho nên có thể có ý kiến GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 14 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam cho rằng không thể coi tính có lỗi là dấu hiệu độc lập với dấu hiệu tính nguy hiểm cho xã hội. Trong Bộ luật hình sự Việt Nam, tính có lỗi được nêu trong định nghĩa về tội phạm là dấu hiệu độc lập với tính nguy hiểm cho xã hội nhưng không phải để tách lỗi ra khỏi tính nguy hiểm cho xã hội mà để nhấn mạnh tính chất quan trọng của tính lỗi. Tóm lại, luật hình sự Việt Nam xem lỗi là một dấu hiệu của tội phạm để thừa nhận lỗi là một nguyên tắc cơ bản của luật hình sự. Khi xác nhận hành vi có phải là tội phạm hoặc không phải là tội phạm, chúng ta cần dựa trên cơ sở thống nhất các yếu tố khách quan và chủ quan. Bởi vì, chúng ta áp dụng hình phạt không phải chỉ để trừng trị người có hành vi nguy hiểm cho xã hội mà còn nhằm mục đích cải tạo, giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội, ngăn ngừa họ phạm tội mới. Hình phạt sẽ không đạt mục đích, thậm chí, còn có tác dụng ngược lại nếu hình phạt được áp dụng đối với người không có lỗi. 1.1.2.4 Tính chịu hình phạt của tội phạm Quan điểm định nghĩa theo dấu hiệu hình thức xem tính chịu hình phạt là một dấu hiệu cơ bản của tội phạm. Chẳng hạn, Bộ luật hình sự Thụy Sĩ năm 1937 quy định: tội phạm là “hành vi do luật hình sự cấm bằng nguy cơ xử phạt”; Bộ luật hình sự Malaixia quy định: “Tội phạm được hiểu là một hành vi bị xử phạt theo Bộ luật này” (Điều 40 Bộ luật hình sự Malaisia)…Thật ra, về bản chất, một hành vi bị coi là tội phạm bởi vì nội dung nó có tính nguy hiểm cho xã hội và về hình thức nó trái pháp luật hình sự, có tính có lỗi và vì nó là tội phạm nên mới phải chịu hình phạt. Bộ luật hình sự Liên bang Nga năm 1996 quy định: “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện có lỗi và bị Bộ luật này quy định phải chịu hình phạt”. Bộ luật hình sự Việt Nam dù không đề cập dấu hiệu này trong định nghĩa tội phạm nhưng lý luận luật hình sự Việt Nam, được thể hiện trong Giáo trình luật hình sự của các cơ sở đào tạo luật, thì có đề cập và cho rằng tính trái pháp luật là dấu hiệu bên ngoài của tội phạm và có tính quy kết kèm theo các dấu hiệu khác của tội phạm. Tuy nhiên, không phải tất cả các nhà lý luận luật hình sự Việt Nam nào cũng thừa nhận quan điểm này. Quan điểm không coi tính chịu hình phạt là đặc điểm của tội phạm, vì trên thực tế không phải lúc nào người phạm tội cũng bị áp dụng hình phạt. Mặt khác, tính chịu hình phạt cũng không phải là một dấu hiệu bên trong tạo nên bản chất của tội phạm. Theo người viết, không thừa nhận đặc điểm này của tội phạm là một khiếm khuyết khi bàn đến đặc điểm của tội phạm. Bởi vì, mặc dù tính chịu hình phạt không phải là dấu hiệu bên trong của tội phạm, nhưng nó là đấu hiệu biểu hiện hệ quả tất yếu của GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 15 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam tội phạm, chỉ có tội phạm mới có thể chịu hình phạt, và ngược lại, một hành vi dù nguy hiểm cho xã hội nhưng không phải là tội phạm thì không thể có đặc điểm này. Tính chịu hình phạt được xem là dấu hiệu của tội phạm bởi nó là một thuộc tính khách quan của tội phạm. Vì vậy, trên thực tế dù có những hành vi phạm tội bị áp dụng hình phạt, cũng có những hành vi phạm tội không bị áp dụng hình phạt – trường hợp miễn trách nhiệm hình sự hay miễn hình phạt không có nghĩa phủ nhận quan điểm xem hình phạt là đặc điểm của tội phạm. Chúng ta nhận thấy rằng, dù trên thực tế có những trường hợp có hành vi phạm tội nhưng không bị áp dụng hình phạt, nhưng khả năng đe dọa bị áp dụng hình phạt là vẫn có. Hay nói cách khác, việc không áp dụng hình phạt trong trường đó là không áp dụng hình phạt đối với người phạm tội, chứ không phải phạm tội đó không có kèm theo hình phạt được quy định trong Bộ luật hình sự. Mọi hành vi khác không phải là tội phạm thì không có nguy cơ đe dọa bị áp dụng hình phạt. Phải nhìn nhận như thế mới thấy được mối liên hệ giữa tội phạm và hình phạt, hình phạt luôn gắn liền với tội phạm và chỉ có thể áp dụng hình phạt đối với người có hành vi phạm tội. 1.2 Lý luận chung về chế định nhiều tội phạm 1.2.1 Khái niệm nhiều tội phạm Trong thực tiễn điều tra, truy tố và xét xử, có không ít trường hợp, một người thực hiện hai tội phạm trở lên và người phạm tội bị truy cứu trách nhiệm hình sự cùng một lúc về các tội phạm ấy hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự vào những thời gian khác nhau sau khi bị kết án về hành vi phạm tội trước đó. Trường hợp một người thực hiện hai tội phạm trở lên có tính nguy hiểm cao cho xã hội. Trong các điều kiện giống nhau, trường hợp thực hiện nhiều tội phạm xâm hại đến nhiều nhóm quan hệ xã hội hoặc nhiều lần xâm hại đến một nhóm quan hệ xã hội được luật hình sự bảo vệ và thông thường gây ra hậu quả nghiêm trọng hơn so với trường hợp phạm một tội. Điều này thể hiện khuynh hướng chống đối xã hội và tính chất nguy hiểm cao cho xã hội của người phạm tội. Những điều nói trên đều được nhà làm luật dự liệu đến khi xây dựng pháp luật hình sự và được cơ quan bảo vệ pháp luật cân nhắc khi áp dụng các quy định của pháp luật hình sự. Khi một người thực hiện hai tội phạm trở lên tạo nên một tình huống đặc biệt liên quan đến việc định tội danh các hành vi phạm tội; việc quyết định hình phạt và cá thể hóa trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội; việc phân biệt trường hợp một tội phạm với trường hợp thực hiện nhiều tội phạm… GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 16 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Trong khoa học luật hình sự Việt Nam, nhiều tội phạm chưa có nhiều nghiên cứu lý luận và quan tâm đúng mức. Pháp luật hình sự hiện hành của nước ta không tách trường hợp nhiều tội phạm thành một chế định pháp lý hình sự riêng biệt, cũng chưa chính thức ghi nhận định nghĩa pháp lý về khái niệm nhiều tội phạm. Mặc dù có một loạt các quy phạm liên quan đến các hình thức biểu hiện của trường hợp nhiều tội phạm như: Điều 49 Tái phạm, tái phạm nguy hiểm; Điều 50 Quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội; Điều 51 Tổng hợp hình phạt của nhiều bản án… Trong khoa học hình sự Liên xô (trước đây) và Liên Bang Nga hiện nay có một số quan điểm về nhiều tội phạm: 1) những trường hợp một người thực hiện hai tội phạm trở lên mà đối với các tội đó vẫn chưa được xóa án tích hoặc chưa hết thời hiệu tuy cứu trách nhiệm hình sự; 2) theo nhà hình sự Iu.Melnhikova thì nhiều tội phạm là một khái niệm pháp lý mà bản chất của nó được thể hiện ở chỗ một người phạm hai, ba hay nhiều tội phạm mà không kể là người có tội đã bị truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các tội được thực hiện trước đây hay chưa; 3) nhiều tội phạm bao gồm: phạm tội lặp lại, phạm nhiều tội và tái phạm (A..M Iakovlev); 4) theo M.Efimov và E.Flôrôv thì nhiều tội phạm chỉ bao gồm phạm tội lặp lại và phạm nhiều tội; 5) nhiều tội phạm bao gồm phạm nhiều tội, phạm tội không chỉ một lần, phạm tội lặp lại và tái phạm (V.N.Kuđriavtxev); 6) nhiều tội phạm là khái niệm bao gồm phạm tội lặp lại và phạm nhiều tội trừu tượng (V.P.Malkôv); 7) đặc biệt theo nhà hình sự nổi tiếng B.A.Kurinôv (Liên Xô) cho rằng nhiều tội phạm là một chế định của luật hình sự Liên Xô cần bao hàm tất cả những trường hợp khi một người thực hiện một số tội phạm trong điều kiện nếu như đối với các tội này người đó vẫn chưa hết án tích hoặc thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự vẫn chưa hết… Các nhà hình sự học Cộng hòa nhân dân Mông Cổ cũng đưa ra ba dấu hiệu của khái niệm tội phạm: Thứ nhất, trường hợp thực hiện từ hai tội trở lên. Đây là dấu hiệu định lượng để phân biệt với các trường hợp không phải là nhiều tội phạm. Thứ hai, mỗi tội phạm trong số các tội phạm đã được thực hiện phải chịu hậu quả pháp lý hình sự. Thứ ba, sự lặp lại việc thực hiện hai tội phạm trở lên. Điều này có nghĩa, các tội phạm được thực hiện cách nhau một khoảng thời gian nhất định đủ để phân biệt tội phạm trước với tội phạm sau. Từ các quan điểm trên, chúng ta thấy rằng, nếu chỉ coi dấu hiệu một người phạm từ hai tội trở lên hay phạm một tội từ hai lần trở lên là dấu hiệu đặc trưng duy nhất của khái niệm nhiều tội phạm là chưa đầy đủ, bởi lẽ không phải bất cứ trong trường hợp thực hiện nhiều hành vi phạm tội đều bị coi là nhiều tội phạm. Chẳng hạn, người phạm tội mới sau khi được xóa án tích đối với tội phạm trước đó hoặc sau GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 17 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam khi hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với tội đã phạm trước đây hoặc trường hợp khi có trở ngại về mặt tố tụng để khởi tố vụ án hình sự (chẳng hạn, không có yêu cầu khởi kiện của người bị hại đối với các vụ án được khởi tố theo yêu cầu của người bị hại). Do đó, ngoài dấu hiệu người phạm tội thực hiện từ hai tội trở lên hoặc phạm một tội từ hai lần trở lên, khái niệm nhiều tội phạm phải bao gồm cả dấu hiệu người thực hiện những tội phạm đó chưa được xóa án tích về các tội đã phạm, các tội đó chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và không có trở ngại về mặt tố tụng hình sự để khởi tố vụ án hình sự. Ví dụ: Ngày 1/5/2009, Tòa án nhân dân huyện ĐT, tỉnh HT xử phạt Nguyễn Văn L 4 năm 6 tháng tù về tội “trộm cắp tài sản của công dân”. Trên đường dẫn bị cáo về trại giam, L đã bỏ trốn. L vào Tp Hồ Chí Minh và tiếp tục phạm tội. Cụ thể: vào đây L lấy tên giả là H và làm quen với anh Kh và C. Tháng 6/2009, L nói dối để vay 4 triệu của Kh, mượn xe wave C sau đó dọn đồ bỏ trốn. L đã bán xe lấy tiền tiêu dùng. Sau đó, L đến thuê nhà tại một địa điểm khác. Một buổi tối lợi dụng chủ nhà ngủ, L lấy trộm một chiếc xe Sh tại phòng khách, sau đó bỏ trốn. Trong ví dụ trên, L đã thực hiện nhiều tội phạm: Tội trốn khỏi nơi giam giữ (Điều 311 Bộ luật hình sự 1999), tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản (Điều 139 Bộ luật hình sự 1999), tội trộm cắp tài sản (Điều 138 Bộ luật hình sự 1999). Từ những phân tích trên dưới góc độ khoa học luật hình sự, chúng ta có khái niệm nhiều tội phạm: Nhiều tội phạm là trường hợp một người phạm từ hai tội trở lên, không phụ thuộc vào việc người đó đã bị xét xử về các tội đã phạm hay chưa; các tội này chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và không có trở ngại về mặt tố tụng hình sự để khởi tố vụ án hình sự.2 1.2.2 Đặc điểm của nhiều tội phạm Chế định nhiều tội phạm có mối liên hệ chặt chẽ với chế định tội phạm (chế định trung tâm của luật hình sự). Vì vậy, nhiều tội phạm cũng thừa hưởng những đặc điểm của tội phạm. Có nghĩa là nhiều tội phạm có đặc điểm mà tội phạm có như: - Tính nguy hiểm cho xã hội: là dấu hiệu cơ bản, quan trọng nhất, quyết định những dấu hiệu khác của tội phạm, cũng như nhiều tội phạm. Tính nguy hiểm cho xã hội có nghĩa là hành vi đó gây ra hoặc đe dọa gây ra thiệt hại đáng kể cho các quan hệ xã hội được luật hình sự bảo vệ. Tính nguy hiểm cho xã hội vừa là dấu hiệu để phân biệt một hành vi là tội phạm hay không phải là tội phạm vừa là cơ sở để đánh 2 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 18 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam giá mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội, trong trường hợp nhiều tội phạm mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội thường lớn, so với trường hợp người phạm tội thực hiện một tội phạm thì trường hợp người phạm tội thực hiện nhiều tội phạm thường gây ra những thiệt hại lớn hơn về vật chất, thể chất và tinh thần. Việc thực hiện nhiều tội phạm chứng tỏ rằng người phạm tội có mức độ nguy hiểm rất lớn cho xã hội. Tính nguy hiểm cho xã hội phải đạt đến mức đáng kể. Vì vậy, những hành vi tuy có dấu hiệu của nhiều tội phạm nhưng tính chất nguy hiểm cho xã hội không đáng kể, thì không phải là nhiều tội phạm. - Tính trái pháp luật hình sự: hành vi nguy hiểm cho xã hội chỉ bị coi là nhiều tội phạm khi hành vi đó được quy định trong Bộ luật hình sự. Tính trái pháp luật hình sự được hiểu là một người nào đó đã làm một việc mà luật hình sự cấm hoặc đã không làm một việc mà luật hình sự buộc phải làm khi họ có nghĩa vụ và đầy đủ điều kiện để làm. Như vậy, nếu trong thực tế có những hành vi xét thấy rất nguy hiểm cho xã hội nhưng luật hình sự chưa quy định là tội phạm thì hành vi đó vẫn không bị coi là trái pháp luật hình sự. - Tính có lỗi: lỗi là thái độ chủ quan của con người đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội của mình và đối với hậu quả của hành vi đó thể hiện dưới dạng cố ý hoặc vô ý. Người bị coi là có lỗi là người mà khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, họ có sự tự lựa chọn và quyết định; lẽ ra họ phải xử sự đúng theo những chuẩn mực mà xã hội đòi hỏi nhưng họ đã không làm như vậy. - Tính chịu hình phạt: hành vi nguy hiểm cho xã hội đến mức bị coi là tội phạm thì phải bị trừng trị bằng hình phạt. Tính chịu hình phạt là dấu hiệu kèm theo của tính nguy hiểm cho xã hội và tính trái pháp luật hình sự của nhiều tội phạm. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng trong thực tế có nhiều trường hợp người phạm tội không phải chịu hình phạt (ví dụ, họ được miễn hình phạt) thì không được suy luận rằng không chịu hình phạt tức là không có tội phạm. Tính chịu hình phạt của nhiều tội phạm có nghĩa là bất cứ hành vi phạm tội nào cũng đều bị đe dọa có thể phải chịu hình phạt bởi tính nguy hiểm cho xã hội của nó. Tính chịu hình phạt trong trường hợp nhiều tội phạm thường lớn hơn do hành vi phạm tội thường gây ra hậu quả nghiêm trọng. Ngoài ra, nhiều tội phạm còn mang những đặc điểm: Một người phạm từ hai tội trở lên hoặc phạm một tội từ hai lần trở lên, đây là dấu hiệu đặc trưng đầu tiên khi nói đến nhiều tội phạm, để có trường hợp nhiều tội phạm thì một người có năng lực trách nhiệm hình sự đã thực hiện hành vi phạm tội mà hành vi ấy cấu thành hai tội trở lên hoặc đã phạm một tội từ hai lần trở lên. Các GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 19 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam tội này chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và không có trở ngại về mặt tố tụng hình sự để khởi tố vụ án hình sự, không phải bất cứ trong trường hợp thực hiện nhiều hành vi phạm tội đều bị coi là nhiều tội phạm. Chẳng hạn, người phạm tội mới sau khi được xóa án tích đối với tội phạm trước đó hoặc sau khi hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với tội đã phạm trước đây hoặc trường hợp khi có trở ngại về mặt tố tụng để khởi tố vụ án hình sự (ví dụ, không có yêu cầu khởi kiện của người bị hại đối với các vụ án được khởi tố theo yêu cầu của người bị hại). Do đó, ngoài dấu hiệu người phạm tội thực hiện từ hai tội trở lên hoặc phạm một tội từ hai lần trở lên, nhiều tội phạm phải bao gồm cả dấu hiệu người thực hiện những tội phạm đó chưa được xóa án tích về các tội đã phạm, các tội đó chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và không có trở ngại về mặt tố tụng hình sự để khởi tố vụ án hình sự. Đây chỉ là những đặc điểm cơ bản, đặc điểm cụ thể và làm nỗi bật lên những điểm khác biệt của chế định nhiều tội phạm ta phải xem xét, phân tích và đi sâu vào từng biểu hiện của chúng. Tức là phải xem xét trong từng biểu hiện cụ thể: phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm. 1.2.3 Phân biệt nhiều tội phạm với tội phạm đơn nhất phức tạp Trong thực tiễn điều tra, truy tố và xét xử có một số tội phạm đơn nhất phức tạp có dấu hiệu rất giống với dấu hiệu nhiều tội phạm. Để hiểu chính xác về nhiều tội phạm cần phân biệt những điểm khác nhau giữa nhiều tội phạm với các tội phạm đơn nhất phức tạp. Tội đơn nhất phức tạp có các hình thức biểu hiện là: phạm tội kéo dài, phạm tội liên tục, các tội ghép, các tội gây hậu quả nghiêm trọng mà hậu quả đó là dấu hiệu của tội phạm khác… Phạm tội kéo dài là trường hợp tội phạm được thực hiện một lần và kéo dài trong một khoảng thời gian nhất định cho đến khi người phạm tội bị bắt giữ. Trong trường hợp này, về bản chất hành vi phạm tội kéo dài từ lúc bắt đầu được thực hiện và thường chỉ kết thúc khi tội phạm bị phát hiện bắt giữ hoặc người phạm tội chủ động kết thúc việc phạm tội đó. Ví dụ: Tội tàng trữ vũ khí quân dụng (Điều 230 Bộ luật hình sự 1999) bắt đầu từ khi người phạm tội có hành vi cất giữ vũ khí quân dụng mà không được cơ quan nhà nước có thẩm quyền cho phép đến khi bị phát hiện hoặc họ tự ra đầu thú. Phạm tội liên tục là trường hợp người phạm tội thực hiện liên tục nhiều hành động phạm tội cùng tính chất đối với cùng một đối tượng và vì vậy cấu thành một tội GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 20 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam phạm. Ví dụ: Tội bức tử (Điều 100 Bộ luật hình sự 1999) kẻ phạm tội đã có hành vi thường xuyên ngược đãi hoặc là nhục người lệ thuộc mình, làm người đó tự sát. Hành vi ngược đãi phải xảy ra thường xuyên (liên tục) thì mới cấu thành tội này. Tội ghép là trường hợp bao gồm từ hai hành vi phạm tội trở lên, nhưng vì sự thống nhất bên trong của hành vi đó nên chỉ cấu một tội phạm. Ví dụ: Tội cướp tài sản (Điều 133 Bộ luật hình sự 1999). Cấu thành của tội này bao gồm hai hành vi xâm hại đến quan hệ sỡ hữu tài sản và quan hệ nhân thân của người có tài sản, nhưng mục đích thống nhất là nhằm chiếm đoạt tài sản nên chỉ cấu thành một tội phạm (tội cướp). Từng hành vi trong tội này có thể được đánh giá như một tội phạm độc lập, nhưng vì sự thống nhất bên trong của chúng mà hành vi đó hợp thành cấu thành một tội phạm chứ không phải nhiều tội phạm. Các tội gây hậu quả nghiêm trọng mà hậu quả đó là dấu hiệu của tội phạm khác là các tội mà trong cấu thành của chúng có một số hậu quả phạm tội, trong khi thái độ của người phạm tội đối với các hậu quả đó có thể khác nhau. Ví dụ: Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe người khác (khoản 4 Điều 104 Bộ luật hình sự 1999) dẫn đến hậu quả chết người. Trường hợp này không có nhiều tội phạm, mà toàn bộ hành vi đó chỉ cấu thành tội phạm đơn nhất. Đó là tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe người khác. Như vậy, sự khác nhau của nhiều tội phạm với tội phạm đơn nhất phức tạp có thể được so sánh trên các tiêu chí như sau: Về khách thể bị xâm hại: nhiều tội phạm thường xâm hại đến nhiều khách thể hơn (Từ hai khách thể trở lên hoặc một khách thể bị xâm hại hai lần trở lên) còn tội phạm đơn nhất phức tạp chỉ xâm hại đến một khách thể. Về tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội: nhiều tội phạm thường tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội lớn, vì mỗi hành vi phạm tội bao giờ cũng cấu thành một tội phạm độc lập. Còn tội phạm đơn nhất phức tạp thường là nhỏ hơn, vì mỗi hành vi chưa đủ các yếu tố cấu thành một tội phạm cụ thể. Về hậu quả: nhiều tội phạm thường là nghiêm trọng vì gây thiệt hại cho nhiều khách thể hơn. Còn tội phạm đơn nhất phức tạp thường ít nghiêm trọng hơn vì chỉ gây thiệt hại cho một khách thể. Về nhân thân của người phạm tội: thái độ chống đối xã hội của nhiều tội phạm thường cao, ngoan cố và nguy hiểm. Còn tội phạm đơn nhất phức tạp thường ít nguy hiểm hơn. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 21 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Về trách nhiệm hình sự: đối với nhiều tội phạm thường nghiêm khắc hơn, còn tội phạm đơn nhất phức tạp thường ít nghiêm khắc hơn. 1.3 Các hình thức biểu hiện của chế định nhiều tội phạm Nhiều tội phạm là một chế định phức tạp, mà dấu hiệu đặc trưng nhất của nhiều tội phạm là trường hợp một người có từ hai hành vi phạm tội trở lên được thể hiện ở tất cả các hình thức biểu hiện của nhiều tội phạm. Thực tiễn đấu tranh, chống nhiều tội phạm ở nước ta cũng cho thấy, nhiều tội phạm có các hình thức biểu hiện: phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm. 1.3.1 Phạm nhiều tội Trong Bộ luật hình sự hiện hành khái niệm phạm nhiều tội vẫn chưa được nhà làm luật ghi nhận. Tại quy phạm “Quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội” (Điều 50 Bộ luật hình sự 1999), thuật ngữ “phạm nhiều tội” chỉ được nhà làm luật đề cập “Khi xét xử cùng một lần người phạm nhiều tội...” và cũng không đưa ra định nghĩa chính thức về khái niệm nhiều tội. Đó là một hạn chế về mặt lý luận và có ảnh hưởng không nhỏ đến nhận thức và áp dụng pháp luật vào thực tiễn điều tra, truy tố và xét xử các vụ án hình sự. Nghiên cứu về chế định phạm nhiều tội chúng ta thấy rằng, phạm nhiều tội có dấu hiệu đặc trưng cơ bản khác với các hình thức phạm tội khác. Các dấu hiệu đó là: xác định việc một người đã có lỗi trong việc thực hiện từ hai tội trở lên; các hành vi phạm tội đã được quy định tại các điều khác nhau trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự; người phạm tội chưa bị xét xử về tội nào trong số các tội đó. Như vậy, chỉ khi nào có đầy đủ ba dấu hiệu cơ bản đó trong một trường hợp phạm tội cụ thể, thì trường hợp đó mới được coi là phạm nhiều tội. Thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự nảy sinh vấn đề trong trường hợp các hành vi phạm tội do một chủ thể thực hiện được quy định trong các khoản khác nhau của một điều luật thì có được coi là phạm nhiều tội hay chỉ coi phạm nhiều tội trong trường hợp khi hành vi phạm tội do một chủ thể thực hiện được quy định tại các điều khác nhau trong phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Vấn đề này có hai quan điểm: Quan điểm thứ nhất: chỉ coi là phạm nhiều tội trong trường hợp các hành vi phạm tội do một chủ thể thực hiện được quy định trong các điều luật khác nhau tại Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Theo quan điểm này một chủ thể thực hiện hai hành vi phạm tội được quy định trong cùng một điều luật thì chỉ phạm một tội của điều luật đó thôi. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 22 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Quan điểm thứ hai: Phạm nhiều tội bao gồm cả trường hợp mà hành vi phạm tội do một chủ thể thực hiện được quy định trong các điều luật khác nhau, trong các khoản khác nhau của một điều luật thuộc Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Từ thực tiễn và lý luận khoa học hình sự, có thể nói rằng quan điểm đầu tiên không phù với yêu cầu, nội dung thực tế của các điều luật quy định về tội phạm và không đáp ứng yêu cầu đấu tranh đối với trường hợp nhiều tội. Khi một người thực hiện các hành vi phạm tội được quy định trong các khoản khác nhau của điều luật thuộc Phần các tội phạm Bộ luật hình sự thì cần phải được coi là trường hợp phạm nhiều tội. Đó là trường hợp mà mỗi hành vi phạm tội trong số đó mang tính chất của một hành vi độc lập và không thuộc khái niệm phạm tội nhiều lần. Ví dụ: Một người lợi dụng chức vụ quyền hạn cản trở việc tố cáo của người khác, đồng thời có hành vi trả thù người tố cáo thì bị xét xử theo hai tội được quy định tại khoản 1 Điều 132 và tại khoản 2 Điều 132 Bộ luật hình sự 1999 và hình phạt chung được quyết định trên cơ sở hình phạt đối với từng tội đó. Bởi vì, hành vi “cản trở” và hành vi “trả thù” là hai hành vi độc lập với nhau và cấu thành hai tội phạm khác nhau. Do đó, quan điểm thứ hai phù hợp với thực tiễn đấu tranh phòng, chống các trường hợp phạm nhiều tội. Từ sự phân tích trên, chúng ta có thể đưa ra khái niệm phạm nhiều tội như sau: Phạm nhiều tội là trường hợp một chủ thể thực hiện hai tội phạm trở lên, mà những tội phạm đó được quy định tại các điều luật khác nhau hoặc các khoản khác nhau của một điều luật trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự, nhưng người phạm tội chưa bị xét xử về tội nào trong các tội ấy.3 Về hình thức biểu hiện của nhiều tội, nhiều nhà luật học nước ta có chung quan điểm chia phạm nhiều tội thành hai dạng: phạm nhiều tội tổng hợp thực tế và phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng. Trong Bộ luật hình sự nước ta và pháp luật hình sự một số nước trên thế giới khái niệm phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng và phạm nhiều tội tổng hợp thực tế vẫn chưa được quy phạm hóa. Vì vậy, hiện nay có một số quan điểm khác nhau về hai khái niệm này.  Phạm nhiều tội tổng hợp thực tế Theo các nhà nghiên cứu và từ thực tiễn trong nước, phạm nhiều tội tổng hợp thực tế có các đặc trưng là: chủ thể thực hiện hai hành vi phạm tội trở lên, mà những hành vi đó cấu thành những tội độc lập được quy định trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. 3 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 23 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Trong các trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế, các hành vi phạm tội thường xảy ra ở những thời điểm khác nhau, phần lớn trường hợp có sự khác nhau về thời gian, địa điểm, hoàn cảnh thực hiện tội phạm giữa các lần phạm tội. Chính sự khác nhau về thời gian, địa điểm, hoàn cảnh thực hiện tội phạm cho phép chúng ta phân biệt với trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng. Thông thường các hành vi phạm tội được thực hiện ở những khoảng thời gian khác nhau; khoảng thời gian cách nhau có thể dài hoặc không đáng kể, nhưng từng hành vi phạm tội phải độc lập, cấu thành một tội phạm riêng biệt. Ví dụ: Trịnh Thế T, Lê Đức H bàn nhau đi xin tiền của học sinh để lấy tiền nhậu, hai đối tượng đón trước cổng trường trung học phổ thông Ng D. Khi thấy em M, học sinh lớp 10 đạp xe vào trường, T nhảy lên xe M, móc túi lấy 700.000 đồng, sau đó ôm M để H móc nốt 50.000 đồng. Khi đó em L bạn M vào ngăn cản, thì T lấy dao cùng H đuổi theo L vào trường gây mất trật tự. Khi em L chạy vào lớp 10C1, T đuổi theo và chém nhiều nhát vào L, làm L bị thương. Khi em L chạy lên khu vực Ban giám hiệu, T vẫn cầm dao đuổi theo và dùng đá đập cửa sổ làm hư hỏng tài sản của nhà trường trị giá 800.000 đồng. Trong vụ án này, T và H đã phạm hai tội: tội cưỡng đoạt tài sản (Điều 135 Bộ luật hình sự 1999), tội gây rối trật tự công cộng (Điều 245 Bộ luật hình sự 1999), riêng T còn phạm thêm tội cố ý gây thương tích (Điều 104 Bộ luật hình sự 1999). Tuy nhiên, trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử có không ít những trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế, khi các hành vi phạm tội được thực hiện cách nhau không đáng kể về mặt thời gian, thậm chí không cách biệt về mặt thời gian và có liên quan hữu cơ với nhau, nhưng tính chất độc lập của từng hành vi phạm tội rất rõ ràng. Dưới góc độ khoa học luật hình sự, có thể đưa ra định nghĩa của khái niệm phạm nhiều tội tổng hợp thực tế như sau: Phạm nhiều tội tổng hợp thực tế là trường hợp khi một chủ thể thực hiện nhiều hành vi nguy hiểm cho xã hội độc lập với nhau, những hành vi đó cấu thành hai tội phạm trở lên được quy định tại các điều luật khác nhau hoặc tại các khoản khác nhau của một điều luật trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự.4  Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tƣợng Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng có ba quan điểm điển hình: 4 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 24 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Quan điểm thứ nhất: “Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng là trường hợp bằng một hành vi, chủ thể gây ra hai thiệt hại khác nhau cho hai khách thể tương ứng khác nhau” (N.F.Kuznhexôva nhà hình sự nổi tiếng người Nga). Quan điểm thứ hai: Theo các nhà hình sự học và Bộ luật hình sự của Cộng hòa nhân dân Ba Lan đều không tán thành chế định phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng “Một hành vi phạm tội chỉ có thể cấu thành một tội” (khoản 1 Điều 10 Bộ luật hình sự Cộng hòa nhân dân Ba Lan 1969). Pháp luật Ba Lan đã loại trừ cấu trúc phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng, bởi cho rằng đó là thứ cấu trúc mang tính chủ quan và coi tội phạm không phải là hiện tượng của thực tế khách quan, mà là sự đánh giá chủ quan của con người đối với những hành vi phạm tội nhất định dưới góc độ pháp luật hình sự. Quan điểm thứ ba: V.N.Kuđriaxev nhà hình sự người Nga cho rằng “Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng là trường hợp khi một hành vi phạm tội nếu được điều chỉnh bằng một quy phạm pháp luật hình sự thì không bao hàm đầy đủ được các dấu hiệu pháp lý cấu thành tội phạm đó. Nó chỉ có thể được đánh giá chính xác về mặt pháp lý bằng cách áp dụng hai hoặc nhiều hơn quy phạm pháp luật của Phần các tội phạm Bộ luật hình sư”. Người viết không đồng ý kiến với quan điểm thứ nhất, bỡi lẽ có những trường hợp một hành vi phạm tội gây thiệt hại cho đồng thời hai khách thể khác nhau, nhưng hành vi đó lại chỉ được điều chỉnh bằng một quy phạm pháp luật hình sự và vì vậy không xảy ra phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng. Vấn đề ở đây là bằng một hành vi phạm tội, bị cáo đã gây thiệt hại cho nhiều khách thể nhưng hành vi đó lại phải được điều chỉnh bằng hai điều luật trở lên của Phần các tội phạm Bộ luật hình sự. Ví dụ: hành vi dung vũ lực nhằm chiếm đoạt tài sản đồng thời xâm hại đến hai khách thể đó là quan hệ nhân thân và quan hệ sở hữu, nhưng hành vi này chỉ được điều chỉnh bằng một quy phạm pháp luật hình sự (Điều 133 Bộ luật hình sự 1999), và do đó hành vi này chỉ phạm một tội, đó là tội cướp tài sản, ở đây không xảy ra trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng. Đối với quan điểm thứ hai, quan điểm này không phù hợp với thực tiễn điều tra, truy tố, xét xữ. Bởi lẽ, phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng không phải hoàn toàn mang tính chủ quan, áp đặt mà là sự ghi nhận thực tế khách quan, nếu một hành vi phạm tội mà chỉ áp dụng một điều luật thì không phản ánh hết các hành vi phạm tội của bị cáo, do đó cần thiết phải áp dụng hai điều luật để quyết định hình phạt đối với bị cáo, như vậy mới không bỏ lọt tội phạm. Ví dụ: hành vi làm chết người để nhằm GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 25 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam thực hiện hành vi cướp tài sản của công dân là trường hợp một hành vi cấu thành hai tội. Ở đây, bằng hành vi làm chết người cùng với ý định chiếm đoạt tài sản của nạn nhân đã cấu thành tội cướp tài sản của công dân. Trong trường hợp này, chủ thể đã thực hiện hai tội độc lập với nhau, đó là tội giết người (Điều 93 Bộ luật hình sự 1999) và tội cướp tài sản (Điều 133 Bộ luật hình sự 1999). Nếu chỉ căn cứ Điều 133 Bộ luật hình sự để áp dụng hình phạt đối với bị cáo về tội cướp tài sản thì chưa bao hàm hết các hành vi phạm tội của bị cáo, vì vẫn còn hành vi giết người của bị cáo chưa bị xử phạt. Do đó, trong trường hợp này tòa án phải áp dụng hai điều luật để xét xử bị cáo về hai tội giết người và cướp tài sản là đúng và không bỏ loạt tội phạm. Quan điểm thứ ba được người viết đồng tình, bởi khi có một hành vi phạm tội nếu chỉ điều chỉnh bằng một quy phạm pháp luật hình sự thì không bao hàm đầy đủ được các dấu hiệu pháp lý của cấu thành tội phạm đó. Nó chỉ có thể được đánh giá chính xác về mặt pháp lý bằng cách áp dụng hai quy phạm pháp luật trở lên của Phần các tội phạm Bộ luật hình sự. Như vậy, đặc trưng của phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng là một hành vi phạm tội đồng thời thỏa mãn dấu hiệu của hai hay nhiều cấu thành tội cụ thể và hành vi đó được điều chỉnh không chỉ bởi một quy phạm pháp luật hình sự, mà phải được điều chỉnh bởi hai quy phạm pháp luật hình sự trở lên được quy định trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Nói cách khác, trong trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng, hành vi phạm tội đã thực hiện và hậu quả do nó gây ra cho xã hội chỉ được đánh giá đúng đắn về mặt pháp lý hình sự khi chúng được điều chỉnh trong sự tổng hợp các quy phạm pháp luật hình sự. Ví dụ: 15/8/2010 Quách Văn K và Quách Văn C, mỗi người đem một khẩu súng AK lên rừng săn thú. Hai người săn được một con cầy hương đem về nhà K làm thịt và nhậu. Sau khi nhậu C về nhà, lúc này K cãi nhau với vợ mình, K lấy súng đi ra đường đe dọa mọi người. Nghe tin K say rượu, cầm súng đe dọa mọi người, anh T và anh D đi tìm K để lấy súng. Khi gặp K đang cầm súng, D đã ném dép vào K. K cầm súng chĩa thẳng về hướng hai người bắn liên thanh làm anh T chết tại chỗ. Trong trường hợp này, hành vi do K thực hiện đã cấu thành hai tội: tội giết người (Điều 93 Bộ luật hình sự 1999) và tội sử dụng trái phép vũ khí quân dụng (Điều 230 Bộ luật hình sự 1999). Thông thường, trong cấu thành tội phạm một tội cụ thể, hành vi phạm tội đã thu hút hết những tình tiết khách quan và chủ quan có ý nghĩa về mặt pháp lý hình sự của hành vi phạm tội đó. Nhưng cũng có những trường hợp một cấu thành tội phạm cụ thể chưa thu hút hết những tình tiết của hành vi phạm tội, tức là còn có những tình tiết có ý nghĩa về mặt pháp lý nằm ngoài cấu thành tội phạm và trong sự thống nhất GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 26 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam với những tình tiết này, hành vi phạm tội lại cấu thành một tội thứ hai. Ví dụ: hành vi đâm chết nạn nhân để lấy tài sản của họ là trường hợp một hành vi phạm tội cấu thành hai tội. Hành vi đâm (dùng vũ lực) nhằm chiếm đoạt tài sản cấu thành tội cướp tài sản (Điều 133 Bộ luật hình sự 1999), nhưng cấu thành tội cướp tài sản lại chưa thu hút tình tiết hậu quả chết người do lỗi cố ý của hành vi phạm tội. Cùng với tình tiết hậu quả chết người và lỗi cố ý đối với hậu quả đó, hành vi phạm tội đã cấu thành tội thứ hai – tội giết người (Điều 93 Bộ luật hình sự 1999). Đây là trường hợp một hành vi phạm tội đồng thời thỏa mãn dấu hiệu của hai cấu thành tội phạm cụ thể. Một hành vi phạm tội cấu thành nhiều tội còn có thể xảy ra trong các trường hợp sau: Một hành vi phạm tội vừa thỏa mãn một cấu thành tội phạm cụ thể này, vừa thỏa mãn một cấu thành của hành vi đồng phạm của một tội cụ thể khác. Ví dụ: nhân viên Hải quan nhận hối lộ của đối tượng buôn lậu để họ đưa hàng hóa trái phép qua biên giới. Trường hợp này, hành vi pham tội của nhân viên Hải quan vừa thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội nhận hối lộ (Điều 279 Bộ luật hình sự 1999), vừa thỏa mãn dấu hiệu của hành vi giúp sức trong tội buôn lậu (Điều 153 Bộ luật hình sự 1999). Một hành vi phạm tội đồng thời thỏa mãn hai cấu thành của hai hành vi đồng phạm của hai tội khác nhau. Ví dụ: một người cố ý cho người khác mượn súng mà biết rõ người đó dùng để tước đoạt mạng sống của người thứ ba nhằm chiếm đoạt tài sản. Trường hợp này, hành vi phạm tội của người cho mượn súng đồng thời thỏa mãn các dấu hiệu của hành vi đồng phạm tội giết người (Điều 93 Bộ luật hình sự 1999) và hành vi đồng phạm cướp tài sản (Điều 133 Bộ luật hình sự 1999). Một hành vi phạm tội còn có thể vừa thỏa mãn một cấu thành tội phạm cụ thể này vừa thỏa mãn tình tiết định khung của một tội khác. Ví dụ: hành vi hành hung để tẩu thoát sau khi trộm cắp tài sản của công dân đã gây thương tích nặng cho chủ tài sản. Hành vi hành hung vừa thỏa mãn các dấu hiệu của tội cố ý gây thương tích (Điều 104 Bộ luật hình sự 1999), vừa thỏa mãn dấu hiệu của khung tăng nặng tội trộm cướp tài sản (khoản đ Điều 138 Bộ luật hình sự 1999). Từ sự phân tích trên, dưới góc độ khoa học hình sự, có thể đưa ra định nghĩa của khái niệm phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng như sau: “Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng là trường hợp khi một chủ thể thực hiện một hành vi nguy hiểm cho GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 27 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam xã hội và hành vi đó cấu thành hai hoặc nhiều tội phạm được quy định tại các điều luật khác nhau trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự”.5 1.3.2 Trƣờng hợp có nhiều bản án Có nhiều bản án theo pháp luật hình sự Việt Nam là nhiều bản án hình sự, xảy ra hai trường hợp sau (Điều 51 Bộ luật hình sự): - Một người đang phải chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về tội đã phạm trước khi có bản án này. Thực tiễn xét xử cho thấy, không phải trong tất cả các trường hợp phạm nhiều tội, các tội đều được pháp hiện và đưa ra xét xử cùng một lần. Nhiều trường hợp các tội phạm được phát hiện và đưa ra xét xử vào các thời điểm khác nhau và tội phạm được xét xử sau được thực hiện trước. Ví dụ: năm 2013, A phạm tội cướp giật tài sản và bị phạt tù 4 năm. Đang trong thời gian chấp hành hình phạt, A bị phát hiện đã từng phạm tội hiếp dâm vào năm 2011. - Một người đang phải chấp hành một bản án mà lại phạm tội mới. Nhiều trường hợp một người đang phải chấp hành một bản án thì phạm tội mới. Trong trường hợp này thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội cao, người phạm tội không chịu cải tạo, giáo dục mà lại tiếp thực hiện hành vi phạm tội mới. Ví dụ: năm 2013, A phạm tội cướp giật tài sản và bị phạt tù. Đang chấp hành hình phạt, do có mâu thuẫn với một đối tượng cùng trại giam nên A đã giết người này (phạm tội mới). Một người đang phải chấp hành bản án được hiểu là cả trường hợp người đó đã bắt đầu việc chấp hành hình phạt của bản án đó và chưa chấp hành xong, nhưng cũng có thể hiểu là cả trường hợp người đó chưa bắt đầu chấp hành hình phạt của bản án đã có hiệu lực pháp luật đó.6 Trường hợp có nhiều bản án và trường hợp phạm nhiều tội, cả hai trường hợp này người phạm tội đều đã phạm từ hai tội trở lên, nhưng đối với trường hợp phạm nhiều tội người phạm tội chưa bị xét xử về tội nào trong các tội đó và bị xét xử cùng một lần, còn trường hợp nhiều bản án có tội đã được xét xử có tội chưa (do đang phải chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về tội đã phạm trước khi có bản án này; đang phải chấp hành một bản án mà lại phạm tội mới). 5 6 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. Uông Chu Lưu, Bình luận khoa học Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999, Nxb Chính trị quốc gia, 2008. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 28 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam 1.3.3 Phạm tội nhiều lần Trong Bộ Luật Hình sự Việt Nam, nhà làm luật chưa đưa ra khái niệm chính thức thế nào là “Phạm tội nhiều lần". Nhưng từ văn bản hướng dẫn, thực tiễn xét xử và một số quan điểm của các nhà luật học thì tình tiết này được luận giải như sau: Đối với tình tiết “phạm tội nhiều lần” quy định tại khoản 2 Điều 194 Bộ luật hình sự 1999, tình tiết định khung hình phạt “phạm tội nhiều lần” được hướng dẫn tại Thông tư liên tịch số 17/2007/TTLT ngày 24-12-2007 của Bộ Công an- Viện kiểm sát nhân dân tối cao - Toà án nhân dân tối cao - Bộ Tư pháp về áp dụng một số quy định tại Chương XVIII " Các tội phạm về ma túy” của Bộ luật hình sự năm 1999 đó là “Tình tiết phạm tội nhiều lần được hiểu là đã có từ hai lần phạm tội trở lên (hai lần mua bán trái phép chất ma tuý trở lên) mà mỗi lần phạm tội có đủ yếu tố cấu thành tội phạm quy định tại khoản 1 Điều 194 Bộ luật hình sự, đồng thời trong số các lần phạm tội đó chưa có lần nào bị truy cứu trách nhiệm hình sự và chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự. Trong trường hợp này người phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự về tổng số lượng chất ma tuý của các lần cộng lại”. Theo tác giả Đinh Văn Quế thì: Phạm tội nhiều lần là phạm tội từ hai lần trở lên như hai lần trộm cắp, hai lần lừa đảo chiếm đoạt tài sản, ba lần chứa mại dâm, bốn lần tham ô... và mỗi lần thực hiện hành vi đã cấu thành một tội phạm độc lập nhưng tất cả các tội phạm đó đều bị xét xử trong cùng một bản án...; Phạm tội nhiều lần là người phạm tội có nhiều lần thực hiện hành vi phạm tội, nhưng hành vi đó chỉ cấu thành một tội, xâm phạm đến cùng một khách thể trực tiếp và chưa đưa ra truy tố, xét xử...7 Theo tác giả Lê Văn Cảm thì: Phạm tội nhiều lần là phạm từ hai tội trở lên mà những tội ấy được quy định tại cùng một điều luật (hoặc tại cùng một khoản của điều luật) tương ứng trong phần riêng Bộ luật hình sự, đồng thời đối với những tội ấy vẫn còn thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và người phạm tội vẫn chưa bị xét xử.8 Phạm tội nhiều lần với tư cách là một dạng của nhiều tội phạm được hiểu là trường hợp một người phạm tội từ hai lần trở lên. Các tội phạm do người đó thực hiện có thể là giống nhau hoặc cũng có thể là các tội phạm khác nhau (cùng loại hoặc 7 8 Đinh Văn Quế, Bình luận khoa học BLHS năm 1999 (phần chung), Nxb TP. Hồ Chí Minh, 2000. Lê Văn Cảm, Sách chuyên khảo sau đại học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 29 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam không cùng loại). Trong đó bao gồm các trường hợp: phạm tội nhiều lần chung, phạm tội nhiều lần cùng loại và phạm tội nhiều lần cùng một tội danh.9 - Phạm tội nhiều lần chung được hiểu là trường hợp một người phạm tội hai lần trở lên, bất kể phạm tội gì. - Phạm tội nhiều lần cùng loại được hiểu là trường hợp một người hai lần trở lên thực hiện các tội phạm cùng loại (cùng một nhóm tội). Ví dụ: M có hành vi gây thương tích cho S, sau đó hai tháng lại giết chết V. - Phạm tội nhiều lần cùng một tội danh được hiểu là trường hợp một người thực hiện hai lần trở lên các tội phạm cùng tội danh, tức là thực hiện tội mới cùng tội danh cũ đã thực hiện trước đó. Ví dụ: H hôm nay trộm xe máy, hai ngày sau lấy trộm laptop. H phạm tội trộm cắp tài sản nhiều lần. Trong phạm vi đề tài này người viết chỉ nghiên cứu trường hợp phạm tội nhiều lần cùng một tội danh (gọi tắt là phạm tội nhiều lần). Để hiểu rõ phạm tội nhiều lần cần phân biệt sự khác nhau giữa phạm tội nhiều lần và phạm nhiều tội. Vì hai chế định này có những đặc điểm tương đối giống nhau. Thứ nhất, Phạm tội nhiều lần là một tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự được quy định tại điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999 và là tình tiết tăng nặng khung hình phạt của các tội cụ thể. Phạm tội nhiều lần là chỉ phạm một tội cụ thể từ hai lần trở lên (mỗi lần đều có đầy đủ các yếu tố cấu thành tội phạm được quy định tại Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự) mà bị phát hiện hoặc đưa ra xét xử cùng một lần. Ví dụ: 11/2012 Nguyễn văn A nhận hối lộ 10 triệu của B; tháng 12 năm 2012 A lại nhận hối lộ 20 triệu của C, như vậy Nguyễn văn A đã phạm tội nhiều lần tội nhận hối lộ. Còn phạm nhiều tội không phải là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Phạm nhiều tội là phạm từ hai tội khác nhau trở lên, có thể vào thời điểm khác nhau hoặc vào cùng một thời điểm. Ví dụ: M thực hiện hành vi đâm chết H để cướp xe máy. Hành vi phạm tội của H đã cấu thành hai tội: tội cướp tài sản (Điều 133 Bộ luật hình sự 1999) và tội giết người (Điều 93 Bộ luật hình sự 1999). Thứ hai, về khách thể xâm hại: phạm tội nhiều lần đối tượng xâm hại có thể khác nhau nhưng chỉ có một khách thể. Ví dụ: A lần này lấy trộm xe máy, lần khác lấy trộm laptop, thì A cũng chỉ xâm hại một khách thể là quyền sở hữu và A chỉ phạm tội Trộm cắp tài sản (Điều 138 Bộ luật hình sự 1999). Còn trường hợp phạm nhiều tội xâm hại từ hai khách thể trở lên. Ví du: A dùng súng bắn chết E là phạm hai 9 Võ Khánh Vinh (chủ biên) và các tác giả, Luật hình sự Việt Nam, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2002. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 30 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam tội: tội giết người (Điều 93 Bộ luật hình sự 1999) và tội sử dụng trái phép vũ khí quân dụng (Điều 230 Bộ luật hình sự 1999). Hành vi phạm tội của A đã xâm hại hai khách thể: tính mạng của E và quyền quản lý của Nhà nước đối với vũ khí quân dụng. Thứ ba, về quyết định hình phạt: luật hình sự quy định phạm tội nhiều lần được coi là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chỉ khi đưa ra xét xử cùng một lần. Còn khi bị phát hiện và xét xử ở những thời điểm khác nhau thì không áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự phạm tội nhiều lần mà khi áp dụng hình phạt phải theo nguyên tắc tổng hợp hình phạt của nhiều bản án. Còn phạm nhiều tội thì khi đưa ra xét xử cùng một lần, Tòa án quyết định hình phạt đối với từng tội, sau đó quyết định hình phạt chung. Khi xét xử cùng một lần như vậy thì không có tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự phạm nhiều tội. Tuy vậy, cũng cần phân định rõ rằng, khi một người phạm nhiều tội, trong đó có tội đã phạm nhiều lần thì khi lượng hình phải áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với tội đã phạm nhiều lần rồi quyết định hình phạt chung cho các tội mới bảo đảm chính xác và thực sự có ý nghĩa giáo dục và răn đe kẻ phạm tội. Như vậy, Phạm tội nhiều lần thông thường là những trường hợp phạm các tội giống nhau – phạm từ hai lần trở lên các tội có những dấu hiệu khách quan và chủ quan tương tự như nhau: cùng xâm hại đến các khách thể trực tiếp, được thực hiện dưới cùng một hình thức lỗi, với cùng động cơ và mục đích phạm tội…trách nhiệm hình sự đối với việc thực hiện các tội ấy được quy định tại cùng một điều luật hoặc một khoản của điều luật trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Từ phân tích trên: Phạm tội nhiều lần là phạm tội trong trường hợp hành vi của chủ thể có đầy đủ các dấu hiệu của hai tội phạm trở lên mà những tội ấy được quy định tại cùng một điều hoặc khoản của điều trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự và bị xét xử cùng một lần.10 Lưu ý, Trong trường hợp phạm từ hai tội trở lên và những tội đó được quy định tại các điều khác nhau của Bộ luật hình sự, thì chỉ có thể tính để xác định là phạm tội nhiều lần khi có điều tương ứng trong Phần các tội phạm được quy định riêng. Chẳng hạn, nếu tại điều luật đầu tiên trước khi quy định từng cấu thành tội phạm cụ thể trong chương các tội xâm phạm sở hữu, nhà làm luật quy định là: việc 10 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 31 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam thực hiện từ lần thứ hai trở lên bất kỳ một tội phạm nào được quy định trong Chương này đều có thể coi là phạm tội nhiều lần. 1.3.4 Tái phạm, tái phạm nguy hiểm Bộ luật hình sự 1999 tại Điều 49 quy định khái niệm tái phạm, tái phạm nguy hiểm như sau: “1. Tái phạm là trường hợp đã bị kết án, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý hoặc phạm tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do vô ý. 2. Những trường hợp sau đây được coi là tái phạm nguy hiểm: a) Đã bị kết án về tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý; b) Đã tái phạm, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý.” Như vậy, tại khoản 1 Điều 49 (Bộ luật hình sự 1999) thì một người chỉ bị coi là tái phạm khi có đầy đủ ba điều kiện sau: Thứ nhất, người đó đã bị kết án. Người đã bị kết án là người có bản án kết tội của Tòa án mà không phụ thuộc vào việc bản án đó có hiệu lực pháp luật hay chưa. Vì vậy, ngay từ khi tuyên án bản án kết tội thứ nhất đối với một người mà người đó phạm tội mới thuộc trường hợp theo quy định của khoản 1 Điều 49 Bộ luật hình sự 1999 thì được coi là tái phạm. Tuy nhiên, “Án được tuyên đối với người chưa thành niên phạm tội khi chưa đủ 16 tuổi, thì không tính để xác định tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm”. Vì vậy, một người phạm tội mới trong thời gian có án tích nhưng tội cũ được thực hiện khi người đó chưa đủ 16 tuổi thì không được coi người đó là tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm. Thứ hai, người bị kết án chưa được xóa án tích. Điều kiện bắt buộc là việc kết án đó phải phát sinh án tích và án tích chưa được xóa. Do đó, một người bị kết án nhưng được miễn trách nhiệm hình sự (Điều 25 Bộ luật hình sự 1999), bị buộc phải thực hiện biện pháp tư pháp như bắt buộc chữa bệnh (Điều 43 Bộ luật hình sự 1999), miễn hình phạt (Điều 54 Bộ luật hình sự 1999), buộc chịu giáo dục tại xã, phường, thị trấn hoặc đưa vào trường giáo dưỡng (Điều 70 Bộ luật hình sự 1999) và sau đó lại phạm tội mới thì không phải là tái phạm. Thứ ba, phạm tội mới do cố ý hoặc tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do vô ý. Không phải bất kỳ trường hợp phạm tội mới nào trong thời gian có án GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 32 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam tích đối với tội phạm trước đều là tái phạm. Để xác định tái phạm, Bộ luật hình sự đòi hỏi tội phạm mới được thực hiện phải thuộc một số trường hợp phạm tội nhất định thể hiện nhân thân của người phạm tội là không chịu tiếp thu các biện pháp cải tạo giáo dục của pháp luật. Tội phạm mới thực hiện phải là bất kỳ tội nào do cố ý hoặc tội rất nghiêm trọng (tội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là từ trên bảy năm đến mười lăm năm tù), tội đặc biệt nghiêm trọng (tội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là từ trên mười lăm năm, tù chung thân hoặc tử hình) do vô ý. Cần phân biệt tái phạm và tái vi phạm. Chỉ coi là tái phạm khi hành vi được thực hiện sau đủ yếu tố để cấu thành một tội phạm độc lập mà không phụ thuộc vào tội phạm trước đó. Nếu một người tuy đã bị kết án nhưng lại thực hiện hành vi đó chưa đến mức độ cấu thành tội phạm độc lập, thì chỉ là tái vi phạm chứ không phải là tái phạm. Ví dụ: Một người phạm tội trộm cắp đã bị kết án, trong thời gian có án tích lại có hành vi trộm cắp. Nếu hành vi trộm cắp trên 2.000.000 đồng thì đó là tái phạm và phải chịu tình tiết tăng nặng theo điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999; nếu hành vi trộm cắp đó dưới 2.000.000 đồng và không gây hậu quả nghiêm trọng thì mới là tái vi phạm. Cùng với khái niệm tái phạm, Bộ luật hình sự 1999 cũng quy định khái niệm tái phạm nguy hiểm. Tái phạm nguy hiểm là trường hợp đặc biệt của tái phạm nên đòi hỏi các điều kiện cần và đủ như đối với tái phạm đã phân tích trên. Tuy nhiên, là một trường hợp đặc biệt của tái phạm nên tái phạm nguy hiểm cũng có các điều kiện riêng. Các điều kiện riêng này liên quan đến các trường hợp phạm tội đã thực hiện cũng như trường hợp phạm tội mới được thực hiện. Theo khoản 2 Điều 49 (Bộ luật hình sự 1999), những trường hợp sau đây là tái phạm nguy hiểm: - Đã bị kết án về tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý. - Đã tái phạm, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý. Qua các điều kiện trên ta thấy để có trường hợp tái phạm nguy hiểm thì các tội mới được thực hiện phải do cố ý. Điều này thể hiện tính chất rất nguy hiểm của người phạm tội là cố tình chống đối xã hội dù đã bị các biện pháp cưỡng chế, giáo dục mà lại vẫn tiếp tục có hành vi cố ý phạm tội. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 33 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam 1.4 Ý nghĩa của việc nghiên cứu chế định nhiều tội phạm trong Luật Hình sự Việt Nam Nghiên cứu chế định nhiều tội phạm trong luật hình sự góp phần xây dựng luận cứ khoa hoc nhằm hoàn thiện pháp luật hình sự quy định về nhiều tội phạm, tổng kết thực tiễn đấu tranh phòng chống các hình thức biểu hiện của nhiều tội phạm để đề ra các giải pháp phát huy hiệu lực và hiệu quả của pháp luật hình sự, góp phần nâng cao sự hiểu biết về nhiều tội phạm, phát huy tính tích cực xã hội; ý thức trách nhiệm của công dân trong đấu tranh phòng chống tội phạm. Chế định nhiều tội phạm có mối quan hệ chặt chẽ với chế định tội phạm - chế định trung tâm của luật hình sự. Định nghĩa tội phạm là cơ sở để quy định các tội phạm cụ thể, cơ sở để nhận thức và áp dụng thống nhất các quy phạm khác của luật hình sự, trong đó các quy phạm về nhiều tội phạm và việc làm rõ khái niệm nhiều tội phạm có tác động trở lại đối với chế định tội phạm, và cũng làm sáng tỏ vị trí, mối liên hệ của chế định này trong hệ thống các chế định của luật hình sự. Trong chế định nhiều tội phạm, khái niệm nhiều tội phạm là khái niệm cơ bản, là điểm xuất phát nhằm xác định khái niệm các hình thức biểu hiện của chế định này: phạm nhiều tội, trường hợp nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm; định tội danh và quyết định hình phạt đối với các trường hợp nhiều tội phạm một cách đúng đắn… Khái niệm nhiều tội phạm cùng cấu thành tội phạm là cơ sở pháp lý để phân biệt người phạm một tội với người thực hiện nhiều tội phạm, xác định đúng từng hình thức biểu hiện của nhiều tội phạm trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử là bảo đảm cho việc thực hiện nguyên tắc pháp chế trong lĩnh vực hình sự. Vì vậy, việc nghiên cứu chế định nhiều tội phạm có ý nghĩa quan trọng đối với cuộc đấu tranh, chống tội phạm ở nước ta hiện nay. Ngoài ra, việc nghiên cứu chế định nhiều tội phạm còn có ý nghĩa là cơ sở lý luận cho một số ngành khoa học pháp lý có liên quan chặt chẽ với khoa học hình sự như: tội phạm học, thi hành án hình sự, tâm lý học tội phạm, xã hội học tội phạm. Tóm lại việc nhận thức đúng đắn bản chất pháp lý chế định nhiều tội phạm sẽ có tác dụng tích cực: Dưới góc độ bảo vệ pháp chế và tăng cường hiệu quả của công tác đấu tranh chống tội phạm trong lĩnh vực tư pháp hình sự, tạo thuận lợi cho cơ quan bảo vệ pháp luật và Tòa án áp dụng chính xác trong thực tiễn các quy định của pháp luật hình sự về các dạng của chế định này đối với từng trường hợp cụ thể. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 34 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Dưới góc độ bảo vệ các quyền và tự do con người bằng pháp luật hình sự, góp phần cá thể hóa và phân hóa trách nhiệm hình sự và hình phạt, cũng như miễn trách nhiệm hình sự và hình phạt một cách công minh, có căn cứ và đúng pháp luật đối với những người phạm tội trong trường hợp cụ thể. Dưới góc độ hoàn thiện pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành sẽ góp phần xây dựng các quy phạm có căn cứ khoa học, phù hợp và đáp ứng yêu cầu thực tiễn. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 35 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam CHƢƠNG 2 ĐỊNH TỘI DANH, QUYẾT ĐỊNH HÌNH PHẠT ĐỐI VỚI TRƢỜNG HỢP NHIỀU TỘI PHẠM 2.1 Định tội danh đối với trƣờng hợp nhiều tội phạm 2.1.1 Những vấn đề lý luận chung về định tội danh 2.1.1.1 Khái niệm định tội danh Dưới góc độ khoa học, định tội danh có thể được hiểu là quá trình nhận thức lý luận có tính logic, là dạng của hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự cũng như pháp luật tố tụng hình sự và được tiến hành trên cơ sở các chứng cứ các tài liệu thu thập được và các tình tiết thực tế của vụ án hình sự để xác định sự phù hợp giữa các dấu hiệu của hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm tương ứng do luật hình sự quy định nhằm đạt được sự thật khách quan, tức là đưa ra sự đánh giá chính xác tội phạm về mặt pháp lý hình sự, làm tiền đề cho việc cá thể hóa và phân hóa trách nhiệm hình sự một cách công minh, có căn cứ và đúng pháp luật. Nói ngắn gọn: Định tội là việc xác nhận về mặt pháp lý sự phù hợp giữa các dấu hiệu của hành vi nguy hiểm cho xã hội cụ thể đã được thực hiện với các yếu tố cấu thành tội phạm cụ thể tương ứng được quy định trong Bộ luật hình sự.11 Từ khái niệm này, định tội danh với tính chất là một dạng của hoạt động thực tiễn áp dụng luật hình sự và tố tụng hình sự được tiến hành, về cơ bản theo bốn bước dưới đây: - Xem xét và thiết lập đúng các tình tiết thực tế của vụ án trong sự phù hợp với hiện thực khách quan. - Nhận thức một cách thống nhất và chính xác nội dung các quy phạm luật hình sự đang có hiệu lực thi hành. - Lựa chọn đúng điều khoản tương ứng trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự quy định trách nhiệm đối với tội phạm cụ thể để so sánh, đối chiếu và kiểm tra các dấu hiệu của cấu thành tội phạm đó với các tình tiết cụ thể của hành vi nguy hiểm cho xã hội đã thực hiện. 11 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 2 (Phần các tội phạm), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 36 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam - Ra văn bản áp dụng pháp luật, trong đó đưa ra kết luận có căn cứ và đảm bảo sức thuyết phục về sự phù hợp (tương đồng) của hành vi thực tế đã được thực hiện trong thực tế khách quan với cấu thành tội phạm cụ thể tương ứng được quy định trong luật hình sự. 2.1.1.2 Cơ sở pháp lý của việc định tội danh Dưới góc độ khoa học hình sự, khái niệm cơ sở pháp lý của việc định tội danh là hệ thống các quy phạm pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự được dùng để xác định các dấu hiệu của hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện bị coi là tội phạm. Cơ sở pháp lý của việc định tội danh bao gồm:  Bộ luật hình sự - cơ sở pháp lý về mặt nội dung của việc định tội danh Trong quá trình định tội danh Bộ luật hình sự có ý nghĩa quyết định và quan trọng nhất, nó đóng vai trò là cơ sở pháp lý về mặt nội dung của việc định tội danh. Sự khẳng định như vậy là vì có những lý do sau: - Hiện nay Bộ luật hình sự 1999 nước ta là nguồn trực tiếp và duy nhất ghi nhận toàn bộ hệ thống các quy phạm pháp luật hình sự hiện hành được áp dụng trong thực tiễn đấu tranh phòng chống tội phạm nói chung, cũng như quá trình định tội danh và quyết định hình phạt nói riêng. - Bản chất của việc định tội danh suy cho cùng là so sánh, đối chiếu và kiểm tra để xác định xem dấu hiệu của hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện trong thực tế khách quan có phù hợp với dấu hiệu tương ứng của một tội phạm cụ thể nào đó được quy định trong Phần các tội phạm Bộ luật hình sự hay không. - Nhà làm luật khi xây dựng hệ thống các quy phạm của Phần các tội phạm Bộ luật hình sự, đã tìm xem các dấu hiệu nào là đặc trưng cơ bản nhất, phổ biến nhất hay được lặp đi lặp lại nhiều nhất trong những hành vi ấy, sau đó điển hình hóa và quy định chúng trong Bộ luật hình sự với tính chất là dấu hiệu bắt buộc của cấu thành tội phạm cụ thể tương ứng. - Bộ luật hình sự với tính chất là cơ sở pháp lý duy nhất của việc định tội danh chứa đựng những mô hình pháp lý của các tội phạm, mà dựa vào đó những người có thẩm quyền tiến hành việc định tội danh xác định sự phù hợp giữa các hành vi nguy hiểm cho xã hội cụ thể tương ứng được thực hiện với các dấu hiệu định tội danh được quy định trong Bộ luật hình sự.  Bộ luật tố tụng hình sự - cơ sở pháp lý về mặt hình thức của việc định tội danh GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 37 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Trong quá trình định tội danh, nếu các quy phạm pháp luật hình sự đóng vai trò là cơ sở pháp lý trực tiếp về mặt nội dung, thì các quy phạm pháp luật tố tụng hình sự là cơ sở pháp lý gián tiếp về mặt hình thức quy định cách thức, trình tự, thẩm quyền định tội danh. Bởi lẽ: - Các quy phạm pháp luật tố tụng hình sự có ý nghĩa pháp lý quan trọng đối với việc bảo vệ các quyền và tự do của công dân trong lĩnh vực tư pháp hình sự. Chẳng hạn, tòa án cấp phúc thẩm hoặc cấp giám đốc thẩm sau khi đã nghiên cứu một cách tổng hợp, khách quan, toàn diện và đầy đủ mọi chứng cứ thu thập được trong vụ án hình sự cụ thể thấy rằng: tội danh mà bị cáo bị Tòa án cấp dưới xét xử là không có căn cứ, các dấu hiệu của hành vi phạm tội tương ứng với dấu hiệu của cấu thành tội phạm cơ bản mà trong bản án của Tòa án cấp dưới lại định tội danh theo các dấu hiệu của cấu thành tội phạm tăng nặng, thì theo các Điều 249, Điều 285 của Bộ luật tố tụng hình sự 2003 Tòa án cấp phúc thẩm và giám đốc thẩm có quyền sửa lại bản án đã tuyên của Tòa án cấp dưới để áp dụng điều khoản Bộ luật hình sự cho đúng – đó chính là định lại tội danh. - Trong Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành của nước ta đã đưa ra những cơ sở pháp lý quan trọng của việc định tội danh như: các quy định về chứng cứ (các điều 63, 64, 65, 66…), tạm giam (điều 88), căn cứ khởi tố vụ án hình sự (điều 100)…  Cấu thành tội phạm - mô hình pháp lý của việc định tội danh Cấu thành tội phạm là khái niệm trừu tượng mang tính khoa học, là mô hình pháp lý chung nhất cho tất cả các hành vi nguy hiểm cho xã hội. Những dấu hiệu của cấu thành tội phạm vừa phản ánh được đầy đủ tính nguy hiểm của loại tội phạm cụ thể và vừa đủ cho phép phân biệt loại tội phạm này với các loại tội phạm khác. Như vậy, cấu thành tội phạm là cơ sở pháp lý cần và đủ để truy cứu trách nhiệm hình sự người phạm tội, là căn cứ để Tòa án lựa chọn đúng loại và mức hình phạt đối với người bị kết án. Trong cấu thành tội phạm có cấu thành tội phạm giảm nhẹ, cấu thành tội phạm tăng nặng… do đó, trong quá trình định tội danh các cán bộ điều tra, kiểm sát viên, thẩm phán và hội thẩm nhân dân phải đánh giá chính xác các dấu hiệu của hành vi phạm tội cụ thể với các dấu hiệu của cấu thành tội tăng nặng hoặc giảm nhẹ để định tội danh cho đúng với khung hình phạt được quy định trong Bộ luật hình sự. Để giúp cho cán bộ tiến hành tố tụng định tội danh được chính xác, các nhà khoa học pháp lý đã phân loại cấu thành tội phạm thành bốn yếu tố: khách thể của tội phạm, chủ thể của tội phạm, mặt khách quan của tội phạm và mặt chủ quan của tội phạm. Chính sự phân chia này làm cho chúng ta phân biệt được hai tội cụ thể khác nhau mặc dù giữa chúng có những dấu hiệu trùng nhau. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 38 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Ví dụ: tội trộm cắp tài sản (Điều 138 Bộ luật hình sự 1999) và tội cướp giật tài sản (Điều 136 Bộ luật hình sự 1999) là hai tội có cấu thành tội phạm giống nhau về phương diện khách thể, chủ thể và mặt chủ quan của tội phạm, nhưng giữa chúng lại có sự khác nhau cơ bản về phương diện khách quan thể hiện ở tính chất của hành vi phạm tội và phương pháp tiến hành: ở tội cướp giật thì hành vi chiếm đoạt tài sản là công khai nhanh chóng, còn trong tội trộm cắp thì hành vi chiếm đoạt tài sản lại tiến hành một cách lén lút. Điểm khác nhau cơ bản về phương diện khách quan đó đã được nhà làm luật sử dụng làm cơ sở để xác định hai loại cấu thành tội phạm về xâm phạm sở hữu khác nhau. Điều đó tạo điều kiện thuận lợi cho các cơ quan tố tụng và người tiến hành tố tụng trong quá trình định tội danh. 2.1.1.3 Các giai đoạn của việc định tội danh Phân tích về mặt lý luận và nghiên cứu thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự, chúng ta có thể nhận thấy quá trình định tội danh thường diễn ra ba giai đoạn có tính logic dưới đây:  Giai đoạn thứ nhất – Xác định quan hệ pháp luật Giai đoạn này thể hiện bằng việc phân tích các dấu hiệu cơ bản nhất của hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện trong thực tế để xác định xem hành vi đó có các dấu hiệu của tội phạm hay không, có phải là hành vi bị pháp luật hình sự cấm không hay chỉ là hành vi vi phạm pháp luật khác. Tức là phải dựa vào Điều 100 Bộ luật tố tụng hình sự 2003 quy định các căn cứ khởi tố vụ án hình sự (Tố giác của công dân; Tin báo của cơ quan, tổ chức; Tin báo trên các phương tiện thông tin đại chúng; Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án, Bộ đội biên phòng, Hải quan, Kiểm lâm, lực lượng Cảnh sát biển và các cơ quan khác của Công an nhân dân, Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trực tiếp phát hiện dấu hiệu của tội phạm; Người phạm tội tự thú) để xác định dấu hiệu tội phạm. Trong giai đoạn này thông thường sẽ có ba khả năng xảy ra như sau: Thứ nhất, không khởi tố vụ án hình sự khi có 1 trong 7 căn cứ được quy định tại Điều 107 Bộ luật tố tụng hình sự 2003. Thứ hai, nếu hành vi được thực hiện cụ thể là hành vi vi phạm pháp luật khác, thì tùy theo từng giai đoạn tố tụng hình sự mà cơ quan chức năng gửi tin báo, đơn báo hoặc đơn tố giác cho cơ quan Nhà nước (hay tổ chức xã hội) hữu quan để giải quyết theo thẩm quyền. Thứ ba, xác định được hành vi nguy hiểm cho xã hội mà chủ thể thực hiện có các dấu hiệu của tội phạm, từ đó sẽ phát sinh quan hệ pháp luật hình sự. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 39 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam  Giai đoạn thứ hai – Tìm nhóm quy phạm pháp luật hình sự Đây là giai đoạn xác định xem tội phạm mà chủ thể thực hiện thuộc chương tương ứng nào trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự và nó được thể hiện bằng việc: - Xác định khách thể loại (quan hệ xã hội nào) được pháp luật hình sự bảo vệ đã bị tội phạm xâm hại. - Người phạm tội, ngoài dấu hiệu chung chủ thể của tội phạm còn có các dấu hiệu riêng bổ sung khác của chủ thể đặc biệt (như người có chức vụ hoặc quân nhân) hay không.  Giai đoạn thứ ba – Tìm quy phạm pháp luật hình sự cụ thể Đây là giai đoạn có thể coi là quan trọng nhất, so sánh, đối chiếu và kiểm tra xem các dấu hiệu của tội phạm mà người phạm tội đã thực hiện do điều luật cụ thể nào trong chương đã tìm được (ở giai đoạn trên) quy định, tức là phải xác định xem đó là tội phạm gì đồng thời tương ứng với cấu thành tội phạm nào (cơ bản, tăng nặng hay giảm nhẹ) và tội phạm ấy thuộc khoản nào trong điều luật cụ thể đã tìm được. Như vậy, định tội danh là một dạng của hoạt động áp dụng pháp luật có ý nghĩa lớn về mặt chính trị - xã hội, đạo đức và pháp luật. Quá trình định tội danh đối với một hành vi nguy hiểm cho xã hội tất yếu phải trải qua ba giai đoạn nói trên và phải dựa vào các tình tiết thực tế của vụ án cũng như các quy định của pháp luật hình sự. Nhưng để đạt tới chân lý khách quan thì người định tội danh phải tiến hành theo một trật tự nhất định. 2.1.2 Định tội danh đối với trƣờng hợp nhiều tội phạm 2.1.2.1 Một số vấn đề chung về định tội danh đối với trƣờng hợp nhiều tội phạm Nhiều tội phạm là trường hợp một người phạm từ hai tội trở lên, không phụ thuộc vào việc người đó đã bị xét xử về các tội đã phạm hay chưa; các tội này chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và không có trở ngại về mặt tố tụng hình sự để khởi tố vụ án hình sự và chưa được xóa án tích về các tội đã phạm.12 Nhiều tội phạm có ba hình thức biểu hiện là phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm. 12 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 40 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Dưới góc độ khoa học luật hình sự, từ khái niệm và hình thức biểu hiện của nhiều tội phạm chúng ta thấy rằng: định tội danh đối với trường hợp nhiều tội phạm là sự đánh giá về mặt pháp lý hình sự hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện trong trường hợp phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm trên cơ sở đối chiếu, so sánh và kiểm tra để xác định sự giống nhau giữa các dấu hiệu của hành vi ấy với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm cụ thể do các điều luật tương ứng tại Phần các tội phạm Bộ luật hình sự quy định. Trong những trường hợp người phạm tội thực hiện không phải một tội phạm mà thực hiện nhiều tội phạm thì việc định tội danh đối với các hành vi đó có một số đặc điểm và thường gặp một số khó khăn nhất định. So với trường hợp người phạm tội thực hiện một tội phạm thì trường hợp người phạm tội thực hiện nhiều tội phạm thường gây ra những thiệt hại lớn hơn về vật chất, thể chất và tinh thần. Việc thực hiện nhiều tội phạm chứng tỏ rằng người phạm tội có mức độ nguy hiểm rất lớn cho xã hội. Trong trường hợp đó đòi hỏi việc trừng trị người phạm tội cần phải nghiêm khắc hơn, do đó việc định tội danh các trường hợp này cần phải chính xác, để không bỏ sót một hành vi phạm tội nào của kẻ phạm tội và cũng không làm oan người vô tội. Khi định tội danh trong trường hợp nhiều tội phạm cần lưu ý: - Phải xem xét rõ làm tất cả những tình tiết thực tế có liên quan đến việc một người thực hiện nhiều tội phạm; mối quan hệ giữa các tình tiết đó trong tổng thể của vụ án và đối với từng hành vi phạm tội cụ thể. - Phải nhận thức đúng đắn các quy phạm pháp luật hình sự có liên quan đến các hành vi phạm tội do một người thực hiện, đặc biệt phải nhận thức đúng các quy phạm pháp luật quy định cấu thành tội phạm ở Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự có thể áp dụng đối với người thực hiện các hành vi phạm tội nói trên. - So sánh, đối chiếu các hành vi phạm tội do người đó thực hiện với những dấu hiệu của các cấu thành tội phạm được quy định trong pháp luật hình sự đã được lựa chọn để xác định sự phù hợp, tương đồng và xem xét trong các hành vi đó, hành vi nào đã được Tòa án xét xử, hành vi phạm tội nào còn đang trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử.13 13 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 41 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam - Kết luận trường hợp cụ thể đang được xem xét khi định tội danh thuộc hình thức biểu hiện nào của nhiều tội phạm: phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm để có cơ sở áp dụng các quy định khác nhau của Bộ luật hình sự có liên quan đến trường hợp nhiều tội phạm đó. 2.1.2.2 Định tội danh trong trƣờng hợp phạm nhiều tội Định tội danh trong trường hợp phạm nhiều tội giữ một vị trí hết sức quan trọng trong khoa học luật hình sự và trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử ở nước ta, mặc dù pháp luật hình sự hiện hành chưa đưa ra định nghĩa pháp lý của khái niệm phạm nhiều tội, mà chỉ quy định những nguyên tắc của việc quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội (Điều 50 Bộ luật hình sự 1999). Điều đó ảnh hưởng không nhỏ tới hiệu quả điều tra, truy tố, xét xử các vụ án phạm nhiều tội nói chung, và việc định tội danh đối với trường hợp phạm nhiều tội nói riêng. Muốn định tội danh trong trường hợp phạm nhiều tội chính xác cần phải chú ý tới các dấu hiệu cơ bản nhất của trường hợp phạm nhiều tội. Thứ nhất, xác định một người có lỗi trong việc thực hiện hai hay nhiều tội phạm; thứ hai, các hành vi phạm tội đó được quy định trong Phần các tội phạm cụ thể của Bộ luật hình sự; thứ ba, người phạm tội chưa bị xét xử về bất cứ một tội nào trong số các tội phạm đó. Chỉ khi nào nhận thức được đầy đủ cả ba dấu hiệu đó của phạm nhiều tội, thì việc định tội danh đối với phạm nhiều tội mới có thể chính xác. Trong quá trình định tội danh trong trường hợp phạm nhiều tội, việc nhận thức, giải thích dấu hiệu thứ hai là một trong những vấn đề phức tạp nhất và còn có nhiều ý kiến khác nhau. Việc giải quyết đúng đắn vấn đề đó về mặt lý luận cũng như về mặt lập pháp có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với việc định tội danh trường hợp phạm nhiều tội trong thực tiễn hoạt động điều tra, truy tố, xét xử các vụ án phạm nhiều tội nói chung và định tội danh trong trường hợp phạm nhiều tội nói riêng. Vấn đề phức tạp trong trường hợp này thể hiện ở chổ: cần hiểu như thế nào về các hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự? Chẳng hạn, trường hợp các hành vi nguy hiểm cho xã hội do một người thực hiện được quy định trong các khoản khác nhau của một điều luật có phải là phạm nhiều tội hay không, hay chỉ coi là phạm nhiều tội trường hợp khi các hành vi nguy hiểm cho xã hội do một người thực hiện được quy định trong các điều luật khác nhau của Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự? Rõ ràng, từ hai cách hiểu khác nhau này, sẽ dẫn đến hai cách định tội danh khác nhau. Nếu chỉ coi phạm nhiều tội trong trường hợp các hành vi nguy hiểm cho xã hội do một người thực hiện được quy định tại các GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 42 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam điều luật khác nhau của Phần các tội phạm là chưa đầy đủ và chưa phù hợp với yêu cầu, nội dung thực tế của các điều luật quy định về tội phạm và không đáp ứng yêu cầu tăng cường đấu tranh phòng, chống đối với trường hợp phạm nhiều tội. Theo quan điểm của người viết, có những trường hợp mà các hành vi phạm tội do một người thực hiện được quy định trong các khoản khác nhau của một điều luật phải được coi là trường hợp phạm nhiều tội. Vấn đề cơ bản và quan trọng nhất cần phân biệt ở đây là mỗi hành vi phạm tội trong số đó mang tính chất của một hành vi phạm tội độc lập và không thuộc khái niệm phạm tội nhiều lần. Ví dụ: một người tàng trữ một khẩu súng quân dụng và mua thêm một khẩu súng mới, thì phải bị định tội danh và truy tố về hai tội là tội tàng trữ trái phép vũ khí quân dụng và mua bán trái phép vũ khí quân dụng đều được quy định tại khoản 1 Điều 230 Bộ luật hình sự 1999, vì đây là hai hành vi phạm tội độc lập. Nếu chỉ định tội danh một tội tàng trữ trái phép vũ khí quân dụng thì không thể hiện hết tính nguy hiểm của hành vi phạm tội của họ và như vậy, sẽ không bảo đảm nguyên tắc cá thể hóa hình phạt, không thể hiện tính nghiêm khắc đối với kẻ phạm tội và bỏ lọt tội phạm. Để bảo đảm chính xác trong việc định tội danh trường hợp phạm nhiều tội, trong lý luận luật hình sự và lý luận định tội danh, người ta phân chia phạm nhiều tội thành hai dạng là phạm nhiều tội tổng hợp thực tế và phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng. Do đó, khi định tội danh trường hợp phạm nhiều tội chúng ta cũng phải định tội danh theo hai dạng biểu hiện của nó:  Định tội danh đối với trường hợp phạm nhiều tội thuộc dạng tổng hợp thực tế Phạm nhiều tội thuộc dạng tổng hợp thực tế là trường hợp khi một chủ thể thực hiện nhiều hành vi nguy hiểm cho xã hội độc lập với nhau, những hành vi đó cấu thành hai tội phạm trở lên được quy định tại các điều luật khác nhau hoặc tại các khoản khác nhau của một điều luật trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Trong trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế các tội phạm được thực hiện trong những thời gian khác nhau. Khoảng cách thời gian giữa việc thực hiện các tội phạm đó có thể dài hoặc không đáng kể. Thế nhưng trong mọi trường hợp từng hành vi phạm tội phải có tính độc lập, chứa đựng cấu thành của một tội phạm riêng biệt. Từ khái niệm về phạm nhiều tội phạm nhiều tội tổng hợp thực tế như trên, khi định tội danh đối với trường hợp này cần chú ý: phạm nhiều tội tổng hợp thực tế có nhiều loại hành vi khác nhau, trong đó có hai loại hành vi đặc trưng là: 1) các loại GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 43 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam hành vi phạm tội khác nhau, ví dụ: một người thực hiện hành vi cướp tài sản sau đó thực hiện hành vi hiếp dâm sau; 2) các loại hành vi phạm tội cùng loại, ví dụ: một người thực hiện hành vi cướp tài sản trước, sau đó thực hiện hành vi trộm cắp tài sản sau. Việc định tội danh trường hợp phạm nhiều tội phạm nhiều tội tổng hợp thực tế trong lý luận luật hình sự và trong thực tiễn xét xử cho thấy, các trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế không chỉ bao gồm những trường hợp khi tội phạm đã hoàn thành mà còn cả những trường hợp khi có tội ở giai đoạn chuẩn bị phạm tội hay phạm tội chưa đạt, còn tội khác đã hoàn thành hoặc là cả hai tội đều chưa hoàn thành. Ví dụ 1: Nguyễn Văn D bị Công an tỉnh CT bắt giam vì đã hiếp dâm chị Nguyễn Thị B. Sau đó D bỏ trốn khỏi trại giam của cơ quan Công an, khi ra ngoài trại giam D đã tìm chị B trả thù, D dung dao đâm vào người chị B, nhưng chị B không chết. Trong trường hợp này, hành vi của D bị định tội danh là phạm nhiều tội tổng hợp thực tế, vì D đã phạm ba tội độc lập: tội hiếp dâm (Điều 111 Bộ luật hình sự 1999), tội trốn khỏi nơi giam giữ (Điều 311 Bộ luật hình sự 1999) và tội giết người (chưa đạt) (Điều 93, 18 Bộ luật hình sự 1999). Ví dụ 2: 6/9/2012, Trần văn V đã thực hiện hành vi cưỡng dâm chưa đạt đối với C; đến 12/12/2012 thực hiện hành vi trộm cắp xe máy nhưng bị phát hiện. Trong trường hợp này, các hành vi phạm tội của V được định tội danh là phạm nhiều tội tổng hợp thực tế, vì V đã phạm hai tội: tội cưỡng dâm (Điều 113 Bộ luật hình sự 1999) và tội trộm cắp tài sản (Điều 138 Bộ luật hình sự 1999). Trong ví dụ thứ nhất, Nguyễn Văn D đã có hành vi hiếp dâm và trốn khỏi nơi giam giữ tội hoàn thành còn hành vi giết người ở giai đoạn phạm tội chưa đạt. Trong ví dụ thứ hai, Trần Văn V đã thực hiện hành vi cưỡng dâm và hành vi trộm cắp tài sản đều ở giai đoạn phạm tội chưa đạt, nói cách khác hai tội phạm này đều chưa hoàn thành. Cũng có thể định tội danh phạm nhiều tội tổng hợp thực tế trong trường hợp người phạm tội khi thực hiện tội phạm này thì giữ vai trò là người tổ chức, người xúi giục, người giúp sức, còn trong việc thực hiện tội phạm khác thì giữ vai trò người thực hành ngược lại. Trong trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế, ta thấy rằng trong những điều kiện như nhau, nếu các hành vi phạm tội được thực hiện tại cùng một địa điểm và thời gian nhất định thì tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thấp hơp so với trường hợp người thực hiện hành vi phạm tội trong các khoản thời gian cách xa nhau. Vì trong trường hợp thứ hai người phạm tội có tâm lý ổn định hơn và GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 44 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam có thời gian suy nghĩ, chuẫn bị để thực hiện hành vi phạm tội của mình nên có tính nguy hiểm cao và thể hiện tính chất chống đối xã hội cao của người phạm tội. Việc nhận thức một cách đúng đắn các hình thức biểu hiện khác nhau của trường hợp tổng hợp thực tế về phạm nhiều tội giúp chúng ta phân biệt được với những trường hợp phạm tội đơn nhất phức tạp, nhằm giải quyết được các vấn đề định tội danh cũng như cá thể hóa hình phạt đối với người phạm tội. Trong lý luận định tội danh trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế ở nước ta được định tội danh trên hai hình thức biểu hiện như sau: Hình thức thứ nhất: Phạm nhiều tội tổng hợp thực tế được xác định bởi một tội phạm có mối quan hệ chặt chẽ với các tội phạm khác. Trong trường hợp này được định tội danh là phạm nhiều tội tổng hợp thực tế mà tội phạm này có mối quan hệ chặt chẽ với một tội phạm khác, mối liên hệ chặt chẽ giữa các tội phạm thể hiện ở chỗ: - Tội phạm này quyết định khả năng thực hiện tội khác. Ví dụ: Cao Sĩ S là đối tượng nghiện thuốc phiện, hắn đã sắm dụng cụ để hút. Hắn thường xuyên cho anh Th gần nhà hút lại sái thuốc phiện. Sau đó S tổ chức cho Th Và Q hút thuốc phiện tại nhà mình. Để có thuốc hút, S đã tìm mua thuốc phiện. Ngày 17/9/2010, trong lúc S đang mua thuốc phiện thì bị bắt quả tang. S đã bị định tội danh và bị truy tố về hai tội: tội tổ chức sử dụng trái phép chất ma túy (Điều 197 Bộ luật hình sự 1999) và tội mua bán trái phép chất ma túy (Điều 194 Bộ luật hình sự 1999). Trong trường hợp này, các hành vi phạm tội của S được định tội danh là trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế và các tội phạm này có liên quan đến nhau, hành vi phạm tội này quyết định khả năng thực hiện hành vi phạm tội khác, do hành vi tổ chức hút thuốc phiện mà S đã tìm mua thuốc phiện và hành vi tổ chức sử dụng trái phép chất ma túy quyết định khả năng thực hiện hành vi mua bán trái phép chất ma túy. - Tội phạm này là phương tiện, phương thức thực hiện một tội phạm khác. Ví dụ: Khoảng 20 giờ ngày 17/11/2010, Đỗ Văn T và Lê Văn M đang ngồi uống rượu tại một quán nhậu thịt chó bên đường, thấy một chiếc xe ôtô Toyota camry dừng lại. T và M đi về phía xe, xin tiền anh Ch là chủ xe. Lúc đó anh Ch nói không có tiền, T liền lấy khổ súng lục ra khống chế anh Ch, vì vậy anh Ch đã đưa cho chúng 900.000 đồng. Trong trường hợp này T và M bị định tội danh về hai tội: tội tàng trữ vũ khí quân dụng (Điều 230 Bộ luật hình sự 1999) và tội cướp tài sản GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 45 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam (Điều 133Bộ luật hình sự 1999). Giữa hai tội này có mối liên hệ, gắn liền với nhau, tội tàng trữ sử dụng trái phép vũ khí quân dụng là phương tiện cho tội cướp tài sản được thực hiện, các hành vi phạm tội được thực hiện tại cùng một địa điểm, vào một thời gian. - Tội phạm này được bắt nguồn từ một tội phạm khác. Ví dụ: Trần Văn T đang trong tình trạng say rượu, vào nhà của một người phụ nữ không quen biết. Nhìn thấy trong nhà không có ai chỉ có Nguyễn Thị B, hắn đã khống chế và thực hiện hành vi hiếp dâm đối với chị B, đúng lúc đó mẹ chị B đi làm về và đã hô hoán lên. T đã dùng cây đánh vào đầu mẹ B làm cho bà bị thương nặng. T đã bị định tội danh và bị truy tố về hai tội: tội hiếp dâm (Điều 111 Bộ luật hình sự 1999), tội cố ý gây thương tích (Điều 104 Bộ luật hình sự 1999). Trong trường hợp này cũng được định tội danh là phạm nhiều tội tổng hợp thực tế, trong đó tội cố ý gây thương tích được bắt nguồn từ tội hiếp dâm và cùng xảy ra tại một địa điểm, trong cùng một thời gian. - Tội phạm này giữ vai trò là phương tiện, phương thức che giấu tội phạm khác. Chẳng hạn như các tội sau: tội vi phạm quy định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ (Điều 202 Bộ luật hình sự 1999) gây ra thương tích nặng hoặc thương tích nhẹ và tội không cứu giúp người ở trong tình trạng nguy hiểm đến tính mạng (Điều 102 Bộ luật hình sự 1999), tội gây rối trật tự công cộng (Điều 245 Bộ luật hình sự 1999) và tội chống người thi hành công vụ (Điều 257 Bộ luật hình sự 1999)…Các hành vi phạm tội là phương thức hoặc phương tiện để che dấu một tội phạm khác đã thực hiện trước đó, hoặc là phương tiện trốn tránh trách nhiệm hình sự đối với tội phạm khác luôn luôn được đánh giá là hành vi phạm tội độc lập trong tổng thể đối với những tội xảy ra trước đó. Do đó, khi định tội danh các trường hợp này, các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử phải định tội danh là trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế. Hình thức thứ hai: Phạm nhiều tội tổng hợp thực tế mà trong đó các tội phạm không liên quan đến nhau, do cùng một chủ thể thực hiện, có thể hành vi phạm tội được thực hiện cùng một địa điểm, thời gian hoặc thời gian và địa điểm hoàn toàn cách xa nhau. Ví dụ: Bùi Văn D là người không có nghề nghiệp chỉ biết ăn nhậu và đi chơi, do không còn tiền theo bạn bè ăn chơi nên D đã theo dõi nhà M để “kiếm tiền”. 21 giờ ngày 7/7/2010 xác định nhà chỉ còn M ở nhà, D đã vào nhà bóp cổ lấy tiền và dây chuyền của M. Lấy xong tiền và vàng D bỏ về khi đi đến cửa thì quay lại nhìn GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 46 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam M, thấy M cũng “xinh đẹp” hắn xông vào thực hiện hành vi hiếp dâm M. Trong trường hợp này, D bị định tội danh về hai tội: tội cướp tài sản (Điều 133 Bộ luật hình sự 1999) và tội hiếp dâm (Điều 111 Bộ luật hình sự 1999). Các hành vi phạm tội của D đã hợp thành trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp thực tế và các hành vi phạm tội đó không liên quan đến nhau. Thực tiễn định tội danh trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử cũng cho thấy, mối liên hệ giữa các tội phạm tạo thành phạm tội tổng hợp thực tế thuộc hình thức biểu hiện thứ nhất được thể hiện ở: một trong số các tội phạm được thực hiện giữ vai trò là điều kiện phương tiện, phương thức thực hiện tội phạm khác hoặc một trong số các tội phạm ấy là phương tiện, phương thức che giấu tội phạm khác hoặc tất cả các hành vi phạm tội đó đều được thực hiện bởi một động cơ phạm tội nhất định…chính như thế nên gây nhiều khó khăn trong việc định tội danh của cơ quan bảo vệ pháp luật. Còn ở hình thức biểu hiện thứ hai các hành vi phạm tội không liên quan đến nhau nên quá trình định tội danh thuận lợi hơn.  Định tội danh đối với trường hợp phạm nhiều tội thuộc dạng tổng hợp trừu tượng Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng là trường hợp khi một chủ thể thực hiện một hành vi nguy hiểm cho xã hội và hành vi đó cấu thành hai hay nhiều tội phạm được quy định tại các điều luật khác nhau hoặc tại các khoản khác nhau của một điều luật trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Dựa vào số lượng khách thể bị xâm hại ta phân Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng thành hai hình thức biểu hiện: Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại một khách thể và phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại đến nhiều khách thể. - Hình thức biểu hiện thứ nhất: phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại một khách thể. Đây là trường hợp bằng một hành vi nguy hiểm cho xã hội người phạm tội đã gây ra hai hay nhiều tội phạm và cả hai hay nhiều tội phạm đó đều hướng tới gây thiệt hại hoặc cùng gây thiệt hại cho một khách thể mà luật hình sự bảo vệ. Mặc dù người phạm tội chỉ có một hành vi nguy hiểm cho xã hội, hành vi ấy chỉ xâm phạm đến một khách thể, nhưng hành vi ấy lại cấu thành hai tội phạm độc lập, do đó khi định tội danh đối với trường hợp này phải được định tội danh là là trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng. Ví dụ: H làm việc trong một nhà máy sản xuất xi măng, H đã có hành vi cưa đứt và lấy trộm 4m ống thép từ cỗ máy sản xuất xi măng của nhà máy để bán lấy tiền sử dụng, làm máy hư hỏng, không sữ dụng được nữa. Vậy H bị định tội danh và truy GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 47 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam tố về hai tội: tội trộm cắp tài sản (Điều 138 Bộ luật hình sự) và tội hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản (Điều 143 Bộ luật hình sự). Đây là trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại một khách thể, mà bằng một hành động cưa lấy trộm 4m ống thép, H đã thực hiện hai tội phạm cùng xâm hại một khách thể là quyền sở hữu tài sản của nhà nước được pháp luật hình sự bảo vệ. Ví dụ trên các tội hợp thành phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng đều là các tội cố ý (hình thức lỗi cùng loại), nhưng thực tiễn định tội danh cho thấy, có trường hợp một tội cố ý còn tội kia lỗi lại là vô ý (hình thức lỗi khác loại). Ví dụ: Trong một lần đi chơi K bị X và C trêu chọc và đánh K nhưng K chạy thoát về nhà. X và C đuổi theo, đứng trước nhà chửi mắng, đập cửa nhà K. Đứng trên lầu 1 cầm hai con dao nhọn, thấy K cầm dao định phóng vào mình, X và C bỏ chạy. K cầm dao phóng về phía X và C đang bỏ chạy, nhưng không may trúng vào một người đi đường làm người này chết ngay tại chỗ. Trong trường hợp này, bằng một hành vi phóng dao, K đã bị định tội danh phạm hai tội: tội giết người trong tình trạng tinh thần bị kích động mạnh (ở giai đoạn phạm tội chưa đạt) (Điều 95 Bộ luật hình sự 1999) và tội vô ý làm chết người (Điều 98 Bộ luật hình sự 1999). Đây là trường hợp được định tội danh là phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại một khách thể đó là tính mạng, sức khỏe của công dân. - Hình thức biểu hiện thứ hai: phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại đến nhiều khách thể là trường hợp bằng một hành vi nguy hiểm cho xã hội, kẻ phạm tội đã gây ra hai hay nhiều tội phạm trở lên và các tội phạm đó xâm hại tới nhiều khách thể khác nhau. Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại đến nhiều khách thể được chia thành hai dạng: phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại đến các khách thể cùng loại và phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại đến khách thể khác loại. Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại đến các khách thể cùng loại là những trường hợp trong đó các tội phạm cùng xâm phạm những khách thể giống nhau được quy định tại một điều luật của Bộ luật hình sự và được thực hiện bởi hình thức lỗi giống nhau, khi định tội danh trong trường hợp này phải định tội danh là hai tội độc lập. Ví dụ, một người mua bán trái phép chất ma túy và bị bắt, khi khám nhà phát hiện người đó còn tàng trữ một lượng ma túy nhất định. Trong trường hợp này, người phạm tội phải bị định tội danh và truy tố về hai tội: tội mua bán trái phép chất ma túy và tội tàng trữ trái phép chất ma túy đều theo Điều 194 Bộ luật hình sự 1999. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 48 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng xâm hại đến khách thể khác loại là những trường hợp mà trong đó các tội phạm xâm phạm đến những khách thể khác nhau được quy định tại các điều luật khác nhau của Bộ luật hình sự 1999 và được thực hiện bởi hình thức lỗi giống nhau hoặc khác nhau. Ví dụ: A đã có hành vi gây rối trật tự công cộng nơi đường phố và đấm vào mặt Đ, làm Đ ngã đập đầu xuống đường bị chấn thương sọ não và đã chết sau đó. A đã bị định tội danh và truy tố về hai tội, tội gây rối trật tự công cộng (Điều 245 Bộ luật hình sự) và tội vô ý làm chết người (Điều 98 Bộ luật hình sự). Lỗi của A đối với hành vi gây rối là cố ý, còn đối với cái chết của Đ là vô ý. Khi đấm vào mặt Đ, A không thấy trước Đ có thể ngã đập đầu xuống đường gây tử vong mặc dù A cần phải thấy trước và có thể thấy trước điều đó. Trong trường hợp này hành vi của A đã xâm hại đến hai khách thể là tính mạng của công dân và trật tự công cộng. Trong một số trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng, hành động có tính chất đơn giản, xảy ra một lần, như hành vi đốt nhà nhằm hủy hoại tài sản và tước đoạt mạng sống của người khác, nhưng trong rất nhiều trường hợp, hành động có tính chất phức tạp gồm một chuỗi hành động có mục đích nhất định, có thể xảy ra trong một thời gian dài. Ví dụ, khi đi đám cưới một người bạn, T rủ mấy thanh niên cùng xóm gây sự với một số thanh niên xóm khác cũng đi đám cưới. Hai bên dùng đá ném vào nhau, nhóm thanh niên xóm khác bỏ chạy. T đuổi theo một lát và dung cây đập vào đầu một thanh niên bỏ chạy tên là P. sau đó P được đưa đi cấp cứu, nhưng vết thương quá nặng, P đã chết sau 4 tiếng cấp cứu. T bị định tội danh về hai tội: tội giết người (Điều 93 Bộ luật hình sự 1999) và tội gây rối trật tự công cộng (Điều 245 Bộ luật hình sự 1999). Đây là trường hợp phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng, bằng một hành vi gây rối, T đã có hai hành vi phạm tội, hành vi gây rối ở đây (bao gồm cả hành động dùng cây đập vào đầu P) có tính chất phức tạp bao gồm một chuỗi hành động, xảy ra trong một khoảng thời gian tương đối dài. Tuy nhiên, đặc điểm phức tạp, kéo dài của hành động phạm tội đó không làm cho hành động mất đi tính thống nhất của nó và việc thực hiện một hành động gây ra hai hành vi phạm tội trở lên không vì vậy mà chuyển việc định tội danh từ phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng thành phạm nhiều tội tổng hợp thực tế. Cần chú ý: Trong trường hợp chủ thể thực hiện một hành vi phạm tội mà hành vi này lại thỏa mãn nhiều cấu thành tội phạm thì chủ thể chỉ bị coi là phạm nhiều tội GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 49 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam khi không có tội phạm nào loại trừ được tội phạm còn lại do tội còn lại này được coi là không đáng kể so với tội phạm đó.14 2.1.2.3 Định tội danh trong trƣờng hợp có nhiều bản án Tại Điều 51 Bộ luật hình sự 1999 về tổng hợp hình phạt của nhiều bản án của Bộ luật hình sự quy định: “1. Trong trường hợp một người đang phải chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về tội đã phạm trước khi có bản án này, thì Tòa án quyết định hình phạt đối với tội đang bị xét xử, sau đó quyết định hình phạt chung theo quy định tại Điều 50 của Bộ luật này. Thời gian đã chấp hành hình phạt của bản án trước được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt chung. 2. Khi xét xử một người đang phải chấp hành một bản án mà lại phạm tội mới, Tòa án quyết định hình phạt đối với tội mới, sau đó tổng hợp với phần hình phạt chưa chấp hành của bản án trước rồi quyết định hình phạt chung theo quy định tại Điều 50 của Bộ luật này”. Theo Điều 51 Bộ luật hình sự 1999 ta cũng có hai trường hợp phải định tội danh: - Trường hợp một người đang phải chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về tội đã phạm trước khi có bản án này. - Trường hợp một người đang phải chấp hành một bản án mà lại phạm tội mới. Trong cả hai trường hợp trên (tội thực hiện trước; phạm tội mới) Tòa án xem xét, đánh giá về mặt pháp lý đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội cụ thể đã được thực hiện với các yếu tố cấu thành tội phạm cụ thể tương ứng được quy định trong Bộ luật hình sự để định tội danh. Sau đó tổng hợp hình phạt của nhiều bản án theo quy định tại Điều 51 Bộ luật hình sự 1999. 2.1.2.4 Định tội danh trong trƣờng hợp phạm tội nhiều lần Trong pháp luật hình sự hiện hành, phạm tội nhiều lần được xem là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự được quy định tại Điều 48 khoản 1 điểm g thuộc phần chung Bộ luật hình sự và đồng thời phạm tội nhiều lần còn là dấu hiệu định khung tăng nặng đối với một số tội phạm nhất định như: tội là nhục người khác (Điều 121 14 Nguyễn Ngọc Hòa, Lê Thị Sơn, Từ điển Pháp luật hình sự, Nxb Tư pháp, 2006. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 50 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam khoản 2 điểm a); tội buôn lậu (Điều 153 khoản 2 điểm k); tội chứa chấp việc sử dụng trái phép chất ma túy (Điều 198 khoản 2 điểm b),… Tình tiết “phạm tội nhiều lần” quy định tại khoản 2 các điều 193, 194, 195, 196, 197, 198, 200 và 201 của Bộ luật hình sự được hiểu là đã có hai lần phạm tội trở lên (hai lần sản xuất trái phép chất ma túy trở lên, hai lần tàng trữ trái phép chất ma túy trở lên, hai lần bán trái phép chất ma túy trở lên…) mà mỗi lần phạm tội có đủ yếu tố cấu thành tội phạm quy định tại khoản 1 của điều luật tương ứng, đồng thời trong số các lần phạm tội đó chưa có lần nào bị truy cứu trách nhiệm hình sự và chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự.15 Như vậy, Phạm tội nhiều lần là trường hợp hành vi của chủ thể có đầy đủ các dấu hiệu của hai tội phạm trở lên mà những tội ấy được quy định tại cùng một điều hoặc một khoản của điều trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự và bị xét xử cùng một lần. Nghĩa là để xác định một trường hợp phạm tội nhiều lần, thì ít nhất phải có hai hành vi bị xem là tội phạm. Phạm tội nhiều lần bao gồm cả trường hợp khi một người thực hiện các tội phạm đã hoàn thành lẫn các tội phạm chưa hoàn thành.16 Vì Vậy, khi định tội danh đối với trường hợp phạm tội nhiều lần phải bao gồm cả các trường hợp khi một người thực hiện các tội phạm đã hoàn thành và chưa hoàn thành. Ví dụ: tháng 11/2012 L đã nhiều lần có hành vi môi giới mại dâm giữa người mua dâm và gái bán dâm. Tối 26/11/2012, L đã môi giới cho T và S nhưng chưa kịp thực hiện thì bị công an bắt. Trường hợp này, áp dụng khoản 3 Điều 52 và điểm d khoản 2 Điều 255 Bộ luật hình sự 1999 để định tội danh đối với L về tội môi giới mại dâm với tình tiết phạm tội nhiều lần. Khác với trường hợp phạm nhiều tội, khi định tội danh đối với trường hợp phạm tội nhiều lần, cần chú ý rằng đối tượng tác động có thể khác nhau, nhưng chỉ có một khách thể bị xâm hại, còn trong trường hợp phạm nhiều tội, đối tượng bị tác động khác nhau và khách thể bị xâm hại cũng khác nhau. Một vấn đề phức tạp khác trong định tội danh đối với phạm tội nhiều lần là phải phân biệt phạm tội nhiều lần với phạm tội liên tục và phạm tội kéo dài. Để phân biệt phạm tội nhiều lần với hai hình thức phạm tội này. Thì phải dựa trên cơ sở dấu hiệu đặc trưng của phạm tội 15 Thông tư liên tịch 17/2007/TTLT-BCA-TANDTC-BTP,24-12-2007, Hướng dẫn áp dụng một số quy định tại chương XVIII “Các tội phạm ma túy” của Bộ luật hình sự năm 1999. 16 Uông Chu Lưu, Bình luận khoa học Bộ luật hình sự Việt Nam 1999 tập I Phần chung (từ điều 1 đến 77), Nxb Chính trị Quốc gia, 2001. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 51 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam nhiều lần là hành vi phạm tội phải có tính độc lập, mỗi hành vi phạm tội có đủ các yếu tố cấu thành của một tội, còn phạm tội liên tục và phạm tội kéo dài chỉ cấu thành một tội, tổng hợp tất cả các hành vi đó lại mới cấu thành một tội đơn nhất phức tạp. Thực tiễn định tội danh cho thấy, trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, các cơ quan tiến hành tố tụng thường nhầm lẫn giữa phạm tội nhiều lần với phạm tội liên tục trong quá trình định tội danh các loại tội như: tội nhận hối lộ được quy định tại Điều 279 Bộ luật hình sự 1999, tội đưa hối lộ được quy định tại Điều 289 Bộ luật hình sự 1999, tội làm môi giới hối lộ được quy định tại Điều 290 Bộ luật hình sự 1999… Khi định tội danh đối với trường hợp phạm tội nhiều lần cần chú ý: - Không thể xem là phạm tội nhiều lần trong trường hợp một người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, nhưng trong đó chỉ có một hành vi bị xem là tội phạm, còn hành vi khác tuy có dấu hiệu của một tội phạm được quy định, nhưng do mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi đó không đáng kể, nên được xếp vào loại hành vi vi phạm hành chính, hoặc các dạng vi phạm pháp luật khác. Ví dụ, A có hành vi vượt đèn đỏ và gây tai nạn cho B làm B bị thương nặng. Trong trường hợp này, A không phải phạm tội nhiều lần, mà A chỉ phạm một tội “tội vi phạm quy định về điều khiển giao thông đường bộ” (Điều 202 Bộ luật hình sự 1999), còn hành vi vượt đèn đỏ chỉ vi phạm hành chính. - Không định tội danh đối với phạm tội nhiều lần trong trường hợp một người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, nhưng trong đó một hành vi đã bị xử lý hành chính và dấu hiệu đã bị xữ lý hành chính được nhà làm luật quy định như là một điều kiện để coi hành vi được thực hiện được lặp lại là tội phạm. - Trường hợp người phạm tội đã được áp dụng một trong những chế định nhân đạo của luật hình sự như miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, xóa án hoặc đã chấp hành xong hình phạt đối với tội đã phạm trước đây, thì khi định tội danh không được tính là phạm tội nhiều lần đối với các tội đó. - Trường hợp lúc đầu người phạm tội thực hiện hành vi phạm tội chưa đạt do chưa có thời cơ thuận lợi, sau đó tạm dừng hành động phạm tội một thời gian để chờ thời cơ thuận lợi để tiếp tục thực hiện đến cùng hành vi phạm tội lúc đầu. Trường hợp này không phải là phạm tội nhiều lần. Hành vi phạm tội chưa đạt lúc đầu không có ý nghĩa pháp lý độc lập và cũng không cấu thành một tội riêng biệt, mà nó nằm trong cấu thành của tội phạm đã hoàn thành sau này, chỉ có điều các giai đoạn thực hiện tội phạm tuy có kế tiếp nhau về mặt thời gian, nhưng có sự gián đoạn vì nguyên GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 52 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam nhân khách quan. Vì vậy, trong trường hợp này phải được định tội danh như một tội phạm đơn nhất. 2.1.2.5 Định tội danh trong trƣờng hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm Tình tiết tái phạm được quy định tại Điều 48 Bộ luật hình sự với ý nghĩa là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Ngoài ra, tái phạm nguy hiểm còn có ý nghĩa là tình tiết định khung tăng nặng đối với một số tội phạm nhất định như: khoản 2 điểm c Điều 133 về tội cướp tài sản; điểm c khoản 2 Điều 143 về tội hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản; điểm c khoản 2 Điều 156 về tội sản xuất, buôn bán hàng giả… Khoản 1 Điều 49 Bộ luật hình sự quy định: “Tái phạm là trường hợp đã bị kết án, chưa được xoá án tích mà lại phạm tội do cố ý hoặc phạm tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do vô ý.” Theo quy định này, thì một người bị coi là tái phạm khi có đầy đủ những điều kiện sau: Một là, người đó đã bị kết án. Người bị kết án là người có bản án kết tội của Tòa án mà không phụ thuộc vào việc bản án đó có hiệu lực pháp luật hay chưa. Vì vậy, ngay từ khi tuyên án kết tội thứ nhất đối với một người mà người đó lại phạm tội mới theo qui định tại khoản 1 Điều 49 thì được coi là tái phạm (quy định này không áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội). Hai là, người bị kết án chưa được xóa án tích. Điều này có nghĩa là điều kiện bắt buộc là việc kết án đó phải phát sinh án tích và án tích chưa được xóa, mà người đó lại phạm tội mới thì mới xem là tái phạm. Ba là, phạm tội mới do cố ý hoặc phạm tội rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng do vô ý. Để xác định tái phạm, luật hình sự quy định tội mới được thực hiện phải thuộc một số trường hợp phạm tội nhất định như phạm tội mới do cố ý, hoặc tội rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng do vô ý, thể hiện nhân thân của người phạm tội không chịu tiếp thu các biện pháp cải tạo giáo dục của pháp luật. Khoản 2 Điều 49 Bộ luật hình sự quy định: “Những trường hợp sau đây được coi là tái phạm nguy hiểm: - Đã bị kết án về tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý, chưa được xoá án tích mà lại phạm tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý; GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 53 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam - Đã tái phạm, chưa được xoá án tích mà lại phạm tội do cố ý.” Tái phạm nguy hiểm là trường hợp đặc biệt của tái phạm nên vẫn đòi hỏi những dấu hiệu cần và đủ như đối với trường hợp tái phạm. Tuy nhiên, vì là trường hợp đặc biệt của tái phạm, nên tái phạm nguy hiểm cũng có những điều kiện riêng khi áp dụng. Đó là, khi định tội danh đối với trường hợp tái phạm nguy hiểm, cần phải xác định rõ trạng thái án tích của người phạm tội, tức là phải xác định được, ngoài những điều kiện quy định tại Điều 49, thì bị cáo đã bị xét xử về tội đầu và án tích của tội đó vẫn chưa xóa. Tái phạm nguy hiểm được xem là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự được quy định tại điểm g khoản 1 Điều 48 và đồng thời là dấu hiệu định khung tăng nặng đối với một số tội phạm nhất định, như tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản (Điều 134, khoản 2, điểm c; tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản (Điều 140, khoản 2, điểm đ); hoặc tội vận chuyển trái phép hàng hóa, tiền tệ qua biên giới (Điều 154, khoản 2, điểm e),…17 2.2 Quyết định hình phạt đối với trƣờng hợp nhiều tội phạm 2.2.1 Những vấn đề lý luận chung về quyết định hình phạt 2.2.1.1 Khái niệm quyết định hình phạt Quyết định hình phạt được hiểu là việc Tòa án lựa chọn một loại và mức hình phạt cụ thể trong phạm vi luật định để áp dụng đối với người phạm tội. Quyết định hình phạt là một trong những giai đoạn cơ bản, một nội dung quan trọng của quá trình áp dụng luật hình sự. Điều này thể hiện ở chỗ chỉ có Tòa án mới có quyền quyết định hình phạt mà Hiến pháp và các luật có liên quan đã ghi nhận. Theo đó, Tòa án nhân danh Nhà nước, căn cứ vào quy định của luật hình sự, tuyên bố áp dụng hình phạt đối với người phạm tội. Điều này thể hiện sự lên án của Nhà nước đối với người phạm tội về việc thực hiện tội phạm.Quyết định hình phạt là một hoạt động pháp lý tố tụng hình sự được tiến hành bởi Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân. Đây là một hoạt động pháp lý tố tụng hình sự vì khi quyết định, Tòa án phải dựa vào kết quả của các giai đoạn tố tụng khác nhau, kể cả hoạt động tố tụng của mình tại phiên tòa, bao gồm: kết quả điều tra của cơ quan Điều tra, kết quả buộc tội của viện kiểm sát, kết quả thẩm vấn, tranh luận tại tòa án. Qua đó, Tòa án đối chiếu với các 17 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 2 (Phần các tội phạm), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 54 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam tình tiết của vụ án để xác định một loại và mức hình phạt cụ thể, phù hợp nhất đối với người phạm tội nhằm đạt mục đích tối ưu của hình phạt được áp dụng.18 Loại và mức hình phạt được quyết định áp dụng đối với người phạm tội về hành vi phạm tội của họ được thể hiện trong bản án buộc tội của Tòa án theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự. Bản án này được tuyên bố một cách công khai khi tuyên án. 2.2.1.2 Các nguyên tắc quyết định hình phạt Để quyết định hình phạt đối với người phạm tội dù họ thực hiện một tội phạm hay thực hiện nhiều tội đúng pháp luật, công bằng và hợp lý, khi áp dụng các chế tài luật hình sự, Tòa án phải tuân theo một số nguyên tắc nhất định. Các nguyên tắc đó được gọi là nguyên tắc quyết định hình phạt. Đây là những tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt quá trình Tòa án áp dụng những quy phạm pháp luật hình sự để quyết định hình phạt đối với người phạm tội. Các nguyên tắc quyết định hình phạt là một trong những nội dung quan trọng của chế định quyết định hình phạt, cần phải được nhận thức một cách đầy đủ, toàn diện trong khi áp dụng các chế tài hình sự để quyết định hình phạt. Việc nghiên cứu làm sáng tỏ các nguyên tắc quyết định hình phạt tạo tiền đề thuận lợi để quyết định hình phạt đúng pháp luật. Nếu nhận thức không đúng các nguyên tắc quyết định hình phạt sẽ dẫn đến việc áp dụng không đúng các quy phạm pháp luật hình sự dẫn đến việc quyết định hình phạt sai. Quyết định hình phạt là một chế định của luật hình sự, do đó mối quan hệ giữa các nguyên tắc quyết định hình phạt với các nguyên tắc của luật hình sự là mối quan hệ giữa cái riêng và các chung. Các nguyên tắc của luật hình sự là các nguyên tắc chung nhất đối với toàn bộ quá trình xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự, còn các nguyên tắc quyết định hình phạt là những nguyên tắc riêng, đặc trưng cho chế định quyết định hình phạt. Các loại nguyên tắc trên đều tồn tại một cách khách quan và giữa chúng có mối quan hệ hữu cơ với nhau, bổ sung cho nhau trong quá trình áp dụng pháp luật hình sự vào thực tiễn. Khi áp dụng những quy định của luật hình sự về quyết định hình phạt, phải thấm nhuần những nguyên tắc chung của luật hình sự và những nguyên tắc của việc quyết định hình phạt. Có như vậy thì việc áp dụng các quy phạm của pháp luật hình sự mới chính xác và đạt hiệu quả cao. Căn cứ vào yêu cầu của các nguyên tắc quyết định hình phạt phải là những tư tưởng chủ đạo trong quá trình Tòa án áp dụng hình phạt đối với người phạm tội và 18 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 1(Phần chung), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 55 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam các nguyên tắc đó phải phù hợp với các nguyên tắc chung của luật hình sự, chúng ta có thể xác định có bốn nguyên tắc quyết định hình phạt như sau: - Nguyên tắc pháp chế; - Nguyên tắc cá thể hóa hình phạt; - Nguyên tắc công bằng; - Nguyên tắc nhân đạo. Các nguyên tắc này tạo thành hệ thống các nguyên tắc quyết định hình phạt mà Tòa án phải tuân thủ khi lựa chọn và xác định loại, mức hình phạt cụ thể đối với người phạm tội. Các nguyên tắc trên có tính độc lập tương đối, vừa có mối liên hệ hữu cơ, tác động qua lại lẫn nhau, góp phần định hướng, chỉ đạo quá trình quyết định hình phạt. a) Nguyên tắc pháp chế Nguyên tắc pháp chế là một nguyên tắc quan trọng và cơ bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Nói đến pháp chế là nói đến sự triệt để tuân thủ pháp luật của Nhà nước, các tổ chức xã hội và công dân. Nguyên tắc pháp chế được coi là nguyên tắc cơ bản, vô cùng quan trọng, xuyên suốt toàn bộ các hoạt động xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự nói riêng và pháp luật nói chung. Trong các nguyên tắc quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm, nguyên tắc pháp chế đóng vai trò hàng đầu, vi phạm nguyên tắc pháp chế cũng có nghĩa là vi phạm các nguyên tắc khác ở các mức độ khác nhau. Quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm Tòa án phải tuân thủ nghiêm chỉnh các quy định của luật hình sự. Nội dung nguyên tắc pháp chế khi Tòa án quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm được thể hiện như sau: - Khi quyết định hình phạt, Tòa án phải tuân theo trình tự và các điều kiện áp dụng các loại hình phạt cụ thể và chỉ có thể tuyên những hình phạt, với mức phạt được quy định trong Bộ luật hình sự. Hình phạt với tính chất là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước được áp dụng đối với người thực hiện tội phạm. Chỉ có thể áp dụng hình phạt đối với hành vi phạm tội đã quy định trong luật hình sự. Điều 2 Bộ luật hình sự 1999 quy định “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”. Đối với trường hợp nhiều tội phạm, mặc dù tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của những hành vi phạm tội do họ thực hiện cao hơn so với trường hợp phạm một tội, nhưng hình phạt được áp dụng đối với họ không thể tùy tiện mà cũng phải được xác định trên cơ sở do luật hình sự quy định. Nếu trong khi quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm, Tòa án GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 56 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam căn cứ vào các chế tài không được luật hình sự quy định để áp dụng đối với người thực hiện nhiều tội phạm, thì chẳng những vi phạm nguyên tắc pháp chế mà việc làm đó còn không đạt được mục đích của hình phạt. Trong Phần chung Bộ luật hình sự 1999 đã quy định cụ thể hệ thống hình phạt chính và hình phạt bổ sung, điều kiện áp dụng hình phạt, tổng hợp hình phạt của nhiều bản án…Trong Phần các tội phạm của Bộ luật này, cũng đã quy định cụ thể loại và mức hình phạt có thể áp dụng đối với người thực hiện nhiều tội phạm đó. - Khi quyết định hình phạt, Tòa án phải tuân thủ các quy định của Bộ luật hình sự về nội dung, phạm vi, điều kiện áp dụng các loại hình phạt, về tổng hợp hình phạt. Khi quy định các loại hình phạt, luật hình sự đã quy định cụ thể nội dung từng loại hình phạt với tính chất, mức độ nghiêm khắc khác nhau, phạm vi áp dụng (đối với những tội phạm nào và với đối tượng nào) cũng như điều kiện áp dụng hình phạt đó. Đối với trường hợp nhiều tội phạm, mặc dù tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội tăng lên đáng kể, nhưng Tòa án vẫn phải triệt để tuân thủ nội dung này. Ví dụ: tuy người chưa thành niên phạm nhiều tội và ở trong trường hợp tái phạm nguy hiểm, nhưng Tòa án vẫn không thể quyết định hình phạt tù chung thân hoặc tử hình (khoản 5 Điều 69 Bộ luật hình sự 1999); trường hợp quyết định hình phạt tù có thời hạn trong trường hợp phạm nhiều tội, thì hình phạt chung cũng không được vượt quá 30 năm, cho dù các hình phạt chính đã tuyên đối với mỗi tội phạm đều là 20 năm tù. Đối với tất cả các quy định của Bộ luật hình sự nói trên, Tòa án phải triệt để tuân thủ khi xác định và lựa chọn loại hình phạt, mức phạt cụ thể cần áp dụng cho người phạm tội. - Quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm Tòa án phải lựa chọn phương án tối ưu trong số các phương án khác nhau mà luật cho phép, phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, vừa phục vụ yêu cầu chính trị trong từng giai đoạn. Tòa án phải áp dụng đúng pháp luật hình sự, áp dụng đúng pháp luật không có nghĩa là chỉ áp dụng đúng lời văn của pháp luật hình sự mà còn phải hiểu đúng tinh thần lời văn của pháp luật. Muốn thế phải xuất phát từ ý thức xã hội chủ nghĩa để phân tích, tìm hiểu nội dung các quy định của Bộ luật hình sự nói chung và về nhiều tội phạm nói riêng. Các quy phạm pháp luật hình sự thường được trình bày dưới hình thức khái quát cao, nếu không tìm hiểu các quy phạm ấy theo quan điểm chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước thì không thể nắm được đầy đủ tinh thần của pháp luật hình sự. Bên cạnh đó, do người thực hiện nhiều tội phạm thường nguy hiểm hơn nhiều so với người thực hiện một tội phạm và bị quần chúng GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 57 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam nhân dân căm ghét, cho nên khi quyết định hình phạt đối với họ, Tòa án phải căn nhắc cả tình hình chính trị, xã hội, kinh tế để quyết định hình phạt cho hợp lý. b) Nguyên tắc cá thể hóa hình phạt Cá thể hóa hình phạt là chọn một hình phạt, một mức hình phạt cụ thể đối với hành vi phạm tội cụ thể.19 Nguyên tắc cá thể hóa hình phạt là nguyên tắc chung của luật hình sự, đồng thời cũng là nguyên tắc của quyết định hình phạt. Yêu cầu của nguyên tắc này là mọi hành vi phạm tội đều bị phát hiện và trừng trị, không bỏ lọt tội phạm. Nhiều tội phạm là một chế định rất phức tạp và thực tế, các trường hợp thực hiện nhiều tội phạm lại rất khác nhau về mặt xã hội cũng như tâm lý. Vì vậy, cá thể hóa hình phạt là nguyên tắc tất yếu của việc quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm và pháp luật hình sự có những quy định bảo đảm cho việc thực hiện nguyên tắc đó. Nghiên cứu Bộ luật hình sự 1999 có nhiều điều luật, nhất là các quy định trong chương VII – Quyết định hình phạt – quy định việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật và phục vụ việc cá thể hóa hình phạt khi quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm. Cá thể hóa hình phạt là một trong những nguyên tắc quan trọng của chế định hình phạt và là nguyên tắc đặc thù của quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm. Tư tưởng cơ bản của nguyên tắc này là: khi quyết định hình phạt, Tòa án phải căn cứ vào các quy định của pháp luật hình sự, ý thức pháp luật xã hội chủ nghĩa, cân nhắc tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, nhân thân của người phạm tội và các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự để lựa chọn loại và mức hình phạt cụ thể áp dụng cho người phạm tội sao cho công bằng, hợp lý nhằm bảo đảm mục đích của hình phạt. Có như thế hình phạt mới đạt được mục đích trừng trị, giáo dục và cải tạo người phạm tội. Để có thể cá thể hóa hình phạt đối với nhiều tội phạm, cần phải xem xét nhân thân người phạm tội: tái phạm, tái phạm nguy hiểm, phạm tội có tính chất chuyên nghiệp,... những tình tiết nhân thân này có ý nghĩa quan trọng khi quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm. c) Nguyên tắc công bằng Tư tưởng cơ bản của nguyên tắc công bằng trong việc quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm thể hiện ở chỗ loại và mức hình phạt do Tòa án tuyên phải tương xứng với các tội đã phạm và nhân thân người phạm tội. Các chủ thể khi thực 19 Đinh Văn Quế, Tìm hiểu tội phạm và hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Nxb Phương Đông, 2010. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 58 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong những điều kiện như nhau thì phải chịu hình phạt ngang nhau, không phân biệt đối xử giới tính, tôn giáo, địa vị xã hội… Nội dung của nguyên tắc khi quyết định hình phạt thể hiện: - Hình phạt đã tuyên phải tương xứng với các tội đã phạm. Tội đã phạm càng nghiêm trọng và trong những điều kiện giống nhau, thì hình phạt phải càng nghiêm khắc hơn và ngược lại. - Khi quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm cần phải cân nhắc nhân thân người phạm tội, về hoàn cảnh gia đình, đặc điểm tâm sinh lý riêng… Các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với người nào, thì người đó được hưởng không phân biệt địa vị xã hội. - Hình phạt được tuyên đối với nhiều tội phạm cần phải phản ánh một cách đúng đắn dư luận xã hội, ý thức pháp luật, đạo đức xã hội, phải có sức thuyết phục, bảo đảm tính công bằng và chính sách hình sự của Nhà nước. d) Nguyên tắc nhân đạo Tòa án khi quyết định hình phạt phải luôn có ý thức áp dụng một hình phạt theo hướng có lợi cho bị cáo mà không trái với luật. Tòa án cần có thái độ đúng đắn khi cân nhắc lợi ích của xã hội, Nhà nước và của người phạm tội trong một tổng thể thống nhất biện chứng, hài hòa và hợp lý. Không đề cao lợi ích Nhà nước, xã hội, hạ thấp lợi ích của cá nhân hoặc ngược lại. Tính nhân đạo trong luật hình sự nước ta được thể hiện rất rõ trong các quy phạm của Bộ luật hình sự. Nguyên tắc nhân đạo thể hiện mục đính của hình phạt là nhằm cải tạo, giáo dục và phòng ngừa tội phạm chứ không nhằm mục đích trừng trị. Mục đích này đòi hỏi Tòa án hết sức quan tâm, xem xét đến nhân thân của người phạm tội khi quyết định hình phạt, đặt biệt là trong trường hợp nhiều tội phạm. 2.2.1.3 Các căn cứ quyết định hình phạt Để có được một hình phạt đúng đắn và hiệu quả cao, khi quyết định hình phạt, Tòa án không chỉ tuân thủ các nguyên tắc quyết định hình phạt mà còn phải dựa trên những căn cứ quyết định hình phạt. Các căn cứ quyết định hình phạt là những đòi hỏi cơ bản có tính nguyên tắc do luật hình sự quy định, buộc Tòa án phải tuân thủ theo khi quyết định hình phạt đối với người thực hiện tội phạm. Điều 45 Bộ luật hình sự 1999 quy định về căn cứ quyết định hình phạt như sau: “Khi quyết đinh hình phạt, Tòa án căn cứ vào quy định của Bộ luật hình sự, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự”. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 59 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Để áp dụng chính xác những căn cứ khi quyết định hình phạt, đòi hỏi phải nhận thức đúng nội dung, bản chất, ý nghĩa pháp lý của từng căn cứ, cũng như mối liên hệ giữa các căn cứ này với nhau. Các căn cứ này vừa có tính độc lập tương đối, vừa có liên hệ bổ sung cho nhau tạo thành một thể thống nhất, đó là cơ sở pháp lý mà Tòa án phải tuân thủ khi quyết định hình phạt. Căn cứ quyết định hình phạt bao gồm những nội dung sau: a) Các quy định của Bộ luật hình sự Căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự, tức là phải căn cứ vào các quy định của cả phần chung và Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự có liên quan đến tội phạm mà người bị kết án đã phạm. Vì vậy, chỉ quyết định hình phạt khi đã có đủ căn cứ xác định một người đã phạm vào một tội mà Bộ luật hình sự quy định, tức là phải định tội trước rồi mới quyết định hình phạt sau.  Khi quyết định hình phạt, Tòa án cần căn cứ vào tất cả các quy định của phần chung để xác định những vấn đề có liên quan. Cụ thể để xác định: - Hành vi của bị cáo là tội phạm; - Hành vi mà bị cáo thực hiện không thuộc trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự; - Về thời gian và không gian, hành vi phạm tội đã thực hiện nằm trong phạm vi điều chỉnh của Bộ luật hình sự; - Có lỗi, cố ý hoặc vô ý; - Tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt, mức độ thực hiện ý định phạm tội, những tình tiết khiến cho tội phạm không được thực hiện đến cùng; - Tính chất của đồng phạm, tính chất và mức độ tham gia của những người trong đồng phạm; - Điều kiện áp dụng các loại hình phạt; - Quy định về quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội hoặc tổng hợp nhiều bản án; - Các quy định đối với người chưa thành niên phạm tội, đối với quân nhân phạm tội, án treo; - Các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự… GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 60 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam  Chế tài đối với một tội phạm cụ thể được quy định trong điều luật ở Phần các tội phạm Bộ luật hình sự. Căn cứ vào tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhà làm luật quy định chế tài đối với một tội phạm cụ thể. Đối với mỗi loại tội phạm được quy định (ở từng điều, khoản) tương ứng có phần chế tài đối với tội phạm đó. Nên khi quyết định hình phạt, Tòa án phải căn cứ vào chế tài quy định đối với tội phạm mà bị cáo đã thực hiện để xác định loại hình phạt cần áp dụng trong trường hợp cụ thể đó. Sau đó, trên cơ sở xem xét, cân nhắc tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, Tòa án tiến hành quyết định khung và mức hình phạt cụ thể. Khi quyết định hình phạt Tòa án cần phải căn cứ vào tất cả các quy định của Bộ luật hình sự ở dạng thống nhất, tổng thể của chúng và phải cân nhắc chỉ rõ trong biên bản án những quy định của Bộ luật hình sự có liên quan trực tiếp đến việc quyết định một hình phạt cụ thể đối với một bị cáo. Ngoài ra, Tòa án không được viện dẫn bất kỳ trường hợp nào khi quyết định hình phạt mà pháp luật hình sự chưa quy định, ngoại trừ một số trường hợp ngoại lệ được áp dụng theo hướng có lợi cho bị cáo theo nguyên tắc nhân đạo, nhưng điều đó cũng phải được ghi nhận vào bản án. b) Tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi Khi quyết định hình phạt, Tòa án gặp không ít khó khăn trong việc đánh giá tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội. Trong những nguyên nhân dẫn đến điều đó, là do các quy định của pháp luật không quy định cụ thể khái niệm, tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đã thực hiện, không chỉ ra dấu hiệu, cơ sở để xác định, đánh giá chúng. Tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội bao gồm hai nội dung: - Tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội là yếu tố định tính, biểu hiện mặt chất của tội phạm. - Mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội là yếu tố định lượng của tội phạm, giúp phân biệt mức độ nguy hiểm cụ thể của các tội phạm trong cùng một nhóm hoặc một tội nhưng trong những điều kiện khác nhau. Tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm trước hết được quyết định bởi ý nghĩa, tầm quan trọng và giá trị của các quan hệ xã hội bị tội phạm đó xâm hại – khách thể của tội phạm. Bên cạnh đó, Tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm còn phụ thuộc vào các yếu tố khác nhau như: tính chất của hành vi phạm tội như phương pháp, thủ đoạn, công cụ phương tiện phạm tội; tính chất và GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 61 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam mức độ của hậu quả đã gây ra; mức độ lỗi của người phạm tội như: tính chất của động cơ, quyết tâm phạm tội, nguyên nhân và điều kiện phạm tội; hoàn cảnh, địa điểm, thời gian phạm tội; nhân thân của người có hành vi nguy hiểm cho xã hội… Đây là căn cứ quan trọng nhất để thực hiện nguyên tắc cá thể hóa hình phạt, là tiền đề để quyết định một hình phạt đúng đắn, bảo đảm tương xứng giữa tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm và hình phạt. Vì vậy, Tòa án phải cân nhắc cả tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, phải chỉ được ra trong bản án những tình tiết cụ thể chứng minh tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm mà Tòa án dựa vào đó cùng với những tình tiết khác để chọn loại và mức hình phạt cụ thể đối với bị cáo. c) Nhân thân người phạm tội Dưới góc độ khoa học hình sự, nhân thân người phạn tội được nghiên cứu với tính chất là một căn cứ khi quyết định hình phạt. Đây cũng là căn cứ thể hiện nguyên tắc cá thể hóa hình phạt trong luật hình sự Việt Nam. Căn cứ này đòi hỏi Tòa án khi quyết định hình phạt phải xác định loại và mức hình phạt cụ thể không chỉ tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội mà còn phù hợp với những đặc điểm về nhân thân của người phạm tội để bảo đảm hiệu quả của hình phạt được tuyên. Khi xác định đặc điểm nhân thân người phạm tội cần xem xét hai khía cạnh: - Khía cạnh pháp luật hình sự: tái phạm, tái phạm nguy hiểm, phạm tội nhiều lần, có án tích hay không, động cơ mục đích phạm tôi… Tòa án phải làm sáng tỏ những tình tiết có ý nghĩa trực tiếp đến việc quyết định hình phạt (tăng hoặc giảm mức hình phạt). - Khía cạnh tội phạm học: cách cư xử trong cuộc sống, quan hệ với những người xung quanh, thái độ đối với công việc, học tập, lao động, uy tín trong tập thể, lối sống, đạo đức, nghề nghiệp,…Những đặc điểm này tuy không trực tiếp ảnh hưởng đến việc quyết định hình phạt nhưng qua nghiên cứu chúng sẽ làm sáng tỏ được những nguyên nhân, điều kiện phạm tội, các điều kiện hình thành nhân cách, lối sống, cư xử, trình độ văn hóa,…và ảnh hưởng phần nào đến việc quyết định hình phạt chính xác, tạo hiệu quả cải tạo, giáo dục của hình phạt. d) Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự Khi quyết định hình phạt, Tòa án phải xem xét, cân nhắc đồng thời cả hai loại tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự. Đây là một trong những yếu tố quan trọng góp phần thực hiện nguyên tắc cá thể hóa hình phạt. Tình tiết giảm nhẹ và GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 62 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiết thuộc yếu tố khách quan hoặc chủ quan của hành vi phạm tội, không có ý nghĩa xác định tội danh hoặc khung hình phạt mà chỉ có ý nghĩa làm nhẹ hoặc tăng nặng mức hình phạt trong phạm vi một khung hình phạt nhất định (lượng hình). - Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự: Theo khoản 1 Điều 46 Bộ luật hình sự 1999, các tình tiết sau đây là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự: + Người phạm tội đã ngăn chặn, làm giảm bớt tác hại của tội phạm. + Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả. + Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng. + Phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết. + Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của người bị hại hoặc người khác gây ra. + Phạm tội vì hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không phải do mình tự gây ra. + Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn. + Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng. + Phạm tội vì bị người khác đe dọa, cưỡng bức. + Phạm tội do lạc hậu. + Người phạm tội là phụ nữ có thai. + Người phạm tội là người già. + Người phạm tội là người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình. + Người phạm tội tự thú. + Người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải. + Người phạm tội tích cực giúp đỡ các cơ quan có trách nhiệm phát hiện, điều tra tội phạm. + Người phạm tội đã lập công chuộc tội. + Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 63 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam - Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự: Theo khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999, các tình tiết sau đây là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự: + Phạm tội có tổ chức. + Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp. + Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội. + Phạm tội có tính chất côn đồ. + Phạm tội vì động cơ đê hèn. + Cố tình thực hiện tội phạm đến cùng. + Phạm tội nhiều lần, tái phạm, tái phạm nguy hiểm. + Phạm tội đối với trẻ em, phụ nữ có thai, người già, người ở trong tình trạng không thể tự vệ được hoặc đối với người lệ thuộc mình về vật chất, tinh thần, công tác hoặc các mặt khác. + Xâm phạm tài sản của Nhà nước. + Phạm tội gây hậu quả nghiêm trọng, rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng. + Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội. + Dùng thủ đoạn xảo quyệt, tàn ác phạm tội hoặc thủ đoạn, phương tiện có khả năng gây nguy hại cho nhiều người. + Xúi giục người chưa thành niên phạm tội. + Có hành động xảo quyệt, hung hãn nhằm trốn tránh, che giấu tội phạm. Lưu ý: Khi quyết định hình phạt, Tòa án còn có thể coi các tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ trong bản án. Những tình tiết đã được luật quy định là tình tiết định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự. Tòa án có thể quyết định hình phạt nhẹ hơn quy định của Bộ luật: khi có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 Điều 46 của Bộ luật hình sự 1999, GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 64 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Tòa án có thể quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt mà điều luật đã quy định nhưng phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật; trong trường hợp điều luật chỉ có một khung hình phạt hoặc khung hình phạt đó là khung hình phạt nhẹ nhất của điều luật, thì Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thất nhất của khung hoặc chuyển sang một hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn. Lý do của việc giảm nhẹ phải được ghi rõ trong bản án. Cần phân biệt các tình tiết định tội, tình tiết định khung, tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự vì chúng có ý nghĩa hoàn toàn khác nhau trong quá trình định tội danh và quyết định hình phạt. Tình tiết định tội là cơ sở để định tội danh; tình tiết định khung là cơ sở để xác định khung hình phạt cụ thể; tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ là một trong những căn cứ để quyết định loại và mức hình phạt cụ thể trong phạm vi một khung hình phạt đã được xác định của một tội phạm. Tình tiết định tội là ranh giới để phân biệt tội phạm này với tội phạm khác, tình tiết định khung là ranh giới để phân biệt mức độ khác nhau của tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm trong phạm vi một tội phạm cụ thể, tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự là ranh giới để phân biệt mức độ nguy hiểm khác nhau của tội phạm trong phạm vi một khung hình phạt đã được xác định của một tội phạm cụ thể. 2.2.2 Quyết định hình phạt đối với trƣờng hợp nhiều tội phạm 2.2.2.1 Quyết định hình phạt đối với trƣờng hợp phạm nhiều tội Lần đầu tiên trong lịch sử pháp luật hình sự Việt Nam, việc quyết định hình phạt đối với trường hợp phạm nhiều tội được Bộ luật hình sự 1985 quy định tại điều 41 “Khi xét xử cùng một lần người phạm nhiều tội, Tòa án quyết định hình phạt đối với từng tội, sau đó quyết định hình phạt chung cho các tội. Hình phạt chung không được vượt mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội nặng nhất đã phạm và trong phạm vi loại hình phạt đã tuyên”. Quy định “Khi xét xử cùng một lần người phạm nhiều tội, Tòa án quyết định hình phạt đối với từng tội, sau đó quyết định hình phạt chung cho các tội” đã khắc phục nhược điểm thiếu thống nhất trong thực tiễn xét xử thời gian trước đây và đánh dấu sự trưởng thành về mặt kỹ thuật lập pháp hình sự nước ta. Tuy nhiên điều luật lại quy định “Hình phạt chung không được vượt mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội nặng nhất đã phạm và trong phạm vi loại hình phạt đã tuyên” đây được xem là một hạn chế, vì hình phạt trong các trường hợp phạm nhiều tội thiếu sự nghiêm khắc, nhất là trong trường hợp các tội đã phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội không giống nhau. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 65 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Khắc phục nhược điểm trên, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự được Quốc hội nước thông qua ngày 28/1/1989 đã sữa đổi quy định trên như sau: “Hình phạt chung không được vượt mức cao nhất của loại hình phạt đã tuyên”. Tuy nhiên, Bộ luật hình sự 1985 không quy định cách thức tổng hợp hình phạt, do đó gây ra những vướng mắc cho Tòa án trong khi áp dụng pháp luật, nhất là trong những trường hợp phải tổng hợp các hình phạt khác loại. Để khắc phục những vướng mắc trên, Điều 50 Bộ luật hình sự 1999 đã có bước tiến rất quan trọng về mặt kỹ thuật lập pháp hình sự với quy định: “Khi xét xử cùng một lần một người phạm nhiều tội, Toà án quyết định hình phạt đối với từng tội, sau đó tổng hợp hình phạt theo quy định sau đây: 1. Đối với hình phạt chính : a) Nếu các hình phạt đã tuyên cùng là cải tạo không giam giữ hoặc cùng là tù có thời hạn, thì các hình phạt đó được cộng lại thành hình phạt chung; hình phạt chung không được vượt quá ba năm đối với hình phạt cải tạo không giam giữ, ba mươi năm đối với hình phạt tù có thời hạn; b) Nếu các hình phạt đã tuyên là cải tạo không giam giữ, tù có thời hạn, thì hình phạt cải tạo không giam giữ được chuyển đổi thành hình phạt tù theo tỷ lệ cứ ba ngày cải tạo không giam giữ được chuyển đổi thành một ngày tù để tổng hợp thành hình phạt chung theo quy định tại điểm a khoản 1 Điều này; c) Nếu hình phạt nặng nhất trong số các hình phạt đã tuyên là tù chung thân thì hình phạt chung là tù chung thân; d) Nếu hình phạt nặng nhất trong số các hình phạt đã tuyên là tử hình thì hình phạt chung là tử hình; đ) Phạt tiền không tổng hợp với các loại hình phạt khác; các khoản tiền phạt được cộng lại thành hình phạt chung; e) Trục xuất không tổng hợp với các loại hình phạt khác. 2. Đối với hình phạt bổ sung: a) Nếu các hình phạt đã tuyên là cùng loại thì hình phạt chung được quyết định trong giới hạn do Bộ luật này quy định đối với loại hình phạt đó; riêng đối với hình phạt tiền thì các khoản tiền phạt được cộng lại thành hình phạt chung; b) Nếu các hình phạt đã tuyên là khác loại thì người bị kết án phải chấp hành tất cả các hình phạt đã tuyên.” GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 66 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Theo quy định trên, khi xét xử cùng một lần một người phạm nhiều tội, quyết định hình phạt chính và hình phạt bổ sung được tiến hành theo hai giai đoạn: - Thứ nhất, Tòa án quyết định hình phạt đối với từng tội. - Thứ hai, trên cơ sở các hình phạt đó, Tòa án quyết định hình phạt chung cho các tội đã phạm. Cụ thể: a) Quyết định hình phạt chính đối với phạm nhiều tội  Quyết định hình phạt đối với từng tội Trên cơ sở xem xét, đánh giá một cách đầy đủ, khách quan và toàn diện các tình tiết của vụ án, nhân thân người phạm tội và các tình tiết khác, Tòa án quyết định hình phạt cụ thể đối với từng tội mà người phạm tội đã phạm phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Quyết định hình phạt đối với từng tội có ý nghĩa hết sức quan trọng. Trước tiên thể hiện thái độ và sự lên án của Nhà nước trước từng tội phạm mà người phạm tội thực hiện, đồng thời thể hiện nguyên tắc “Mọi hành vi phạm tội phải được phát hiện kịp thời, xử lý nhanh chóng, công minh theo đúng pháp luật”.20 Mặt khác, việc quyết định hình phạt đối với từng tội tạo điều kiện thuận lợi cho Tòa án cấp trên phát hiện sai sót trong quá trình xét xử phúc thẩm, tái thẩm các bản án của Tòa án cấp dưới. Ngoài ra, việc quyết định hình phạt đối với từng tội còn có liên quan đến hậu quả pháp lý khác như coi bị cáo là tái phạm, tái phạm nguy hiểm, thời hiệu thi hành án…Theo luật hình sự Việt Nam hiện hành, khi quyết định hình phạt đối với từng tội, Tòa án phải căn cứ vào các điều luật quy định các tội phạm đó, cân nhắc tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của từng hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự được quy định tai Điều 46, 48 Bộ luật hình sự 1999. Đây là những cơ sở tạo điều kiện cho việc cá thể hóa hình phạt đối với từng tội phạm. Trong những điều kiện, tình tiết tương tự nhau, xét về nhân thân người phạm nhiều tội nguy hiểm hơn người phạm một tội. Do đó, khi quyết định hình phạt đối với tội phạm sau cần lưu ý trước đó bị cáo đã phạm tội (bị cáo không phải phạm một tội mà nhiều tội). Việc quyết định mức hình phạt cụ thể đối với từng tội tùy thuộc vào tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của từng tội trong những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể. Bởi vậy, khi quyết định hình phạt đối với từng tội có một điểm khác cần chú ý là không nhất thiết cứ tội nào có khung hình phạt cao hơn thì Tòa án quyết định mức hình phạt nặng hơn so với các tội phạm khác. 20 Bộ luật hình sự năm 1999, điều 3. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 67 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Việc quyết định hình phạt đối với từng tội là tiền đề, điều kiện bắt buộc để tiến hành bước quyết định hình phạt chung cho các tội mà bị cáo đã phạm.  Quyết định hình phạt chung cho các tội Sau khi quyết định hình phạt đối với từng tội, Tòa án quyết định hình phạt chung cho các tội. Hình phạt chung cho các tội được quyết định trên cơ sở tổng hợp hình phạt đối với các tội theo quy định tại Điều 50 Bộ luật hình sự 1999: + Nếu các hình phạt đã tuyên cùng là cải tạo không giam giữ hoặc cùng là tù có thời hạn, thì các hình phạt đó được cộng lại thành hình phạt chung; hình phạt chung không được vượt quá ba năm đối với hình phạt cải tạo không giam giữ, ba mươi năm đối với hình phạt tù có thời hạn; + Nếu các hình phạt đã tuyên là cải tạo không giam giữ, tù có thời hạn, thì hình phạt cải tạo không giam giữ được chuyển đổi thành hình phạt tù theo tỷ lệ cứ ba ngày cải tạo không giam giữ được chuyển đổi thành một ngày tù để tổng hợp thành hình phạt chung theo quy định tại điểm a khoản 1 điều này; + Nếu hình phạt nặng nhất trong số các hình phạt đã tuyên là tù chung thân thì hình phạt chung là tù chung thân; + Nếu hình phạt nặng nhất trong số các hình phạt đã tuyên là tử hình thì hình phạt chung là tử hình; + Phạt tiền không tổng hợp với các loại hình phạt khác; các khoản tiền phạt được cộng lại thành hình phạt chung; + Trục xuất không tổng hợp với các loại hình phạt khác. Có thể rút ra các phương pháp tổng hợp hình phạt như sau: - Phương pháp thu hút: Phương pháp này áp dụng trong trường hợp trong số các loại hình phạt đã tuyên có hình phạt tử hình hoặc tù chung thân hoặc cả hai thì hình phạt cao nhất làm hình phạt chung (ngoại trừ hình phạt tiền). Ví dụ, F phạm tội giết người và tội tham ô tài sản. Tòa án tuyên phạt F tội giết người là tù chung thân và tội tham ô tài sản 5 năm tù. Như vậy, mức hình phạt chung mà F phải chấp hành là tù chung thân. - Phương pháp cộng hình phạt: + Cộng hình phạt cùng loại: Ví dụ, A phạm n tội, hình phạt được quyết định như sau: - Trước tiên, Tòa án quyết định hình phạt cho từng tội: GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 68 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam + Tội 1: H1 + Tội 2: H2 + Tội n: Hn Sau đó, tổng hợp hình phạt: H(t) = H1+H2+Hn Trong đó: H1 là hình phạt của tội 1; H2 là hình phạt của tội 2; Hn là hình phạt của tội thứ n; H(t) là hình phạt chung (hình phạt được tổng hợp). Nếu H(t) nhỏ hơn hoặc bằng mức tối đa mà luật quy định đối với loại hình phạt đó (gọi là max) thì mức hình phạt chung là H(t). Ví dụ, H(t) =20 năm tù thì lấy mức này làm mức hình phạt chung sau khi tổng hợp. Nếu H(t) lớn hơn mức tối đa mà luật quy định đối với loại hình phạt đó thì mức hình phạt chung là mức tối đa của loại hình phạt đó. Ví dụ, H(t) = 31 năm tù thì hình phạt chung là 30 năm tù. + Cộng hình phạt khác loại Trong hệ thống hình phạt chính, nếu các hình phạt được quyết định là khác loại thì chỉ có thể xảy ra trường hợp cùng tồn tại hai hình phạt cùng một lúc là tù có thời hạn và cải tạo không giam giữ. Trong trường hợp này, hình phạt cải tạo không giam giữ được đổi sang hình phạt tù (chỉ có một chiều) theo tỷ lệ 3 ngày cải tạo không giam giữ bằng 1 ngày tù và tổng hợp hình phạt theo quy định chung.21 b) Quyết định hình phạt bổ sung đối với phạm nhiều tội Theo quy định tại khoản 2 Điều 28 Bộ luật hình sự 1999 thì hình phạt bổ sung bao gồm: Cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định; Cấm cư trú; Quản chế; Tước một số quyền công dân; Tịch thu tài sản; Phạt tiền, khi không áp dụng là hình phạt chính; Trục xuất, khi không áp dụng là hình phạt chính. Cũng như hình phạt chính, có loại hình phạt bổ sung có thể tổng hợp thành hình phạt chung được nhưng cũng có loại hình phạt bổ sung không thể tổng hợp với nhau được. Do đó việc tổng hợp hình phạt bổ sung cũng phải tuân theo những nguyên tắc theo khoản 2 Điều 50 Bộ luật hình sự 1999. 21 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 1 (Phần chung), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 69 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam + Nếu các hình phạt đã tuyên là cùng loại thì hình phạt chung được Tòa án quyết định trong giới hạn do Bộ luật hình sự quy định đối với loại hình phạt đó. Ví dụ: H bị phạt 3 năm quản chế về tội “tổ chức mại dâm” theo khoản 5 Điều 254 Bộ luật hình sự 1999 và 3 năm quản chế về tội “tổ chức sử dụng trái phép chất ma túy” theo khoản 5 Điều 197 Bộ luật hình sự, nếu cộng hai hình phạt này với nhau thì hình phạt chung phải là 6 năm quản chế, nhưng Tòa án chỉ buộc H phải chấp hành hình phạt bổ sung chung là 5 năm quản chế, vì hình phạt quản chế có mức tối đa theo quy định của Bộ luật hình sự 1999 là 5 năm (thời hạn cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định, cấm cư trú, quản chế không quá năm năm (các Điều 36, 37, 38 Bộ luật hình sự 1999)); hoặc phạt tiền không thấp hơn một triệu đồng (khoản 3 Điều 30 Bộ luật hình sự 1999)… + Riêng đối với hình phạt tiền thì các khoản tiền phạt được cộng lại thành hình phạt chung và không giới hạn mức tối đa. Ví dụ: T phạm “tội tham ô”, tội “nhận hố lộ”. Ngoài hình phạt chính còn bị phạt 50.000.000 đồng theo khoản 5 Điều 278 và 80.000.000 đồng theo khoản 5 Điều 279 Bộ luật hình sự, Tòa án buộc T phải chấp hành hình phạt bổ sung chung là 130.000.000 đồng. + Nếu các hình phạt bổ sung đã tuyên là khác loại thì người bị kết án phải chấp hành tất cả các hình phạt đã tuyên. Ví dụ: C bị phạt 3 năm quản chế theo quy định tại khoản 5 Điều 197 về tội “tổ chức sử dụng trái phép chất ma túy”, bị phạt tiền 10.000.000 đồng theo quy định tại khoản 5 Điều 255 về tội “môi giới mại dâm”, cấm kinh doanh nhà hàng, khách sạn trong thời hạn 5 năm kể từ ngày chấp hành xong hình phạt tù. Tòa án buộc C phải chấp hành tất cả các hình phạt bổ sung đã tuyên đối với bị cáo. Tuy nhiên, cũng có trường hợp việc chấp hành hình phạt này sẽ loại trừ việc chấp hành hình phạt khác. Ví dụ: người bị kết án chấp hành hình phạt trục xuất sẽ loại trừ việc chấp hành hình phạt cấm cư trú hay quản chế…22 Lưu ý, trong thực tế xét xử thường gặp những trường hợp sau đây: - Bị cáo thực hiện nhiều hành vi, mỗi hành vi cấu thành một tội phạm và nhằm vào mục đích khác nhau, không có quan hệ hữu cơ với nhau thì xét xử về nhiều tội. - Bị cáo thực hiện nhiều hành vi, mỗi hành vi cấu thành một tội phạm cụ thể nhưng nhằm vào một mục đích thì: 22 Đinh Văn Quế, Tìm hiểu tội phạm và hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Nxb Phương Đông, 2010. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 70 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam + Nếu tất cả những tội phạm đó đều là tội nghiêm trọng trở lên thì xét xử về nhiều tội; + Nếu có tội nghiêm trọng, rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng và có tội ít nghiêm trọng thì chỉ xét xử những tội phạm nghiêm trọng trở lên, những hành vi khác được xem xét để tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với bị cáo. - Bị cáo có một hành vi phạm tội nhưng cấu thành nhiều tội phạm khác nhau thì tùy trường hợp có thể xử nhiều tội hoặc một tội. Ví dụ, một cán bộ cao cấp B của Việt Nam sang Cannađa công tác nhưng hết hạn mà không về và đã có hành vi chống lại Chính phủ Việt Nam. B có thể bị truy tố về “tội trốn đi nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài nhằm chống chính quyền nhân dân” (Điều 91) và “tội đào nhiệm” (Điều 288 Bộ luật hình sự).23 2.2.2.2 Quyết định hình phạt trong trƣờng hợp có nhiều bản án Có nhiều bản án theo pháp luật hình sự Việt Nam là nhiều bản án hình sự, xảy ra hai trường hợp sau (Điều 51 Bộ luật hình sự): a) Một người đang phải chấp hành một bản án mà bị xét xử về một tội phạm đã thực hiện trước khi có bản án này. Ví dụ, năm 2002, Tí phạm tội trộm cắp tài sản và bị phạt tù 3 năm cải tạo không giam giữ. Đang trong thời gian chấp hành hình phạt, Tí bị phát hiện đã từng phạm tội cướp giật tài sản vào 2001. Trong trường hợp này, Tòa án quyết định hình phạt đối với tội phạm đang bị xét xử (tội thực hiện trước), sau đó quyết định hình phạt chung theo quy định tại Điều 50 Bộ luật hình sự hiện hành. Thời gian đã chấp hành hình phạt của bản án trước được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt chung. Như vậy, việc tổng hợp hình phạt trong trường hợp này tuân thủ quy định của Điều 50 về tổng hợp hình phạt, nghĩa là vẫn có thể xảy ra hai trường hợp là thu hút hoặc cộng hình phạt. Đối với trường hợp thu hút thì không có gì để bàn vì hình phạt chung là tù chung thân hoặc tử hình. Do đó, điều luật quy định “thời gian đã chấp hành hình phạt của bản án trước được trừ vào thời gian chấp hành hình phạt chung” chỉ xảy ra đối với trường hợp cộng hình phạt. Có thể mô tả công thức cộng hình phạt trong trường hợp này như sau: H(t1) = H(tt) + H(đang ch), (với điều kiện H (t1) < hoặc = max) 23 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 1 (Phần chung), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 71 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam H(pch) = H(t1) – H(ch) Trong đó: - H (t1) là hình phạt tổng hợp trong trường hợp đang chấp hành hình phạt mà bị xét xử về tội đã thực hiện trước; - H (tt) là hình phạt của tội thực hiện trước khi có bản án đang chấp hành; - H (đang ch) là hình phạt đang chấp hành; - H (đã ch) là hình phạt đã chấp hành; - H (pch) là hình phạt còn lại phải tiếp tục chấp hành. b) Một người đang phải chấp hành một bản án mà lại phạm tội mới. Ví dụ, năm 2003, Phụng phạm tội cố ý gây thương tích và bị phạt tù. Đang chấp hành hình phạt, Phụng đã trốn khỏi nơi giam giữ (phạm tội mới). Trong trường hợp này, Tòa án quyết định hình phạt đối với tội phạm mới, sau đó tổng hợp với phần hình phạt chưa chấp hành của bản án trước rồi quyết định hình phạt chung theo quy định tại Điều 50 Bộ luật hình sự hiện hành. Tương tự trường hợp trên, có thể mô tả công thức tổng hợp hình phạt đối với trường hợp này như sau: H(t2) = H(tm) + H(đang ch) – H(đã ch), (với điều kiện H(t2) < hoặc = max) H(pch) = H(t2) Trong đó: - H(t2) là hình phạt tổng hợp trong trường hợp đang chấp hành hình phạt mà phạm tội mới; - H(tm) là hình phạt của tội mới; - H(đang ch) là hình phạt đang chấp hành; - H(đã ch) là hình phạt đã chấp hành; - H(pch) là hình phạt còn lại phải tiếp tục chấp hành. Nếu một người đang chấp hành một bản án lại phạm từ hai tội trở lên (phạm nhiều tội) thì Tòa án tiến hành quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội, sau đó tổng hợp hình phạt theo trường hợp có nhiều bản án. Thoạt tiên, chúng ta thấy hai trường hợp trên việc tổng hợp sẽ mang lại một kết quả, sao lại chia ra hai trường hợp. Tuy nhiên, hai trường hợp này là khác nhau. Điều đó xảy ra khi H(1), H(2) lớn hơn giá trị max. Ví dụ, cho H(đang ch) là 20 năm tù, H(tt) bằng với H(tm) là 20 năm tù, H(đã ch) là 10 năm tù. Khi thế các giá trị này vào công thức, ta được: GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 72 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam H(1) = H(tt) + H(đang ch) = 20 + 20, (với điều kiện H(1) < hoặc = 30). Như vậy, H(1) = 30 năm tù và hình phạt còn lại phải chấp hành là: H(pch) = H(1) + H(đã ch) = 30 – 10 = 20 năm tù. H(2) = H(tm) + H(đang ch) – H(đã ch) = 20 + 20 – 10, (với điều kiện kiện H(2) < hoặc = 30). H(pch) = H(2) = 30 năm tù. Chúng ta thấy rằng, hình phạt còn phải chấp hành trong hai trường hợp trên là khác nhau. Người đang chấp hành hình phạt mà phạm tội mới rõ ràng là bất lợi hơn người đang chấp hành hình phạt mà bị xét xử về tội đã thực hiện trước đó. Điều này xuất phát từ quan điểm cho rằng, người đang chấp hành hình phạt mà phạm tội mới thể hiện nguy hiểm cao hơn trường hợp còn lại vì đang chấp hành mà còn bất chấp pháp luật, phạm tội mới. Trong khi trường hợp còn lại, một người dù phạm tội nhưng chưa bị xét xử, nay lại phạm tội tiếp tục thì tính nguy hiểm có hạn chế hơn. Nhìn chung, cả hai đều thể hiện tính nguy hiểm cao trong khi thực hiện tội phạm.24 So sánh giữa quyết định hình phạt trong trường hợp nhiều bản án với quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội: - Giống nhau về cách thức tổng hợp hình phạt thành hình phạt chung: Cách tổng hợp hình phạt của nhiều bản án thành hình phạt chung cũng giống như cách tổng hợp hình phạt chung của việc quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội được quy định cụ thể tại Điều 50 Bộ luật hình sự 1999. - Khác nhau về trường hợp áp dụng: Tổng hợp hình phạt của nhiều bản án được áp dụng cho người nhiều lần phạm tội và bị xét xử nhiều lần. Các tội mà người đó phạm nhiều lần có thể giống nhau hay khác nhau về tội danh. Trái lại, việc quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội chỉ áp dụng cho người bị xét xử một lần với nhiều tội danh khác nhau và do đó, chỉ có một bản án với một hình phạt chung được tổng hợp trước khi tuyên.25 Thực tiễn xét xử cho thấy rằng, không phải trong tất cả các trường hợp phạm nhiều tội, các tội phạm đều được phát hiện và đưa ra xét xử cùng một lần. Nhiều trường hợp các tội phạm được phát hiện và đưa ra xét xử vào các thời điểm khác nhau và tội phạm được xét xử sau được thực hiện trước khi đã có bản án cần tổng 24 25 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 1 (Phần chung), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010. Đặng Đình Thái, 109 câu hỏi và giải đáp Bộ luật hình sự Việt Nam, Nxb Lao động – Xã hội, 2002. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 73 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam hợp. Về thực chất, đây cũng là quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội nhưng chỉ khác nhau ở chỗ là các tội được đưa ra xét xử ở các thời điểm khác nhau. Vì thế, việc quyết định hình phạt chung trong trường hợp này được thực hiện giống như quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội, tức là Tòa án quyết định hình phạt đối với tội phạm đang được xét xử và sau đó cộng với hình phạt của bản án trước theo quy định của Điều 50 Bộ luật hình sự 1999.26 2.2.2.3 Quyết định hình phạt đối với trƣờng hợp phạm tội nhiều lần Phạm tội nhiều lần là phạm tội trong trường hợp hành vi của chủ thể có đầy đủ các dấu hiệu của hai tội phạm trở lên mà những tội ấy được quy định tại cùng một điều hoặc khoản của điều trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự và bị xét xử cùng một lần. Thời gian trước khi có Bộ luật hình sự 1985, việc quyết định hình phạt đối với trường hợp phạm tội nhiều lần chưa được ghi nhận trong bất cứ văn bản quy phạm pháp luật nào của nước ta.27 Trong Bộ luật hình sự 1985, cũng như trong Bộ luật hình sự 1999, phạm tội nhiều lần được quy định với ý nghĩa là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (điểm i khoản 1 Điều 39 Bộ luật hình sự 1985; điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999) và là tình tiết định khung tăng nặng quy định tại một số tội phạm. Nếu điều luật không quy định là tình tiết định khung tăng nặng hình phạt thì tình tiết "Phạm tội nhiều lần" là tình tiết tặng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự.28 Mức độ tăng nặng của tình tiết này tùy thuộc vào số lần phạm tội của bị cáo, tính chất, mức độ nghiêm trọng của tội phạm mà mỗi lần bị cáo thực hiện.29 Thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử cho thấy, các Tòa án quyết định hình phạt đối với phạm tội nhiều lần với tính chất là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự hoặc tình tiết tăng nặng định khung hình phạt tương đối chính xác. Nghiên cứu luật hình sự của một số nước trên thế giới về quyết định hình phạt đối với trường hợp phạm tội nhiều lần cho thấy, Bộ luật hình sự của nhiều nước 26 Uông Chu Lưu, Bình luận khoa học Bộ luật hình sự Việt Nam 1999 tập 1 phần chung (từ điều 1 đến điều 77), Nxb Chính trị quốc gia, 2001. 27 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. 28 Brandco Law Firm, Tình tiết “Phạm tội nhiều lần” trong Luật hình sự Việt Nam, http://brandco.vn/service/luat-su-hinh-su/tinh-tiet-pham-toi-nhieu-lan-trong-luat-hinh-su-viet-nam.html, [ngày truy cập 16/10/2013]. 29 Uông Chu Lưu, Bình luận khoa học Bộ luật hình sự Việt Nam 1999 tập I Phần chung (từ điều 1 đến 77), Nxb Chính trị Quốc gia, 2001. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 74 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam không đề cập việc quyết định hình phạt đối với phạm tội nhiều lần và chỉ có Bộ luật hình sự 1996 của Liên bang Nga coi phạm tội nhiều lần là tình tiết tăng nặng hình phạt được quy định tại điểm a khoản 1 Điều 64 và là tình tiết định khung tăng nặng hình phạt của nhiều điều luật trong Phần các tội phạm của Bộ luật này. Như vậy, quan điểm của các nhà làm luật Liên bang Nga về quyết định hình phạt đối với phạm tội nhiều lần tương tự như quan điểm của các nhà làm luật Việt Nam. 2.2.2.4 Quyết định hình phạt trong trƣờng hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm Trong Bộ luật hình sự 1985, cũng như trong Bộ luật hình sự 1999 của nước ta, tái phạm, tái phạm nguy hiểm là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (quy định tại điểm i khoản 1 Điều 39 Bộ luật hình sự 1985 và điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999). Ngoài ra, tái phạm nguy hiểm còn là tình tiết định khung tăng nặng hình phạt đối với nhiều tội trong Phần các tội phạm Bộ luật hình sự. Trong trường hợp khi tái phạm nguy hiểm không phải là dấu hiệu định tội hay định khung hình phạt, thì chúng được coi là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong phạm vi chế tài quy định đối với tội đó. Thông thường chỉ có tái phạm chuyên biệt (tức là trường hợp người bị kết án phạm tội mới cùng nhóm, cùng tính chất hoặc cùng một tội với tội cũ) được quy định là tình tiết định khung tăng nặng của một số tội phạm. Ví dụ: Tái phạm tội trốn thuế là tình tiết định khung tăng nặng của tội trốn thuế (khoản 2 Điều 161 Bộ luật hình sự 1999). Tái phạm nguy hiểm là tình tiết định khung tăng nặng của 57 tội phạm khác nhau được quy định trong Bộ luật hình sư 1999 (Tội giết người, điểm p khoản 1Điều 93; Tội hiếp dâm, điểm i khoản 2 Điều 111 Bộ luật hình sự 1999…). Quyết định hình phạt đối với tái phạm, tái phạm nguy hiểm được quy định ở các quy phạm Phần chung Bộ luật hình sự 1999 như: Điều 3 Nguyên tắc xử lý; Điều 45 Căn cứ quyết định hình phạt; Điều 48 Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự hoặc được quy định cụ thể ở các quy định về tội phạm (tái phạm nguy hiểm là tình tiết tăng nặng định khung hình phạt đối với nhiều tội). Đường lối xử lý chung trong pháp luật hình sự nước ta là tăng nặng trách nhiệm hình sự và hình phạt đối với những kẻ tái phạm, tái phạm nguy hiểm. Cơ sở của việc tăng nặng này là dựa vào những đặc điểm về nhân thân người phạm tội, biểu hiện mức độ, tính chất nguy hiểm cho xã hội nghiêm trọng của người tái phạm. Nhưng như vậy, không có nghĩa cơ sở xác định trách nhiệm hình sự đối với hành vi phạm tội tái phạm là những dấu hiệu của chủ thể thực hiện hành vi đó. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 75 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Luật hình sự Việt Nam hoàn toàn bác bỏ lý thuyết “thói quen phạm tội” của luật hình sự tư sản. Điều 2 Bộ luật hình sự 1999 quy định: “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”. Điều đó có nghĩa, chỉ khi nào một hành vi cấu thành tội phạm thực tế đã xảy ra, lúc đó mới có thể nói đến trách nhiệm hình sự và hình phạt. Bên cạnh đó, cần phải nhận thức rằng, mức độ và tính chất nguy hiểm cho xã hội của nhân thân kẻ phạm tội cũng được thể hiện một cách khách quan ngay trong hành vi phạm tội. Nhưng mối hệ giữa nhân thân người phạm tội và hành vi phạm tội không phải là đơn giản mà rất phức tạp. Để xác định chính xác tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của kẻ phạm tội cần phải nghiên cứu quá khứ của người đó, nguyên nhân, động cơ phạm tội và những tình tiết khác thuộc về nhân thân kẻ phạm tội. Trên cơ sở tổng kết tất cả những tình tiết này, mới có thể xác định đúng đắn mối quan hệ giữa hành vi phạm tội với nhân thân kẻ phạm tội và khả năng giáo dục, cải tạo để từ đó có thể tiến hành cá thể hóa trách nhiệm hình sự và hình phạt. Việc căn cứ những đặc điểm thuộc về nhân thân kẻ phạm tội để cụ thể hóa trách nhiệm hình sự hoàn toàn không mâu thuẫn với nguyên tắc mọi người bình đẳng trước pháp luật. Hình phạt chỉ có thể được coi là công bằng, hợp lý, cũng như phát huy đầy đủ tác dụng khi nó tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của nhân thân người phạm tội. Như vậy, cơ sở để tăng trách nhiệm hình sự đối với các trường hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm là đặc điểm nhân thân kẻ phạm tội. Đối với trường hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm, rõ ràng, tuy cùng xâm hại đến quan hệ xã hội được luật hình sự bảo vệ, nhưng hậu quả đối với xã hội do kẻ tái phạm, tái phạm nguy hiểm gây ra nặng nề hơn so với người phạm tội lần đầu. Nếu đối với những người phạm tội lần đầu, có thể hy vọng vào khả năng tiếp thu, giáo dục, cải tạo của họ sau khi áp dụng trách nhiệm hình sự và hình phạt, còn đối với những kẻ tái phạm, nhất là tái phạm nguy hiểm, hy vọng vào khả năng giáo dục, cải tạo của họ giảm đi và khả năng tiếp tục phạm tội ở họ tăng lên. Vì vậy, đối với những kẻ tái phạm, tái phạm nguy hiểm, phải áp dụng những biện pháp mạnh mẽ hơn mới đủ sức giáo dục, cải tạo họ, cũng như mới tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội và nhân thân họ. Luật hình sự nước ta quy định tái phạm, tái phạm nguy hiểm là một trong những tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự và tái phạm nguy hiểm là tình tiết tăng nặng định khung hình phạt của hầu hết các tội phạm là cách giải quyết đúng đắn vấn đề cá thể hóa trách nhiệm hình sự và hình phạt đối với kẻ tái phạm, tái phạm nguy hiểm nhằm đảm bảo tác dụng giáo dục, cải tạo và phòng ngừa của trách nhiệm hình sự cũng như hình phạt. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 76 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam CHƢƠNG 3 NHỮNG BẤT CẬP VÀ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN CHẾ ĐỊNH NHIỀU TỘI PHẠM TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 3.1 Những bất cập trong quy định của Bộ luật hình sự liên quan đến Chế định nhiều tội phạm Bộ luật hình sự 1999 là kết quả của sự kế thừa và phát triển của cả hệ thống các nguyên tắc, chế định… của Bộ luật hình sư 1985. Tuy nhiên, những nhược điểm, hạn chế và bất cập của thực tiễn tư pháp hình sự áp dụng các quy định của Bộ luật hình sự 1999 về chế định nhiều tội phạm cho thấy nguyên nhân của nó cũng xuất phát từ chính sự chưa hoàn thiện của Bộ luật này. Thứ nhất, Một người có thể phạm một tội nhưng cũng có thể phạm hai hay nhiều tội khác nhau. Tuy nhiên tại Điều 2 Bộ luật hình sự 1999 quy định Cơ sở của trách nhiệm hình sự như sau: “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”, điều luật này có thể dẫn đến cách hiểu như sau “Chỉ người nào phạm một tội …mới phải chịu trách nhiệm hình sự, còn người phạm từ hai, ba…tội trở lên thì không phải chịu trách nhiệm hình sự”. Tương tự tại đoạn 2 Điều 17 Bộ luật hình sự 1999 “Người chuẩn bị phạm một tội rất nghiêm trọng hoặc một tội đặc biệt nghiêm trọng, thì phải chịu trách nhiệm hình sự về tội định thực hiện”. Phải chăng trong hai điều luật trên người thực hiện hành vi nếu phạm từ hai tội trở lên thì sẽ không chịu trách nhiệm hình sự? Vấn đề nêu trên theo người viết là một bất cập trong cách thể hiện của ngôn ngữ viết dẫn đến hiểu sai tinh thần của điều luật. Thứ hai, Bộ luật hình sự 1999 chưa đưa ra định nghĩa pháp lý của hai hình thức: phạm nhiều tội, phạm tội nhiều lần. Đứng dưới góc độ hoàn thiện chế định nhiều tội phạm và đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm, Bộ luật hình sự 1999 cần đưa ra định nghĩa pháp lý về khái niệm phạm nhiều tội và phạm tội nhiều lần. Việc ghi nhận về mặt lập pháp hai khái niệm trên sẽ là căn cứ pháp lý cho các cơ quan bảo vệ pháp luật đấu tranh có hiệu quả với các trường hợp phạm nhiều tội, phạm tội nhiều lần trong tình hình tội phạm hiện nay, có sự thống nhất và đồng bộ trong việc nhận thức và áp dụng vấn đề này trong thực tiễn. Thứ ba, Bộ luật hình sự 1999 không quy định “Đã tái phạm nguy hiểm, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội mới do cố ý” thì có bị coi là tái phạm nguy hiểm GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 77 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam hay không? Có ý kiến cho rằng, Bộ luật hình sự không quy định thì không áp dụng, nhưng cũng có ý kiến cho rằng một người đã tái phạm chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý còn bị coi là tái phạm nguy hiểm huống hồ người đã tái phạm nguy hiểm. Theo người viết, trong trường hợp này phải được xem là tái phạm nguy hiểm, tuy Bộ luật hình sự không quy định cụ thể “Đã tái phạm nguy hiểm, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý” thì được xem là tái phạm nguy hiểm nhưng trên tinh thần của điều luật ta thấy một người đã tái phạm, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý thì đã xem là tái phạm nguy hiểm nên một người đã tái phạm nguy hiểm chưa được xóa án tích mà lại phạm tội do cố ý thì cũng phải xem là tái phạm nguy hiểm. Bộ luật hình sự 1999 chỉ quy định trường hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm. Theo người viết để đánh giá đúng tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội cũng như thể hiện rõ nhân thân người phạm tội trong một số trường hợp nhất định, Bộ luật hình sự 1999 cần bổ sung trường hợp tái phạm đặc biệt nguy hiểm. Thứ tư, vấn đề tổng hợp hình phạt trong trường hợp người chưa thành niên phạm nhiều tội. “Đối với người phạm nhiều tội, có tội được thực hiện trước khi đủ 18 tuổi, có tội được thực hiện sau khi đủ 18 tuổi, thì việc tổng hợp hình phạt được áp dụng như sau: 1. Nếu tội nặng nhất được thực hiện khi người đó chưa đủ 18 tuổi, thì hình phạt chung không được vượt quá mức hình phạt cao nhất quy định tại Điều 74 của Bộ luật này; 2. Nếu tội nặng nhất được thực hiện khi người đó đã đủ 18 tuổi, thì hình phạt chung áp dụng như đối với người đã thành niên phạm tội”.30 Điều 75 Bộ luật hình sự 1999 chỉ quy định tổng hợp hình phạt đối với người phạm nhiều tội, có tội được thực hiện trước khi đủ 18 tuổi, có tội được thực hiện sau khi đủ 18 tuổi mà không quy định tổng hợp hình phạt đối với người chưa thành niên phạm nhiều tội, trong trường hợp các tội đều được thực hiện khi người phạm tội chưa đủ 18 tuổi. Tại Điều 74 Bộ luật hình sự cũng quy định hai mức hình phạt cho hai độ tuổi khác nhau là từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi và từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi, nếu tội nặng nhất được thực hiện khi họ chưa đủ 16 tuổi còn lại các tội khác nhẹ hơn được thực hiện khi họ đã đủ 16 tuổi hoặc tội nặng nhất họ thực hiện khi đã đủ 16 tuổi, còn 30 Bộ luật hình sự 1999, Điều 75. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 78 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam lại các tội khác nhẹ hơn họ thực hiện khi họ chưa đủ 16 tuổi thì tổng hợp như thế nào, hiện cũng không có quy định.31 Những vấn đề trên là một số bất cập trong quy định của Bộ luật hình sự 1999. 3.2 Những bất cập trong áp dụng và giải quyết các vụ án hình sự trong trƣờng hợp nhiều tội phạm 3.2.1 Định tội danh và quyết định phạt không đúng trong trƣờng hợp phạm nhiều tội - Định tội danh không đúng trong trường hợp phạm nhiều tội: Thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự nảy sinh vấn đề trong trường hợp các hành vi phạm tội do một chủ thể thực hiện được quy định trong các khoản khác nhau của một điều luật thì có được coi là phạm nhiều tội. Vấn đề này có hai quan điểm: Quan điểm thứ nhất: Chỉ coi là phạm nhiều tội trong trường hợp các hành vi phạm tội do một chủ thể thực hiện được quy định trong các điều luật khác nhau tại Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Theo quan điểm này một chủ thể thực hiện hai hành vi phạm tội được quy định trong cùng một điều luật thì chỉ phạm một tội của điều luật đó thôi. Quan điểm thứ hai: Phạm nhiều tội bao gồm cả trường hợp mà hành vi phạm tội do một chủ thể thực hiện được quy định trong các điều luật khác nhau, trong các khoản khác nhau của một điều luật thuộc Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Rõ ràng, từ hai cách hiểu khác nhau sẽ dẫn đến hai cách định tội danh khác nhau. Nếu chỉ coi phạm nhiều tội trong trường hợp các hành vi nguy hiểm cho xã hội do một người thực hiện được quy định tại các điều luật khác nhau của Phần các tội phạm là chưa đầy đủ và chưa phù hợp với yêu cầu, nội dung thực tế của các điều luật quy định về tội phạm và không đáp ứng yêu cầu tăng cường đấu tranh phòng, chống đối với trường hợp phạm nhiều tội. Có những trường hợp mà các hành vi phạm tội do một người thực hiện được quy định trong các khoản khác nhau của một điều luật phải được coi là trường hợp phạm nhiều tội. Vấn đề cơ bản và quan trọng nhất cần phân biệt ở đây là mỗi hành vi phạm tội trong số đó mang tính chất của một hành vi phạm tội độc lập và không thuộc khái niệm phạm tội nhiều lần. 31 Phạm Minh Tuyên, Cổng thông tin điện tử Tòa án nhân dân tỉnh Bắc Ninh, Một số vấn đề về sửa đổi, bổ sung phần chung Bộ luật hình sự năm 1999, http://tandbacninh.gov.vn/69/134/Mot-so-van-de-ve-sua-doi,-bo-sung-phanchung-Bo-luat-hinh-su-nam-1999.html, [ngày truy cập 15/10/2013]. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 79 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Ví dụ, A là cán bộ ngành tư pháp, do có hành vi tham nhũng nên C đã tố cáo hành vi tham nhũng của A. Lợi dụng chức vụ của mình A đã cản trở việc tố cáo của C và có hành vi trả thù C. Trong trường hợp này A phải bị xem xét là phạm nhiều tội, ngoài tội về tham nhũng A còn phải bị xét xử theo hai tội được quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều 132 “tội xâm phạm quyền khiếu nại, tố cáo”. - Quyết định hình phạt không đúng trong trường hợp phạm nhiều tội: Bất cập trong tổng hợp hình phạt trong trường hợp người chưa thành niên phạm nhiều tội. Ví dụ: Ngày 26/9/2004, Trần Ngọc Long (sinh ngày 15/6/1989) đi cùng nhóm bạn vào uống cà phê khu cư xá Thanh Đa (phường 27, quận Bình Thạnh, TP. Hồ Chí Minh). Long có mang theo 26 triệu đồng để trong yên xe máy. Khi về nhà, Long phát hiện tiền đã bị kẻ trộm mở khoá yên lấy mất. Ngày hôm sau, qua nguồn tin riêng, Long biết được thủ phạm vụ trộm là Kỳ và Nhân. Tuy nhiên, Long không đi trình báo cơ quan công an mà tự mình tìm đến khống chế bắt Nhân chở về nhà mình. Sau đó, Long hỏi Nhân có lấy tiền của mình không để buộc Nhân trả lại. Tuy nhiên, Nhân không nhận đã lấy tiền của Long. Tức giận, Long lấy dao đâm chết Nhân rồi bỏ trốn. Ngày 21/9/2006, vì mẹ của Khả Vy (15 tuổi) thiếu tiền Long (Long cho vay) nên Long ép Vy phải về chỗ ở của mình. Tại nơi ở của mình, Long cưỡng ép Vy phải giao cấu với mình để trừ nợ cho mẹ. Vì sợ Long đòi nợ mẹ nên Vy đồng ý giao cấu với Long. Ngày 13/6/2008, Long uống rượu say, đánh một người đi đường gây thương tích 15% và bị bắt. Trong vụ án này, Long phạm tổng cộng là ba tội, trong đó tội nặng nhất là Tội giết người được thực hiện lúc Long trong độ tuổi từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi. Căn cứ pháp lý để giải quyết là Điều 75 của Bộ luật hình sự 1999. Điều luật này quy định: “Đối với người phạm nhiều tội, có tội được thực hiện trước khi đủ 18 tuổi, có tội được thực hiện sau khi đủ 18 tuổi, thì việc tổng hợp hình phạt áp dụng như sau: 1. Nếu tội nặng nhất được thực hiện khi người đó chưa đủ 18 tuổi, thì hình phạt chung không được vượt quá mức hình phạt cao nhất quy định tại Điều 74 của Bộ luật này; 2. Nếu tội nặng nhất được thực hiện khi người đó đã đủ 18 tuổi, thì hình phạt chung áp dụng như đối với người đã thành niên phạm tội.” Áp dụng quy định này, có hai quan điểm giải quyết vụ án trên như sau: GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 80 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Theo quan điểm thứ nhất, do tội phạm nặng nhất được Long thực hiện lúc chưa đủ 18 tuổi, nên hình phạt cao nhất sau khi tổng hợp cho Long không được vượt quá 18 năm tù (mức hình phạt cao nhất được quy định tại Điều 74 của Bộ luật hình sự). Quan điểm thứ hai cho rằng, mức hình phạt cao nhất của Long sau khi tổng hợp không quá 12 năm tù. Bởi vì, theo Điều 74 của Bộ luật hình sự, có hai nhóm tuổi: đối với người phạm tội từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi, hình phạt cao nhất là 12 năm tù; đối với người phạm tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi, hình phạt cao nhất là 18 năm tù. Do vậy, khi tổng hợp hình phạt, giới hạn mức cao nhất cũng phải tính theo quy định này. Tức là phải chia thành hai nhóm để xem xét tội nặng nhất được thực hiện trong giai đoạn nào (độ tuổi) mà xác định mức hình phạt cao nhất. Chúng tôi ủng hộ quan điểm thứ hai vì nó dựa trên nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự và cá thể hoá hình phạt. Không thể đồng nhất việc người phạm tội nặng nhất trong giai đoạn từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi và phạm tội nặng nhất trong giai đoạn từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi.32 Vì thế, để thống nhất trong xử lý những trường hợp này, Khoản 1 Điều 75 của Bộ luật hình sự 1999 nên được sửa đổi. Một vấn đề khác cần quan tâm là trong thực tế xét xử trường hợp bị cáo thực hiện nhiều hành vi, mỗi hành vi cấu thành một tội phạm cụ thể nhưng nhằm vào một mục đích thì: + Nếu tất cả những tội phạm đó đều là tội nghiêm trọng trở lên thì xét xử về nhiều tội; + Nếu có tội nghiêm trọng, rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng và có tội ít nghiêm trọng thì chỉ xét xử những tội phạm nghiêm trọng trở lên, những hành vi khác được xem xét để tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với bị cáo.33 Theo quan điểm của người viết trong trường hợp trên bị cáo cần phải bị xét xử tất cả các tội kể cả tội ít nghiêm trọng, có như thế mới phản ánh đúng tính nguy hiểm của các hành vi phạm tội, mọi hành vi phạm tội cần được phát hiện và xử lý. 32 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Chuyên trang Luật hình sự - Tố tụng hình sự, Hai ý kiến về quyết định hình phạt trong Bộ luật hình sự, http://luathinhsu.wordpress.com/2011/08/29/hai-y-kien-ve-quyet-dinh-hinh-phattrong-bo-luat-hinh-su/, [truy cập ngày 09/11/2013]. 33 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 1 (Phần chung), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 81 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam 3.2.2 Định tội danh và quyết định hình phạt không đúng trong trƣờng hợp có nhiều bản án Theo Bộ luật hình sự 1999 bản án tuyên cao nhất đối với người chưa thành niên sẽ không vượt quá 18 tù năm. Tuy nhiên, thực tế bị cáo đang mang nhiều bản án, có thể tổng hợp mức án vượt quá 18 tù năm. Vụ việc cụ thể sau đây sẽ làm rõ vấn đề: Lê Văn G sinh ngày 26-2-1992, vào ngày 25-6-2009 có hành vi cướp tài sản, ngày 30-9-2009 có hành vi giết người. Tại Bản án hình sự phúc thẩm số 657/2010/HSPT ngày 13-10-2010 của Tòa phúc thẩm Tòa án nhân dân tối cao tại TP.Hồ Chí Minh đã xét xử Lê Văn G về tội “Giết người” và “Cướp tài sản”. Bản án đã áp dụng: điểm n khoản 1 Điều 93; khoản 1 Điều 133; điểm p khoản 1, khoản 2 Điều 46; Điều 69; khoản 1 Điều 74 Bộ luật hình sự xử phạt Lê Văn G 15 năm tù về tội “Giết người” và 3 năm tù về tội “Cướp tài sản”. Áp dụng điểm a khoản 1 Điều 50 Bộ luật hình sự tổng hợp 2 tội, buộc Lê Văn G phải chấp hành hình phạt chung là 18 năm tù. Ngoài ra ngày 20-8-2009, Lê Văn G. có hành vi cướp tài sản, tại Bản án hình sự phúc thẩm số 527/2010/HSPT ngày 17-9-2010 của Tòa án nhân dân TP.Hồ Chí Minh đã áp dụng khoản 1 Điều 133; điểm g, p khoản 1, 2 Điều 46; Điều 69; Điều 74 Bộ luật hình sự xử phạt Lê Văn G 4 năm tù về tội “Cướp tài sản”. Cả hai bản án nêu trên đã có hiệu lực thi hành nhưng chưa được tổng hợp. Để tổng hợp hình phạt của nhiều bản án thì Bộ luật hình sự 1999 quy định tại Điều 51; tuy nhiên tại Chương X Bộ luật hình sự 1999 là những quy định đối với người chưa thành niên phạm tội, chỉ có Điều 75 Bộ luật hình sự 1999 quy định việc tổng hợp hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội, không có điều luật tổng hợp hình phạt của nhiều bản án. Nếu căn cứ theo Điều 51 Bộ luật hình sự 1999 để tổng hợp hình phạt đối với Lê Văn G thì áp dụng khoản 3 Điều 51 Bộ luật hình sự 1999. Khoản 3 Điều 51 hướng dẫn thực hiện theo quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều 51 và 2 khoản này được dẫn chiếu theo quy định tại Điều 50 Bộ luật hình sự 1999. Điều 50 Bộ luật hình sự 1999 quy định việc tổng hợp đối với hình phạt tù có thời hạn thì mức hình phạt không được vượt quá 30 năm thì mức hình phạt đối với Lê Văn G sẽ là 18 năm cộng với 4 năm bằng 22 năm. Mức hình phạt này sẽ không hợp lý bởi lẽ khoản 1 Điều 74 quy định “Đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi khi phạm tội, nếu điều luật được áp dụng quy định hình phạt tù chung thân hoặc tử hình, thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá 18 năm tù; nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 82 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam không quá ba phần tư mức phạt tù mà điều luật quy định”. Lê Văn G đã bị xét xử về tội “Giết người” theo khoản 1 Điều 93 Bộ luật hình sự, điều luật có khung hình phạt cao nhất là tử hình, hình phạt được áp dụng chỉ có 15 năm tù và nếu xử mức cao nhất cũng chỉ đến 18 năm tù. Như vậy, trong mọi tình huống tổng hợp hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội hay nhiều bản án thì mức hình phạt đối với Lê Văn G không được vượt quá 18 năm tù mới hợp lý.34 Đây là một vướng mắc về căn cứ pháp luật để áp dụng trong trường hợp tổng hợp hình phạt của nhiều bản án đối với người chưa thành niên phạm tội mà cơ quan có thẩm quyền cần phải có văn bản hướng dẫn. 3.2.3 Định tội danh và quyết định phạt không đúng trong trƣờng hợp phạm tội nhiều lần - Định tội danh không đúng trong trường hợp phạm tội nhiều lần: Một vấn đề phức tạp trong định tội danh đối với phạm tội nhiều lần là phải phân biệt được phạm tội nhiều lần với phạm tội liên tục và phạm tội kèo dài. Để phân biệt được sự khác nhau giữa phạm tội nhiều lần với hai hình thức phạm tội liên tục và phạm tội kéo dài, thì dựa trên cơ sở nắm vững dấu hiệu đặc trưng của phạm tội nhiều lần là các hành vi phạm tội phải có tính độc lập, còn phạm tội liên tục là trường hợp người phạm tội thực hiện liên tục nhiều hành động phạm tội cùng tính chất, với cùng một đối tượng và vì vậy chỉ cấu thành một tội phạm. Trong khoa học luật hình sự, có quan điểm cho rằng, tội liên tục đồng thời có thể được định tội danh như trường hợp phạm tội nhiều lần. Người viết không đồng tình với quan điểm này, bởi lẽ trong trường hợp phạm tội nhiều lần từng hành vi phạm tội có tính độc lập, mỗi hành vi phạm tội có đủ các yếu tố cấu thành của một tội, ngược lại trong tội phạm liên tục mỗi hành vi phạm tội riêng biệt không có tính độc lập, mà tổng hợp tất cả hành vi đó lại mới cấu thành một tội phạm đơn nhất phức tạp. Do đó, không thể đồng nhất việc định tội danh giữa phạm tội nhiều lần với tội liên tục. Thực tiễn định tội danh cho thấy, trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, các cơ quan tiến hành tố tụng thường nhầm lẫn giữa phạm tội nhiều lần với phạm tội liên tục trong quá trình định tội danh các loại tội như: tội nhận hối lộ được quy định tại Điều 279 Bộ luật hình sự 1999, tội đưa hối lộ được quy định tại Điều 289 Bộ luật 34 Nguyễn Phúc, Bình Dương Online, Tổng hợp án người chưa thành niên có nhiều bản án, http://www.baobinhduong.org.vn/newsdetails/1D3FE186ED9/Tong_hop_an_nguoi_chua_thanh_nien_co_nhie u_ban_an.aspx , [truy cập ngày 09/11/2013]. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 83 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam hình sự 1999, tội làm môi giới hối lộ được quy định tại Điều 290 Bộ luật hình sự 1999…35 - Quyết định phạt không đúng trong trường hợp phạm tội nhiều lần: Xác định tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, Điều 48 khoản 2 Bộ luật hình sự quy định: “Những tình tiết là yếu tố định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng”. Thực tiễn áp dụng thấy khi vận dụng điều luật vào việc giải quyết các vụ án còn nhiều bất cập, qua vụ án sau sẽ làm rõ vấn đề này: Đầu tháng 01 năm 2011, Phạm Văn Hưng sử dụng mạng Internet, thấy trên mạng có nhiều người rao bán xe môtô các loại, nên Hưng đã nảy sinh ý định thông tin trên mạng, giả vờ rao bán các loại xe mô tô đắt tiền không có giấy tờ Hải quan, trốn thuế với giá rẻ để chiếm đoạt tiền của những người có nhu cầu mua xe. Để thực hiện ý định trên, Hưng đã gặp Nguyễn Quang Tuấn cùng ở xã Phục Lễ, huyện Thủy Nguyên bàn bạc thống nhất với Nguyễn Quang Tuấn, theo đó Tuấn sẽ lên mạng, lấy tên là Cường, Hưng lấy tên là Hoàng rao bán các loại xe mô tô có giá trị không có giấy tờ Hải Quan, trốn thuế với giá rẻ để “câu” khách ở các tỉnh ngoài. Khi khách hàng đồng ý mua xe sẽ hẹn gặp ở huyện Thủy Nguyên thỏa thuận giá, giao tiền trước. Sau khi Hưng đã nhận tiền, Tuấn sẽ giả vờ dẫn khách hàng đi lấy xe và tạo lý do bỏ trốn để chiếm đoạt tiền của những người này. Khoảng tháng 01/2011, Nguyễn Quang Tuấn sử dụng mạng internet lấy nick là Châu Việt Cường rao bán xe mô tô có giá trị, không có giấy tờ Hải Quan, trốn thuế trên mạng. Tuấn làm quen được với anh Trịnh Quốc Dũng, sinh năm 1977, ở số 7/A2 Bình Minh, phường Phạm Ngũ Lão, thành phố Hải Dương, tỉnh Hải Dương. Qua quá trình trò chuyện trên mạng Tuấn đã nói dối anh Dũng có các loại xe SH, Liberty không có giấy tờ Hải Quan bán với giá rẻ và cho anh Dũng số điện thoại để liên lạc. Anh Dũng tin tưởng nên đã liên lạc qua điện thoại với Tuấn, Tuấn hẹn anh Dũng đến thị trấn Núi Đèo, huyện Thủy Nguyên để thỏa thuận việc mua bán xe. Khoảng hai ngày sau, anh Dũng liên lạc với Tuấn hẹn sẽ đến thị trấn Núi Đèo, Hưng nói với Tuấn dẫn anh Dũng đến quan cà phê Master ở xã Thủy Đường, huyện Thủy Nguyên để gặp Hưng. Sau đó, Hưng đã gặp Phạm Văn Hải, Nguyễn Hữu Tuấn, Bùi Văn Trà cùng ở xã Phuc Lễ đến quán cà phê Master chơi. Khi anh Dũng từ Hải Dương đến huyện 35 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 84 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Thủy Nguyên được Quang Tuấn đưa đến quán cà phê Master, tại đây anh Dũng đã gặp Hải, Hữu Tuấn, Trà đang ngồi trong quán, Quang Tuấn điện thoại cho Hưng đến quán cà phê. Khoảng 10 phút sau, Hưng đi xe taxi đến quán cà phê gặp anh Dũng và giới thiệu tên là Hoàng và nói dối anh Dũng có nhiều xe SH, Liberty không có giấy tờ Hải Quan bán, xe SH giá 40.000.000 đồng, xe Liberty giá 25.000.000 đồng, nếu đồng ý mua sẽ giao tiền trước và giao xe tại Hải Dương. Anh Dũng nói giao xe tại Hải Dương thì mới giao tiền, Hưng không đồng ý nên cả bọn giải tán. Hai ngày sau anh Dũng điện thoại cho Quang Tuấn nói sẽ mua hai xe SH và hẹn gặp nhau ở quán cà phê Master để thỏa thuận và giao tiền. Quang Tuấn đồng ý và gọi điện cho Hưng nói về việc này, Hưng nói, cứ dẫn nó xuống. Khi anh Dũng đến quán cà phê Master gặp Quang Tuấn và Hưng, anh Dũng đã đưa trước cho Hưng 30.000.000 đồng. Sau khi nhận tiền, Hưng giả vờ bảo Quang Tuấn dẫn anh Dũng đi lấy, hiểu ý, Quang Tuấn dẫn anh Dũng sang nội thành Hải Phòng, khi đi đến khu vực chợ gần cầu Lạc Long, Quang Tuấn nói anh Dũng ngồi đợi ở quán nước để đi lấy xe, anh Dũng tin đã ngồi đợi, Quang Tuấn đi sâu vào trong ngõ rồi đi xe ôm bỏ trốn về xã Phục Lễ đưa tiền cho Hưng. Bằng các thủ đoạn này các bị can đã thực hiện hành vi nhiều lần, theo đó Phạm Văn Hưng thực hiện 5 vụ với tổng số tiền chiếm đoạt là 153.000.000 đồng; Nguyễn Quang Tuấn tham gia thực hiện 4 vụ với số tiền chiếm đoạt là 128.000.000 đồng; Nguyễn Hữu Tuấn tham gia 4 vụ với số tiền chiếm đoạt là 135.000.000 đồng; Bùi Văn Trà thực hiện 02 vụ với số tiền chiếm đoạt là 110.000.000 đồng; Phạm Văn Hải tham gia thực hiện 4 vụ, với số tiền chiếm đoạt được 123.000.000 đồng. Các bị can đã bị Viện kiểm sát nhân dân truy tố về tội Lừa đảo chiếm đoạt tài sản, theo quy định tại Điều 139 khoản 2 điểm e (chiếm đoạt tài sản có giá trị từ năm mươi triệu đồng đến dưới hai trăm triệu đồng) Bộ luật hình sự 1999. Tại bản án ngày 18/4/2012 Tòa án nhân dân đã áp dụng Điều 139 khoản 2 điểm e để quyết định hình phạt đối với các bị cáo. Mặc dù tổng số tiền do các bị cáo nhiều lần thực hiện hành vi chiếm đoạt đã được cộng lại để xác định là tình tiết định khung hình phạt theo điểm e khoản 2 Điều 139 Bộ luật hình sự 1999, nhưng Tòa án vẫn áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo điểm g (phạm tội nhiều lần), khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999 để quyết định hình phạt đối với các bị cáo. Theo quan điểm của Tòa án, họ không vi phạm Điều 48 khoản 2 Bộ luật hình sự 1999 đã quy định: “Những tình tiết là yếu tố định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng”. Bởi lẽ các bị cáo đã thực hiện hành vi gian dối để chiếm đoạt tài sản của người khác nhiều lần, mỗi lần đều có giá trị trên mức tối thiểu quy định tại Điều 139 GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 85 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam khoản 1 (trên 02 triệu đồng) nên đã thỏa mãn dấu hiệu phạm tội nhiều lần. Mặt khác giá trị tài sản các bị cáo đã chiếm đoạt trị giá trên 50 triệu đồng là tình tiết định khung hình phạt quy định tại điểm e khoản 2 Điều 139 Bộ luật hình sự 1999. Tình tiết định khung hình phạt này không phải là các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999, hay nói cách khác tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại điểm g (phạm tội nhiều lần) khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999 không phải là yếu tố định khung hình phạt quy định tại điểm e (chiếm đoạt tài sản có giá trị từ năm mươi triệu đồng đến dưới hai trăm triệu đồng) Bộ luật hình sự. Vậy bản án của Tòa án là có căn cứ, đúng pháp luật.36 Theo quan điểm của người viết thì việc tòa án áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (phạm tội nhiều lần) theo điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999 đối với các bị cáo là hoàn toàn không đúng và đã vi phạm Điều 48 khoản 2 Bộ luật hình sự 1999. Bởi lẽ các bị cáo đã thực hiện hành vi phạm tội nhiều lần và tổng tài sản các bị cáo chiếm đoạt nhiều lần có giá triệu trên 50 triệu đồng, từ việc cộng tổng giá trị tài sản do các bị cáo chiếm đoạt nhiều lần nên các bị cáo mới bị truy tố theo điểm e khoản 2 Điều 139 Bộ luật hình sự 1999. Mặc dù tên gọi của tình tiết định khung tại điểm e khoản 2 Điều 139 Bộ luật hình sự 1999 không phải là “phạm tội nhiều lần”, nhưng về mặt bản chất thì tình tiết định khung này được tạo nên bởi tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự “phạm tội nhiều lần” theo quy định tại Điều 48 khoản 1 điểm g Bộ luật hình sự 1999. Hay hiểu theo một cách khác thì từ việc các bị cáo phạm tội nhiều lần mới chiếm đoạt được tài sản có giá trị trên 50 triệu đồng, phạm tội nhiều lần là nguyên nhân là tiền đề để cơ quan tố tụng xác định giá trị tài sản làm căn cứ để truy tố các bị cáo theo điểm e khoản 2 Điều 139 Bộ luật hình sự 1999. Vậy tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (phạm tội nhiều lần) theo điểm g khoản 1 điều 48 Bộ luật hình sự 1999 đã là yếu tố định khung hình phạt đối với các bị cáo và không được coi là tình tiết tăng nặng đối với các bị cáo nữa. Việc Tòa án áp dụng thêm tình tiết tăng nặng đã làm bất lợi đối với các bị cáo, gây mất công bằng trong công tác xét xử. Để áp dụng thống nhất vấn đề này, các cơ quan có thẩm quyền cần sớm ban hành văn bản hướng dẫn Điều 48 khoản 2 Bộ luật hình sự 1999, theo đó cần hướng dẫn rõ những trường hợp phạm tội nhiều lần mà tổng các lần phạm tội cộng lại có giá trị tài sản đã được áp dụng là tình tiết định khung hình phạt đối với các bị cáo thì 36 Đặng Khắc Thắng, Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hải Phòng, Có coi là tình tiết tăng nặng không, http://vienkiemsathaiphong.gov.vn/index.php/home/detail/557/Co-coi-la-tinh-tiet-tang-nang-khong-, [truy cập ngày 09/11/2013]. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 86 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam không được áp dụng thêm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999 (phạm tội nhiều lần) đối với các bị cáo. 3.2.4 Định tội danh và quyết định phạt không đúng trong trƣờng hợp tái phạm, tái phạm nguy hiểm Thực tiễn áp dụng pháp luật vào việc giải quyết các vụ án hình sự để xác định tái phạm hay tái phạm nguy hiểm vẫn còn nhiều bất cập, vướng mắc. Người viết xin thông qua vụ án trong thực tiễn sau sẽ làm rõ vấn đề này: Khoảng 20 giờ ngày 16/11/2011 Cơ quan công an bắt quả tang Hoàng Văn T cất giấu trong người một gói nhỏ có chất bột màu trắng, qua giám định đã kết luận số chất bột màu trắng thu giữ của T là 0,19 gam hêrôin. Bản thân Hoàng Văn T là đối tượng nghiện nặng ma túy, T đã có nhiều tiền án cụ thể như sau: Tại bản án số 89 ngày 20/12/2008 T bị Tòa án nhân dân huyện H xử phạt 12 tháng tù về tội trộm cắp tài sản (tài sản là một chiếc xe mô tô trị giá 14.000.000 đồng). Sau khi mãn hạn tù, ngày 18/2/2010 T tiếp tục thực hiện hành vi trộm cắp một xe mô tô trị giá 24.000.000 đồng. Tại bản án số 85 ngày 14/4/2010 Hoàng Văn T bị Tòa án xử phạt 15 tháng tù về tội trộm cắp. Trong bản án này không nhận định và áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là tái phạm theo Điều 48 khoản 1 điểm g Bộ luật hình sự đối với T. Vụ án đã được kết thúc điều tra, Viện kiểm sát truy tố Hoàng Văn T về tội tàng trữ trái phép chất ma túy theo Điều 194 khoản 1 Bộ luật hình sự và chuyển toàn bộ hồ sơ vụ án sang Tòa án nhân dân để xét xử. Tuy nhiên sau khi nghiên cứu hồ sơ vụ án, Tòa án cho rằng hành vi của T phải bị truy tố theo Điều 194 khoản 2 điểm p (tái phạm nguy hiểm) Bộ luật hình sự. Có quan điểm cho rằng, Viện kiểm sát nhân dân đã truy tố Hoàng Văn T về tội Tàng trữ trái phép chất ma túy theo Điều 194 khoản 1 Bộ luật hình sự là có cơ sở vì: mặc dù T đã có hai tiền án chưa được xóa án tích song bản án gần nhất (Bản án số 85 ngày 14/4/2010), Tòa án không nhận định, không tuyên bố xác định T tái phạm. Theo quy định tại Điều 49 khoản 2 điểm b Bộ luật hình sự thì chỉ người nào “Đã tái phạm, chưa được xoá án tích mà lại phạm tội do cố ý” mới được coi là tái phạm nguy hiểm. Ở đây phải hiểu rằng chỉ người nào đã Tái phạm và việc xác định người đó Tái phạm phải bằng Quyết định hoặc bằng bản án của Tòa án có hiệu lực pháp luật, bản án đó chưa được xóa án tích, mà người này lại phạm tội mới thì mới coi là Tái phạm nguy hiểm. Bản án số 85 ngày 14/4/2010 không nhận định, không xác định T tái phạm vì vậy căn cứ vào Điều 49 khoản 2 điểm b thì trường hợp của T không coi là GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 87 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Tái phạm nguy hiểm. Việc trước đây Tòa án đã tuyên T không tái phạm là lỗi của cơ quan Nhà nước, áp dụng nguyên tắc làm lợi cho bị can, bị cáo do vậy chỉ truy tố Hoàng Văn T theo Điều 194 khoản 1 Bộ luật hình sự.37 Theo người viết, nhận định của Tòa án nhân dân huyện về hành vi của T phải truy tố theo Điều 194 khoản 2 điểm p Bộ luật hình sự là đúng vì các lý do sau: Thứ nhất: Việc xác định T có tái phạm nguy hiểm hay không phải căn cứ vào quy định pháp luật hình sự. Tại Điều 49 Bộ luật hình sự năm 1999 đã quy định rất cụ thể: Tái phạm là trường hợp đã bị kết án, chưa được xoá án tích mà lại phạm tội do cố ý hoặc phạm tội rất nghiêm trọng, tội đặc biệt nghiêm trọng do vô ý. Còn tái phạm nguy hiểm là đã tái phạm, chưa được xoá án tích mà lại phạm tội do cố ý. Trong trường hợp nêu trên T đã hai lần bị kết án năm 2008 và năm 2010 đều chưa được xóa án tích. Do vậy, lần phạm tội năm 2010 của T là tái phạm và hành vi phạm tội năm 2011 phải được xác định là tái phạm nguy hiểm. Thứ hai: Bản án số 85 ngày 14/4/2010 không nhận định lần phạm tội năm 2010 của T tái phạm là vi phạm pháp luật. Mặc dù bản án đã có hiệu lực pháp luật và không được kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm trong thời hạn luật định nhưng cũng không thể xem đây là căn cứ duy nhất để xác định hành vi phạm tội năm 2011 của T có thuộc trường hợp tái phạm nguy hiểm không mà phải căn cứ vào Điều 49 Bộ luật hình sự 1999. Nếu cho rằng: “việc xác định người nào đó tái phạm phải bằng quyết định hoặc bằng bản án của Tòa án có hiệu lực pháp luật, bản án đó chưa được xóa án tích, mà người này lại phạm tội mới thì mới coi là tái phạm nguy hiểm”, theo người viết là chưa chính xác. Thứ ba: Việc áp dụng có lợi cho bị can bị cáo đều phải tuân theo các nguyên tắc trong Bộ luật tố tụng hình sự. Trường hợp trước đây Tòa án đã tuyên T không tái phạm là lỗi của cơ quan tiến hành tố tụng đồng thời là vi phạm pháp luật. Do vậy không thể lấy đó là nguyên tắc có lợi cho bị can bị cáo mà không áp dụng tình tiết tái phạm nguy hiểm đối với T. Căn cứ vào những lý do đã phân tích nêu trên, người viết cho rằng cần phải điều tra, truy tố, xét xử hành vi của T theo quy định tại Điều 194 khoản 2 điểm p (tái phạm nguy hiểm) Bộ luật hình sự 1999. Tuy nhiên đây cũng là khó khăn vướng mắc 37 Đặng Khắc Thắng, Viện kiển sát nhân dân Tp Hải Phòng, Tái phạm hay tái phạm nguy hiểm, http://vienkiemsathaiphong.gov.vn/index.php/home/detail/584/Tai-pham-hay-tai-pham-nguy-hiem-, [truy cập ngày 16/10/2013]. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 88 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam trong thực tiễn, đề nghị các cơ quan có thẩm quyền cần sớm có văn bản hướng dẫn để việc thực thi pháp luật được thống nhất. 3.2.5 Định tội danh và quyết định hình phạt không đúng trong trƣờng hợp nhiều tội phạm đến từ chủ thể áp dụng pháp luật hình sự Nếu lý luận và luật thực định là phương tiện của hoạt động áp dụng pháp luật, thì chủ thể áp dụng pháp luật là yếu tố quyết định tính đúng đắn và hiệu quả của hoạt động đó. Đây là nhân tố quyết định về việc sử dụng các phương tiện nêu trên như thế nào. Trong những nguyên nhân dẫn đến việc định tội danh và quyết định hình phạt trong trường hợp nhiều tội phạm không đúng phải nói đến là yếu tố chủ quan phát sinh từ chủ thể tiến hành tố tụng, cụ thể chủ thể chính thức là Tòa án mà trước hết thuộc về đội ngũ Thẩm phán những người có trách nhiệm chính trong công tác xét xử và giải quyết các vụ án. Trong những năm gần đây, đội ngũ Thẩm phán ngày càng tăng về số lượng và chất lượng chuyên môn nghiệp vụ. Tuy nhiên, vẫn còn những tồn tại dẫn đến giảm sút hiệu quả áp dụng pháp luật hình sự, cũng như những thiếu sót trong quá trình giải quyết các vụ án phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm như sau: Thứ nhất, Báo cáo tổng kết ngành của Tòa án nhân dân tối cao và các đánh giá gần đây của các cơ quan có thẩm quyền, thì việc thực hiện chế định thẩm phán về tiêu chuẩn, quy trình, thủ tục tuyển chọn, bổ nhiệm thẩm phán đều bảo đảm đúng quy định của pháp luật. Tính đến ngày 30.6.2013, toàn ngành có 4.957 thẩm phán, trong đó 109 thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao, 1.013 thẩm phán tại tòa án nhân dân cấp tỉnh, 3.835 thẩm phán tại tòa án nhân dân cấp huyện. Tuy nhiên, so với chỉ tiêu được Ủy ban thường vụ quốc hội phân bổ, đội ngũ thẩm phán toàn ngành còn thiếu 1.198 người.38 Tình trạng thiếu Thẩm phán xét xử, cùng với tình hình tội phạm diễn ra phức tạp, có nhiều hướng tăng mạnh, số lượng các loại vụ án mà ngành Tòa án phải giải quyết hàng năm rất lớn, làm cho công việc của Tòa án các cấp ngày càng quá tải, áp lực công việc ngày càng tăng cũng là nguyên nhân dẫn đến tồn đọng án, có những sai sót trong quá trình định tội danh và quyết định hình phạt, đặc biệt là trong trường hợp phạm nhiều tội, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm. Thứ hai, Do trình độ chuyên môn nghiệp vụ, kiến thức pháp luật, ý thức pháp luật và trách nhiệm nghề nghiệp của một bộ phận những người làm công tác xét xử còn non kém. Một số Thẩm phán chưa nêu cao tinh thần trách nhiệm trong công tác, 38 Hà An, Báo điện tử Đại biểu nhân dân, Giải quyết hạn chế trong chế định thẩm phán, http://www.daibieunhandan.vn/default.aspx?tabid=81&NewsId=291738, [truy cập ngày 16/10/2013]. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 89 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam thiếu thận trọng, tỉ mỉ, thậm chí còn cẩu thả nên dẫn đến tình trạng có nhiều sai sót trong xét xử. Hơn nữa, năng lực chuyên môn nghiệp vụ, kiến thức pháp luật và kinh nghiệm thực tế trong công tác của đội ngũ Thẩm phán hiện còn chưa đồng đều, nhất là Thẩm phán cấp huyện những Tòa án ở những địa phương vùng sâu, vùng xa. Một số Thẩm phán chưa tích cực học tập, nghiên cứu các văn bản pháp luật để củng cố kiến thức, trình độ chuyên môn nghiệp vụ, không thường xuyên cập nhật kiến thức mới nhất là những kiến thức khó và phức tạp như chế định nhiều tội phạm. Thứ ba, điều kiện, phương tiện làm việc của Tòa án còn thiếu thốn nhiều, chế độ chính sách đãi ngộ đối với cán bộ, công chức ngành Tòa án nhìn chung còn hạn hẹp, chưa thực sự tương xứng với tính chất đặc thù của hoạt động xét xử của Tòa án nên có thể dẫn đến những tiêu cực trong nghề nghiệp. 3.3 Một số giải pháp hoàn thiện chế định nhiều tội phạm trong pháp luật hình sự Việt Nam 3.3.1 Cần hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình sự hiện hành về chế định nhiều tội phạm Giáo sư, Tiến sĩ Đào Trí Úc cho rằng “Pháp luật, dù có hoàn thiện đến mấy cũng không thể phản ánh và quy định hết được tất cả những hoàn cảnh cụ thể của cuộc sống…”. Vâng, Bộ luật hình sự 1999 của chúng ta cũng không ngoại lệ, mặc dù Bộ luật hình sự hiện hành đã và đang đóng vai trò rất quan trọng trong công cuộc phòng chống tội phạm và xây dựng đất nước trong giai đoạn hiện nay. Qua học tập và tìm hiểu về chế định nhiều tội phạm trong luật hình sự Việt Nam, trên khuôn khổ luận văn tốt nghiệp này người viết xin đưa ra một số điểm hoàn thiện pháp luật hình sự. Một người có thể phạm một tội nhưng cũng có thể phạm hai hay nhiều tội khác nhau, tuy nhiên tại Điều 2 Bộ luật hình sự 1999 quy định “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới chịu trách nhiệm hình sự”. Điều luật này có thể dẫn đến cách hiểu như sau “chỉ người nào phạm một tội …mới phải chịu trách nhiệm hình sự, còn người phạm từ hai, ba…tội trở lên thì không phải chịu trách nhiệm hình sự”. Tương tự tại đoạn 2 Điều 17 Bộ luật hình sự 1999 “Người chuẩn bị phạm một tội rất nghiêm trọng hoặc một tội đặc biệt nghiêm trọng, thì phải chịu trách nhiệm hình sự về tội định thực hiện”. Phải chăng theo hai điều luật trên người thực hiện hành vi nếu phạm từ hai tội trở lên thì sẽ không chịu trách nhiện hình sự ? Vấn đề nêu trên theo người viết là một bất cập trong cách thể hiện của ngôn ngữ viết dẫn đến hiểu sai tinh thần của điều luật. Vì vậy, Điều 2 Bộ luật hình sự 1999 GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 90 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam nên sửa đổi cụm từ “phạm một tội” thành “ít nhất phạm một tội” và bỏ cụm từ “một” trong đoạn 2 Điều 17 Bộ luật hình sự 1999. Bộ luật hình sự 1999 cần phải thêm quy phạm định nghĩa về khái niệm của phạm nhiều tội và phạm tội nhiều lần (tại chương III – Tội phạm). Cụ thể: “Điều…Phạm nhiều tội Phạm nhiều tội là phạm tội trong những trường hợp sau: 1. Phạm từ hai tội trở lên, mà những tội đó được quy định tại các điều khác nhau hoặc các khoản khác nhau của một điều luật trong Bộ luật này, nhưng người phạm tội chưa bị xét xử về tội nào trong số các tội ấy. 2. Trong cùng một hành vi có các dấu hiệu của từ hai tội trở lên mà những tội ấy được quy định tại các điều khác nhau trong Bộ luật này, nhưng người phạm tội chưa bị xét xử về tội nào trong số các tội ấy”.39 “Điều… Phạm tội nhiều lần 1. Phạm tội nhiều lần là phạm tội trong trường hợp hành vi của chủ thể có đầy đủ các dấu hiệu của hai tội phạm trở lên mà những tội ấy được quy định tại cùng một điều hoặc một khoản của Bộ luật này và bị xét xử cùng một lần. 2. Trong trường hợp phạm từ hai tội trở lên và những tội đó được quy định tại các điều khác nhau của Bộ luật này, thì chỉ có thể tính để xác định là phạm tội nhiều lần khi có điều tương ứng trong Phần các tội phạm của Bộ luật này quy định riêng. 3. Đối với những tội được thực hiện trước đây mà người phạm tội đã được miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, miễn chấp hành hình phạt, xóa án hoặc đã chấp hành xong hình phạt theo các quy định của Bộ luật này, thì không được tính để xác định là phạm tội nhiều lần”.40 Về vấn đề tổng hợp hình phạt trong trường hợp người chưa thành niên phạm nhiều tội, cần sửa đổi, bổ sung Điều 75 Bộ luật hình sự 1999. Khoản 1 Điều 75 của Bộ luật hình sự nên được sửa đổi như sau: 39 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. 40 Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 91 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam “1. Đối với người phạm nhiều tội, có tội được thực hiện trước khi đủ 18 tuổi, có tội được thực hiện sau khi đủ 18 tuổi, thì việc tổng hợp hình phạt áp dụng như sau: a) Nếu tội nặng nhất được thực hiện khi người đó chưa đủ 16 tuổi thì hình phạt chung không được vượt quá 12 năm tù, nếu tội nặng nhất được thực hiện khi người đó chưa đủ 18 tuổi thì hình phạt chung không được vượt quá 18 năm tù.”41 Và cần bổ sung thêm: “2. Đối với người phạm nhiều tội, các tội đều thực hiện khi người phạm tội chưa đủ 18 tuổi, thì việc tổng hợp hình phạt được áp dụng như sau: a) Nếu các tội hoặc tội nặng nhất được thực hiện khi người phạm tội ở độ tuổi từ đủ 16 đến dưới 18, thì hình phạt chung không được vượt mức hình phạt cao nhất quy định tại khoản 1, Điều 74 của Bộ luật này. b) Nếu các tội hoặc tội nặng nhất được thực hiện khi người phạm tội ở độ tuổi từ đủ 14 đến dưới 16, thì hình phạt chung không được vượt mức hình phạt cao nhất quy định tại khoản 2, Điều 74 của Bộ luật này.” Như vậy, khoản 1 và khoản 2 Điều 75 Bộ luật hình sự hiện hành cần được chuyển thành điểm a và b tương ứng trong một khoản – khoản 1 quy định về tổng hợp hình phạt trong trường hợp có tội được thực hiện trước khi đủ 18 tuổi, có tội được thực hiện sau khi đủ 18 tuổi và bổ sung thêm một khoản - khoản 2 như trên. Bổ sung thêm trường hợp tái phạm đặc biệt nguy hiểm vào Điều 49 Bộ luật hình sự 1999 như sau: “… Tái phạm đặc biệt nguy hiểm là: a) Phạm tội do cố ý mà bị xử phạt tù trong khi đã tái phạm nguy hiểm và chưa được xóa án tích về tội nghiêm trọng do cố ý; b) Phạm tội nghiêm trọng do cố ý trong khi đã tái phạm và chưa được xóa án tích về tội nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý; c) Phạm tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý trong khi chưa được xóa án tích về tội nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng do cố ý đã phạm trước đây”. 41 Phạm Văn Beo, Luật hình sự Chuyên trang Luật hình sự - Tố tụng hình sự, Hai ý kiến về quyết định hình phạt trong Bộ luật hình sự, http://luathinhsu.wordpress.com/2011/08/29/hai-y-kien-ve-quyet-dinh-hinh-phattrong-bo-luat-hinh-su/, [truy cập ngày 09/11/2013]. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 92 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam 3.3.2 Tăng cƣờng công tác giải thích, hƣớng dẫn áp dụng pháp luật hình sự về chế định nhiều tội phạm Các cơ quan có thẩm quyền cần tăng cường công tác giải thích pháp luật, hướng dẫn áp dụng pháp luật hình sự về chế định nhiều tội phạm, để có thể định tội danh và quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội, trường hợp nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm được thống nhất, đúng pháp luật và không bỏ lọt tội phạm. Dưới đây người viết xin nêu một số vấn đề cần được sự hướng dẫn: - Trong thực tế xét xử trường hợp bị cáo thực hiện nhiều hành vi, mỗi hành vi cấu thành một tội phạm cụ thể nhưng nhằm vào một mục đích thì: nếu có tội nghiêm trọng, rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng và có tội ít nghiêm trọng thì chỉ xét xử những tội phạm nghiêm trọng trở lên, những hành vi khác được xem xét để tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với bị cáo. Theo quan điểm của người viết trong trường hợp này bị cáo cần phải bị xét xử tất cả các tội đã thực hiện kể cả tội ít nghiêm trọng, có như thế mới phản ánh đúng tính nguy hiểm của các hành vi phạm tội, mọi hành vi phạm tội cần được phát hiện và xử lý. - Trong trường hợp tổng hợp hình phạt của nhiều bản án đối với người chưa thành niên phạm tội được đúng đắn, đúng pháp luật cơ quan có thẩm quyền cần phải có văn bản hướng dẫn thi hành vấn đề này. Theo đó khi tổng hợp nhiều bản án đối với người chưa thành niên phải phù hợp với Điều 74 Bộ luật hình sự 1999. - Hướng dẫn khoản 2 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999, theo đó cần hướng dẫn rõ những trong trường hợp phạm tội nhiều lần mà tổng các lần phạm tội cộng lại có giá trị tài sản đã được áp dụng là tình tiết định khung hình phạt đối với các bị cáo thì không được áp dụng thêm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự 1999 (phạm tội nhiều lần) đối với các bị cáo. - Hướng dẫn xác định trường hợp tái phạm hay tái phạm nguy hiểm, trong trường hợp bản án trước không xác định người phạm tội là tái phạm (thực tế người phạm tội phải được xác định là tái phạm), người phạm tội chưa được xóa án tích mà lại phạm tội mới do cố ý. Có quan điểm cho rằng trường hợp này phải xác định là tái phạm, ngược lại có quan điểm khác cho rằng đây là tái phạm nguy hiểm. Ngoài ra, các cơ quan có thẩm quyền cần tiếp tục nghiên cứu cả về mặt lý luận, lẫn thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự về chế định nhiều tội phạm để có thể đưa ra những văn bản hướng dẫn đáp ứng kịp thời yêu cầu thực tiễn. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 93 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam 3.3.3 Nâng cao năng lực, trình độ chuyên môn nghiệp vụ, ý thức pháp luật và trách nhiệm nghề nghiệp của chủ thể tiến hành tố tụng, đặc biệt là đội ngũ Thẩm phán Chủ tịch Hồ Chí Minh đánh giá rất cao tầm quan trọng của đội ngũ cán bộ. Người từng nói: “Muôn việc thành công hoặc thất bại đều do cán bộ tốt hay kém”, “có cán bộ tốt việc gì cũng xong”. Trong hoạt động tư pháp, hoạt động xét xử của Tòa án chiếm vị trí trung tâm, giữ vai trò quan trọng nhất. Hoạt động này chủ yếu được tiến hành trên cơ sở tư duy của Thẩm phán, đó là người có trách nhiệm cầm cân công lý, là người “phục công thủ pháp, chí công vô tư”. Vì vậy việc năng cao nâng lực chuyên môn, nghề nghiệp, kiến thức pháp luật, bản lĩnh chính trị, đạo đức của những cán bộ tư pháp nói chung và Thẩm phán nói riêng là một yêu cầu cấp thiết. Một là, tập trung nâng cao năng lực, trình độ, tinh thần trách nhiệm của đội ngũ cán bộ tư pháp, nhất là các chủ thể tiến hành tố tụng như Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân bảo đảm xem xét, khách quan, toàn diện các tình tiết trong quá trình giải quyết, xét xử vụ án. Đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ cho Thẩm phán, cán bộ Tòa án về chính trị, pháp luật, nghiệp vụ xét xử và các kiến thức bổ trợ khác như kinh tế, xã hội, ngoại ngữ, tin học, đặc biệt chú trọng đào tạo, bồi dưỡng trình độ nghiệp vụ và ngoại ngữ chuyên sâu về tư pháp quốc tế đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế và khu vực. Hai là, tăng cường công tác kiểm tra, xử lý nghiêm minh đối với các tập thể và cá nhân cán bộ, công chức của ngành tư pháp vi phạm pháp luật. Các trường hợp vi phạm pháp luật, phẩm chất đạo đức yếu kém thì kiên quyết loại ra khỏi ngành. Đặc biệt đối với ngành Tòa án, đối với các trường hợp kết án oan người vô tội, bỏ lọt tội phạm hoặc có bản án, quyết định bị hủy hoặc sửa do có sai lầm nghiêm trọng gây thiệt hại lớn cho tài sản Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức và công dân thì phải kiểm điểm, làm rõ trách nhiệm để có biện pháp xử lý phù hợp. Ba là, tiếp tục củng cố và tăng cường công tác xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức ngành tư pháp theo lộ trình từng bước bảo đảm đủ về số lượng, về phẩm chất đạo đức, bản lĩnh chính trị, trình độ năng lực chuyên môn nghiệp vụ, nhất là đối với Thẩm phán Tòa án các cấp địa phương, vùng sâu vùng xa. Phải xây dựng được đội ngũ Thẩm phán là những chuyên gia đầu ngành về pháp luật, có kinh nghiệm trong ngành. Đồng thời cần phải tăng cường các điều kiện, phương tiện làm việc của các cơ quan, cá nhân tiến hành tố tụng, có chế độ chính sách đãi ngộ thích đáng cho đội ngũ Thẩm phán, phù hợp với tính chất đặc thù của hoạt động xét xử của Tòa án. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 94 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam 3.3.4 Tăng cƣờng sự hợp tác và trao đổi kinh nghiệm lập pháp hình sự với nƣớc ngoài Trong hoạt động lập pháp, nghiên cứu, sử dụng trực tiếp các kết quả của nghiên cứu so sánh pháp luật, trong đó có lĩnh vực hình sự là rất quan trọng và cần thiết. Nghiên cứu so sánh pháp luật nước ngoài để nắm vững được những kinh nghiệm phong phú của các nước về điều chỉnh pháp luật đối với những vấn đề tương tự thuộc lĩnh vực hình sự Việt Nam, đồng thời, trên cơ sở đó mà có thể tiếp thu có chọn lọc những thành tựu tiến bộ, vào trong việc hoàn thiện những quy phạm, những chế định cần thiết, trong đó có chế định nhiều tội phạm phù hợp với trình độ và điều kiện của nước ta. Trong quá trình pháp điển hóa pháp luật hình sự, với việc ban hành Bộ luật hình sự 1985 và Bộ luật hình sự 1999, nhà làm luật nước ta đã tiếp thu có chọn lọc các kinh nghiệm của các nước xã hội chủ nghĩa trước đây cũng như hiện nay và tiếp thu những điểm tích cực pháp luật của các nước tư bản, trên cơ sở các thành tựu nghiên cứu so sánh pháp luật hình sự. Tuy nhiên, việc nghiên cứu hệ thống pháp luật của nước ngoài còn chưa toàn diện, chủ yếu chỉ nghiên cứu các mô hình trong luật thực định, còn pháp luật “sống” như thế nào thì lại thiếu sự nghiên cứu, vì thế các mô hình và giải pháp rút ra khó có thể khẳng định là phù hợp với tình hình kinh tế - văn hóa, chính trị, xã hội ở nước ta. Vì vậy, tiếp tục tăng cường việc nghiên cứu, hợp tác, trao đổi kinh nghiệm nước ngoài về pháp luật hình sự là một đòi hỏi khách quan để hoàn thiện pháp luật hình sự Việt Nam nói chung và hoàn thiện các quy định về chế định nhiều tội phạm nói riêng. Nghiên cứu chế định nhiều tội phạm trong pháp luật hình sự của các nước có những điểm tương đồng với nước ta để tiếp tục xây dựng, bổ sung và hoàn thiện các quy định về nó trong pháp luật hình sự Việt Nam, bảo đảm yêu cầu về mặt lập pháp, lý luận và thực tiễn. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 95 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam KẾT LUẬN Chế định nhiều tội phạm là một vấn đề phức tạp trong Luật hình sự Việt Nam. Trong pháp luật hình sự hiện hành vẫn chưa ghi nhận định nghĩa pháp lý của khái niệm nhiều tội phạm và khái niệm của các hình thức biểu hiện của chế định nhiều tội phạm như: phạm nhiều tội, phạm tội nhiều lần… cho nên khi định tội danh và quyết định hình phạt trong các trường hợp nhiều tội phạm các cơ quan bảo vệ pháp luật và Tòa án thường gặp nhiều khó khăn. Nhiều tội phạm là trường hợp một người phạm từ hai tội trở lên, không phụ thuộc vào việc người đó đã bị xét xử về các tội đã phạm hay chưa, các tội này chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và không có trở ngại về mặt tố tụng hình sự để khởi tố vụ án hình sự. Chế định nhiều tội phạm trong lý luận luật hình sự được biểu hiện bởi các hình thức: phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm. Định tội danh đối với trường hợp nhiều tội phạm là một trong những hoạt động quan trọng của các cơ quan tiến hành tố tụng và những người tiến hành tố tụng nhằm áp dụng pháp luật hình sự một cách chính xác để xử lý vụ án hình sự đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Đây là hoạt động tư duy pháp lý phức tạp, vì nó liên quan đến nhiều yếu tố, nhiều tác động tâm lý khác nhau của nhiều chủ thể. Tính phức tạp của việc định tội danh đối với trường hợp nhiều tội phạm lại càng trở nên khó khăn hơn, khi xung quanh bản chất pháp lý của nhiều tội phạm còn có nhiều ý kiến khác nhau và cán bộ các cơ quan bảo vệ pháp luật ít quan tâm nghiên cứu về chế định này so với chế định khác của luật hình sự. Do đó, việc định tội danh đối với trường hợp nhiều tội phạm đúng và chính xác có ý nghĩa chính trị - xã hội, đạo đức và pháp luật hết sức to lớn. Quyết định hình phạt là một giai đoạn rất quan trọng trong hoạt động tố tụng hình sự nói chung và hoạt động xét xử của Tòa án nói riêng, bởi lẽ ở giai đoạn này, Tòa án nhân danh Nhà nước chính thức xác nhận về mặt pháp lý một người bị coi là có tội và tuyên hình phạt đối với người ấy. Đối với nhiều tội phạm, việc quyết định hình phạt của Tòa án càng có ý nghĩa quan trọng, vì điều đó biểu thị sự lên án và sự xử nghiêm khắc của Nhà nước đối với những trường hợp như phạm nhiều tội, có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm. Nhiều tội phạm là một vấn đề phức tạp, có nhiều vướng mắc về mặt pháp lý và thực tiễn, cho nên việc quyết định hình phạt đối với nhiều tội phạm cũng là vấn đề có nhiều ý kiến. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 96 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung và nhiều tội phạm nói riêng, dưới góc độ hoàn thiện pháp luật hình sự, trong Bộ luật hình sự 1999 cần sửa đổi, bổ sung một số vấn đề sau: - Sửa đổi cụm từ “phạm một tội” tại Điều 2 Bộ luật hình sự 1999 thành “ít nhất phạm một tội” và bỏ từ “một” trong đoạn 2 Điều 17 Bộ luật hình sự 1999. - Bổ sung thêm quy phạm định nghĩa về khái niệm của phạm nhiều tội và phạm tội nhiều lần. - Về vấn đề tổng hợp hình phạt trong trường hợp người chưa thành niên phạm nhiều tội, cần sửa đổi, bổ sung Điều 75 Bộ luật hình sự 1999. - Bổ sung thêm trường hợp tái phạm đặc biệt nguy hiểm vào Điều 49 Bộ luật hình sự 1999. Ngoài ra cần phải tăng cường công tác giải thích, hướng dẫn áp dụng phát luật hình sự về những vấn đề liên quan đến chế định nhiều tội phạm. Để giải quyết những vụ án hình sự trong trường hợp nhiều tội phạm được chính xác, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, thì chủ thể tiến hành tố tụng phải nắm vững các quy phạm của pháp luật hình sự lẫn các vấn đề về mặt lý luận của chế định nhiều tội phạm, định tội danh, quyết định hình phạt nói chung và định tội danh và quyết định hình phạt trong trường hợp nhiều tội phạm nói riêng. GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 97 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam TÀI LIỆU THAM KHẢO Văn bản quy phạm pháp luật: 1. Bộ luật hình sự 1985, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1996 2. Bộ luật hình sự 1999, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2007 3. Bộ luật hình sự 1999 được sửa đổi, bổ sung năm 2009, Nxb Chính trị Quốc gia – Sự thật, 2011 4. Bộ luật tố tụng hình sự 2003, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2005 5. Thông tư liên tịch 17/2007/TTLT-BCA-TANDTC-BTP, 24-12-2007, Hướng dẫn áp dụng một số quy định tại chương XVIII “Các tội phạm ma túy” của Bộ luật hình sự năm 1999 Sách, tạp chí: 1. Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 1 (Phần chung), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010 2. Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam quyển 2 (Phần các tội phạm), Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2010 3. Lê Cảm, Các nghiên cứu chuyên khảo về phần chung Bộ luật hình sự tập IV, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2002 4. Lê Văn Cảm, Sách chuyên khảo sau đại học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005 5. Quốc Cường, Bộ luật hình sự và văn bản hướng dẫn thi hành, Nxb Lao động – Xã hội, 2008 6. Lê Văn Đệ, Chế định nhiều tội phạm những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003 7. Nguyễn Ngọc Hòa, Lê Thị Sơn, Từ điển Pháp luật hình sự, Nxb Tư pháp, 2006 8. Uông Chu Lưu, Bình luận khoa học Bộ luật hình sự Việt Nam 1999 tập 1 phần chung (từ điều 1 đến điều 77), Nxb Chính trị quốc gia, 2001 9. Đinh Văn Quế, Bình luận khoa học BLHS năm 1999 (phần chung), Nxb TP. Hồ Chí Minh, 2000 10. Đinh Văn Quế, Tìm hiểu tội phạm và hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Nxb Phương Đông, 2010 11. Đặng Đình Thái, 109 câu hỏi và giải đáp Bộ luật hình sự Việt Nam, Nxb Lao động – Xã hội, 2002 12. Võ Khánh Vinh (chủ biên) và các tác giả, Luật hình sự Việt Nam, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2002 GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 98 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Trang thông tin điện tử: 1. Hà An, Báo điện tử Đại biểu nhân dân, Giải quyết hạn chế trong chế định thẩm phán, http://www.daibieunhandan.vn/default.aspx?tabid=81&NewsId=291738, [truy cập ngày 16/10/2013] 2. Phạm Văn Beo, Luật hình sự Chuyên trang Luật hình sự - Tố tụng hình sự, Hai ý kiến về quyết định hình phạt trong Bộ luật hình sự, http://luathinhsu.wordpress.com/2011/08/29/hai-y-kien-ve-quyet-dinh-hinhphat-trong-bo-luat-hinh-su/, [truy cập ngày 09/11/2013] 3. Nguyễn Phúc, Bình Dương Online, Tổng hợp án người chưa thành niên có nhiều bản án, http://www.baobinhduong.org.vn/newsdetails/1D3FE186ED9/Tong_hop_an_n guoi_chua_thanh_nien_co_nhieu_ban_an.aspx, [truy cập ngày 09/11/2013] 4. Phạm Minh Tuyên, Cổng thông tin điện tử Tòa án nhân dân tỉnh Bắc Ninh, Một số vấn đề về sửa đổi, bổ sung phần chung Bộ luật hình sự năm 1999, http://tandbacninh.gov.vn/69/134/Mot-so-van-de-ve-sua-doi,-bo-sung-phanchung-Bo-luat-hinh-su-nam-1999.html, [ngày truy cập 15/10/2013] 5. Đặng Khắc Thắng, Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hải Phòng, Có coi là tình tiết tăng nặng không, http://vienkiemsathaiphong.gov.vn/index.php/home/detail/557/Co-coi-la-tinhtiet-tang-nang-khong-, [truy cập ngày 09/11/2013] 6. Đặng Khắc Thắng, Viện kiển sát nhân dân Thành phố Hải Phòng, Tái phạm hay tái phạm nguy hiểm, http://vienkiemsathaiphong.gov.vn/index.php/home/detail/584/Tai-pham-haytai-pham-nguy-hiem-, [truy cập ngày 16/10/2013] 7. Brandco Law Firm, Tình tiết “Phạm tội nhiều lần” trong Luật hình sự Việt Nam, http://brandco.vn/service/luat-su-hinh-su/tinh-tiet-pham-toi-nhieu-lan-trongluat-hinh-su-viet-nam.html, [ngày truy cập 15/10/2013] GVHD: TS. Phạm Văn Beo Trang 99 SVTH: Nguyễn Minh Quang [...]... nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ CHẾ ĐỊNH NHIỀU TỘI PHẠM 1.1 Khái niệm tội phạm 1.1.1 Khái niệm tội phạm Điều 8 Bộ luật hình sự nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam 1999 đã định nghĩa khái niệm tội phạm như sau: Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực... của người phạm tội là cố tình chống đối xã hội dù đã bị các biện pháp cưỡng chế, giáo dục mà lại vẫn tiếp tục có hành vi cố ý phạm tội GVHD: TS Phạm Văn Beo Trang 33 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam 1.4 Ý nghĩa của việc nghiên cứu chế định nhiều tội phạm trong Luật Hình sự Việt Nam Nghiên cứu chế định nhiều tội phạm trong luật hình sự góp... định trong phần các tội phạm của Bộ luật hình sự, khoản 1 Điều 8 Bộ luật hình sự 1999 khẳng định Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong bộ luật hình sự ”, Điều 2 Bộ luật hình sự 1999“chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự GVHD: TS Phạm Văn Beo Trang 13 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong. .. các chế định của luật hình sự Trong chế định nhiều tội phạm, khái niệm nhiều tội phạm là khái niệm cơ bản, là điểm xuất phát nhằm xác định khái niệm các hình thức biểu hiện của chế định này: phạm nhiều tội, trường hợp nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm; định tội danh và quyết định hình phạt đối với các trường hợp nhiều tội phạm một cách đúng đắn… Khái niệm nhiều tội phạm. .. tội danh các hành vi phạm tội; việc quyết định hình phạt và cá thể hóa trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội; việc phân biệt trường hợp một tội phạm với trường hợp thực hiện nhiều tội phạm GVHD: TS Phạm Văn Beo Trang 16 SVTH: Nguyễn Minh Quang Luận văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Trong khoa học luật hình sự Việt Nam, nhiều tội phạm chưa có nhiều nghiên cứu lý... với chế định tội phạm - chế định trung tâm của luật hình sự Định nghĩa tội phạm là cơ sở để quy định các tội phạm cụ thể, cơ sở để nhận thức và áp dụng thống nhất các quy phạm khác của luật hình sự, trong đó các quy phạm về nhiều tội phạm và việc làm rõ khái niệm nhiều tội phạm có tác động trở lại đối với chế định tội phạm, và cũng làm sáng tỏ vị trí, mối liên hệ của chế định này trong hệ thống các chế. .. các hình thức biểu hiện của nhiều tội phạm Thực tiễn đấu tranh, chống nhiều tội phạm ở nước ta cũng cho thấy, nhiều tội phạm có các hình thức biểu hiện: phạm nhiều tội, trường hợp có nhiều bản án, phạm tội nhiều lần và tái phạm, tái phạm nguy hiểm 1.3.1 Phạm nhiều tội Trong Bộ luật hình sự hiện hành khái niệm phạm nhiều tội vẫn chưa được nhà làm luật ghi nhận Tại quy phạm “Quyết định hình phạt trong. .. luật hình sự, nhưng người phạm tội chưa bị xét xử về tội nào trong các tội ấy.3 Về hình thức biểu hiện của nhiều tội, nhiều nhà luật học nước ta có chung quan điểm chia phạm nhiều tội thành hai dạng: phạm nhiều tội tổng hợp thực tế và phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng Trong Bộ luật hình sự nước ta và pháp luật hình sự một số nước trên thế giới khái niệm phạm nhiều tội tổng hợp trừu tượng và phạm nhiều. .. xử về các tội đã phạm hay chưa; các tội này chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và không có trở ngại về mặt tố tụng hình sự để khởi tố vụ án hình sự. 2 1.2.2 Đặc điểm của nhiều tội phạm Chế định nhiều tội phạm có mối liên hệ chặt chẽ với chế định tội phạm (chế định trung tâm của luật hình sự) Vì vậy, nhiều tội phạm cũng thừa hưởng những đặc điểm của tội phạm Có nghĩa là nhiều tội phạm có đặc... văn tốt nghiệp Chế định nhiều tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam Về trách nhiệm hình sự: đối với nhiều tội phạm thường nghiêm khắc hơn, còn tội phạm đơn nhất phức tạp thường ít nghiêm khắc hơn 1.3 Các hình thức biểu hiện của chế định nhiều tội phạm Nhiều tội phạm là một chế định phức tạp, mà dấu hiệu đặc trưng nhất của nhiều tội phạm là trường hợp một người có từ hai hành vi phạm tội trở lên được