TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN BỘ MÔN NGỮ VĂN ---------- ĐIỆP CHÚC LINH MSSV: 6116185 ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC CỦA NHÀ VĂN CHU LAI Luận văn tốt nghiệp đại học Ngành Ngữ văn Cán bộ hướng dẫn: BÙI THANH THẢO Cần Thơ, năm 2014 Luận văn tốt nghiệp A. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài “Chiến tranh là cơn sốt bất thường của lịch sử”, cơn sốt đó sẽ khiến cho con người đau đớn và để lại những vết thương khó lành. Nhất là đối với những con người đã từng trải qua những năm tháng gian nan ấy. Văn học viết về chiến tranh đã phát triển mạnh mẽ để phục vụ cho sự nghiệp cách mạng dân tộc. Nhưng khi cuộc chiến đã đi qua thì con người lại trở về với cuộc sống thường nhật, văn học lại gom được nhiều hơn những chất liệu từ hiện thực cuộc sống. Khi đất nước bước vào thời kỳ xây dựng và phát triển, những dấu hiệu đổi mới được khởi động từ đầu những năm 80 và chuyển động mạnh mẽ từ Đại hội VI của Đảng. Cùng với đà tiến bộ của xã hội mới, văn học cũng tận dụng cơ hội của bản thân vận động phát triển trên con đường đó. Văn học giai đoạn này đã có những bước chuyển mình mạnh mẽ, cùng với sự phát triển theo quỹ đạo thường thấy phục vụ cho nhu cầu cuộc sống con người, mặc khác văn học cũng tự xoay chuyển trên bàn cân của mình để một phần đáp ứng theo nhu cầu của chính bản thân nó. Sau những năm tháng văn học vươn mình lên để có những trang viết hào hùng về cuộc đấu tranh không ngừng nghĩ của dân tộc và những sáng tác đi sâu vào ca ngợi những người anh hùng, những tấm gương của những con người cách mạng để phục vụ cho công cuộc kháng chiến, phục vụ cho nhu cầu của con người thì ngay lúc này khi đất nước đã độc lập và bước vào xây dựng xã hội mới thì thiết nghĩ văn học cũng phải cần và rất cần một sự đổi mới, không những trong chính bản thân mà còn cả trong những quan niệm nghệ thuật. Các nhà văn đã đi qua chiến tranh họ đã phần nào góp nhặt được vô vàng những chất liệu phong phú về những gian lao của lịch sử thì hôm nay khi bước vào giai đoạn đổi mới họ càng phải hăng say và có nhiều hơn những chất liệu từ cuộc sống xung quanh. Có như vậy thì nền văn học mới có thể khởi sắc và vươn lên mạnh mẽ hơn. Và tuân theo hơi thở của thời đại cũng như theo nhu cầu ngày càng mạnh mẽ của bạn đọc thì văn học đã thật sự có những cách tân, những đổi mới trên nhiều phương diện. Một cái tên mà người viết muốn đề cập đến trong luận văn này là người lính - nhà văn Chu Lai. Trang 1 Luận văn tốt nghiệp Có thể thấy những sáng tác của Chu Lai như một “tập khảo luận” về những vấn đề cuộc sống và con người Việt Nam trong và sau chiến tranh. Trong sự nghiệp sáng tác của mình, Chu Lai đã thử sức của mình với bằng nhiều thể loại như truyện ngắn, ký sự, kịch bản sân khấu và kịch bản phim. Nhưng theo đánh giá của đa số các nhà nghiên cứu thì tiểu thuyết mới chính là sở trường của ông và tên tuổi của ông cũng được khẳng định với thể loại này qua những tác phẩm đã mang lại những giải thưởng thật sự xứng đáng với ông. Ông đã được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2006. Đó là một trong những thành tựu mà mang đến cho ông có một vị trí nhất định trong nền văn học Việt Nam hiện đại. Bằng vốn sống phong phú, lòng nhiệt huyết, sự nhạy cảm, đam mê sáng tạo, đặc biệt là viết để neo đậu tâm hồn, Chu Lai đã không ngừng cho ra nhiều tác phẩm có giá trị sâu sắc về chiến tranh và con người cũng như xã hội sau chiến tranh. Không ngừng trăn trở trong từng trang viết, chính con người gai gốc và sâu sắc đó đã mang đến cho người đọc nhiều cung bậc cảm xúc cũng như sự trải nghiệm như chính họ đang thực sự sống và hành động trong mỗi tác phẩm của ông. Và cũng như sự đánh giá về sở trường tiểu thuyết của Chu Lai ở trên, ông đã cho ra đời nhiều các tác phẩm đặc sắc và đã đánh dấu sự có mặt của mình trên văn đàn văn học hiện đại Việt Nam cùng với một số tên tuổi như Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu… từ đó ông đã góp một gam màu mới làm đẹp thêm khu vườn văn học Việt Nam trong tiến trình đổi mới nền văn học theo hướng hiện đại. Từ những tác phẩm viết về chiến tranh như Nắng đồng bằng (tiểu thuyết, 1977), Người im lặng (truyện ngắn, 1976), Sông xa (tiểu thuyết, 1982),… ông đã chứng tỏ được năng lực viết của mình với đề tài về chiến tranh và những con người gắn liền với cuộc chiến. Cũng đã từng là một người lính đặc công hoạt động vùng sông Sài Gòn nên từng câu chuyện, từng cảm xúc đó cũng có thể nói là của chính ông, sự trải nghiệm và cảm nhận thật nhất từ chính tác giả. Với đề tài sau chiến tranh, ngòi bút của Chu Lai thể hiện mạnh mẽ hơn qua các tiểu thuyết như Vòng tròn bội bạc (1990), Phố (1993), Ăn mày dĩ vãng (1992), Ba lần và một lần (1999),… Những con người bước ra từ cuộc chiến tranh ác liệt với biết bao là suy tư, trăn trở và nhiều bỡ ngỡ trong cuộc sống mới, họ là những người lính gan gốc qua ngoại hình, bộc trực qua hành động, lời nói, nhưng trong Trang 2 Luận văn tốt nghiệp tâm hồn đó là đầy những ước mơ, khát vọng trên con đường tìm về với vẻ đẹp trong cuộc sống mới.Hành trình tìm về những giá trị cuộc sống của người lính sau chiến tranh có phần khó khăn hơn. Cuộc đấu tranh còn gay gắt, quyết liệt hơn trên mặt trận thiện - ác. Người lính phải thật sự có ý chí vững bền mới có thể chống trả lại hết những âm mưu, thế lực đen tối của đồng tiền và quyền lực. Tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc là một trong những tác phẩm mà người viết thật sự chú ý khi tìm hiểu qua các tác phẩm của Chu Lai viết về đề tài này. Vì nhân vật trong sáng tác này đã thể hiện khá rõ nét chủ đề mà Chu Lai muốn gởi gấm đến người đọc về những suy ngẫm, những va vấp mà mỗi người, đặc biệt là những người lính sau chiến tranh gặp phải. Tác phẩm cũng mang một phần hơi thở và tâm trạng của ông trong xã hội đương thời. Từ việc muốn khai thác, tìm hiểu sâu hơn về nhà văn Chu Lai, về cuộc đời cũng như quan điểm sáng tác và các tác phẩm của ông, đồng thời người viết muốn nghiên cứu sâu hơn tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc vì vậy người viết đã chọn đề tài là “Đặc điểm tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc của nhà văn Chu Lai”. Bên cạnh đó cũng mong muốn sẽ có những phát hiện mới hơn trong con đường thành công của nhà văn này. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tác giả Đã có không ít nhà văn đã cầm súng trước khi cầm bút và trong đó có Chu Lai ông cũng được nhận định là một cây bút trẻ, một thế hệ tiếp nối mới khá triển vọng sau những bậc đàn anh như Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Mạnh Tuấn,... Những tài năng này họ có vốn sống phong phú trong chiến đấu, họ không bị ràng buộc bởi những lề lối cũ mà họ thích ứng và phát triển theo một con đường mới, hướng đi mới. Họ sẵn sàng đón nhận những làn gió mới từ quá trình thay đổi đất nước, họ có cách nhìn và cách nghĩ hiện thực chiến tranh tiến bộ hơn. Trong Hiện đại hóa và đổi mới văn học Việt Nam thế kỷ XX Phong Lê có nhắc đến Chu Lai trong thế hệ này “Tìm được cách đối thoại, cách tâm sự, cách hỏi đáp, cách giải bày với những người đồng thời - đó là lối tránh những con đường cũ, và trẻ hơn, kể từ Nguyễn Trí Huân, Chu Lai, Trung Trung Đỉnh, Khuất Quang Thụy, Lê Minh Trang 3 Luận văn tốt nghiệp Khuê, Bảo Ninh, Võ Thị Hảo…Đây là một sự tiếp tục, không phải như một nối dài của lịch sử, mà là một chuyển đổi của lịch sử.”[13, tr. 227]. Trong quá trình tiếp thu sự thay đổi đa dạng của nề văn học thì tiểu thuyết đã và đang là trung tâm của sự chú ý, không những thế nó còn góp phần không nhỏ nhằm xây dựng nên tên tuổi của các cây bút trẻ có tài năng phát triển trong đó có Chu Lai. Điều đó đã thể hiện trong bài viết của PTS. Bích Thu Những nổ lực sáng tạo của tiểu thuyết Việt Nam từ sau đổi mới trong đó có đoạn “Sắc thái đặc biệt của xã hội Việt Nam chuyển từ cơ chế bao cấp sang cơ chế thị trường với tất cả những biến động phong phú và phức tạp của nó đã tìm thấy ở tiểu thuyết một sự tương hợp. Tiểu thuyết đã và đang thu hút sự sáng tạo của các thế hệ nhà văn, là loại hình thể hiện nội lực và bóng dáng của nhiều cây bút văn xuôi. Từ các nhà văn xuất hiện trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ: Hữu Mai, Hồ Phương, Xuân Thiều, Ma Văn Kháng, Xuân Cang, Bùi Bình Thi, Vi Hồng, Hoàng Văn Bổn, Hồng Phi, Triệu Huấn, Ngô Văn Phú, Ngô Ngọc Bội, Nguyễn Khắc Phục, Nguyễn Phan Hách, Lê Văn Thảo, Trung Trung Đỉnh, Hoàng Minh Tường, Chu Lai, Lê Lựu, Khuất Quang Thụy, Nguyễn Khắc Trường, Dương Hướng đến những cây bút xuất hiện sau năm 1975: Bảo Ninh, Triệu Xuân, Khôi Vũ, Tạ Duy Anh, Trầm Hương, Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Việt Hà…”[5, tr. 570]. Trong bài viết Tiểu thuyết sau hành trình một thế kỷ Phong Lê cũng đã nhắc đến Chu Lai như một thế hệ tiếp nối những nhà tiểu thuyết đi trước có đoạn: “Như vậy tuy là lịch sử đã chính thức sang trang từ 1975, nhưng cũng phải sang thập niên 80, mới có thể nói đến những chuẩn bị đầu tiên cho một giai đoạn văn học mới, giai đoạn tiền trạm, với những người mở đường là Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Nguyễn Mạnh Tuấn, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Trọng Oánh, Lê Lựu,…; và nối tiếp là Chu Lai, Nguyễn Khắc Trường, Bảo Ninh… với Gặp gỡ cuối năm, Cha và con và…, Mưa mùa hạ, Mùa lá rụng trong vườn, Đám cưới không có giấy giá thú, Những khoảnh khắc còn lại, Đứng trước biển, Cù lao Tràm, Miền cháy, Lửa từ những ngôi nhà, Mãnh đất tình yêu, Cỏ lao, Đất trắng, Thời xa vắng, Ăn mày dĩ vãng, Mãnh đất lắm người nhiều ma, Thân phận tình yêu…”[13, tr. 227] và Phong Lê cũng khẳng định “Và mùa thứ ba trong thập niên 80, đi qua thời điểm Đổi mới, 1986 với một thế hệ viết, theo sự tiếp nối của tuổi đời, kể từ Nguyễn Minh Châu, Ma Trang 4 Luận văn tốt nghiệp Văn Kháng, Lê Lựu, Nguyễn Mạnh Tuấn, Nguyễn Khắc Trường, Chu Lai, Bảo Ninh…Nhìn vào thế hệ viết, thì có vẻ như càng theo thời gian, càng về sau, tuổi đời càng già đi, không phải dăm sáu năm mà là hàng chục năm”[13, tr. 227]. Đến bài viết Đi tìm những gương mặt tiêu biểu của văn học Đổi mới một lần nữa Chu Lai được góp mặt trong những con người tiêu biểu này, điều này một lần nữa khẳng định thêm vị trí của Chu Lai trong nền văn học Đổi mới: “Chuyển sang thời kỳ Đổi mới, một thế hệ trẻ như thế là chưa thể xuất hiện ngay, mà phải được chuẩn bị , trong sự tiếp nối của hơn một thế hệ chuyển tiếp, kể từ Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu,…; qua Nguyễn Khắc Trường, Nguyễn Mạnh Tuấn, Nhật Tuấn, Chu Lai, Lê Minh Khuê, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Trí Huân, Tung Trung Đỉnh, Dạ Ngân, Bảo Ninh, Phạm Thị Hoài,…”[13, tr. 293]. Trong bài viết Văn học tự đổi mới để phục vụ sự nghiệp đổi mới của đất nước và lành mạnh hóa xã hội cũng có những trang viết về Chu Lai: “Sau hơn ba mươi năm văn học phát triển dưới tác động của chiến tranh, bắt đầu từ những năm 80, trên đất nước thống nhất, đã xuất hiện những chuyển đổi trong phương thức chiếm lĩnh hiện thực, trong các quan niệm mới về nghệ thuật có phần mới mẻ, khác lạ về con người, trong ý thức mới đối với tư cách chủ thể của nhà văn, qua sáng tác của một đội ngũ viết đông đảo gấp bội so với bất kỳ giai đoạn nào trước đây, trong đó nổi lên thơ của Xuân Quỳnh, Ý Nhi, Nguyễn Duy, Thanh Thảo, Dư Thị Hoàn, Lê Thị Mây, Nguyễn Trọng Tạo, Nguyễn Thị Hồng Ngát, Y Phương, Bùi Chí Vinh, Dương Thuấn, Nguyễn Quang Thiều, Nguyễn Việt Chiến, Phạm Thị Ngọc Liên, Thảo Phương,…; văn của Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Đoàn Lê, Nguyễn Quang Thân, Chu Lai, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Thị Hoài, Bảo Ninh, Nguyễn Khắc Trường, Dương Hướng, Hòa Vang, Dạ Ngân, Tạ Duy Anh, Phạm Thị Vàng Anh,…”.[14, tr. 344] Trong Hội thảo tháng 4, năm 1995, “50 năm văn học Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám” một số nhà phê bình cũng nhắc đến Chu Lai trong các bài viết của mình như Đinh Xuân Dũng với bài viết “ Văn học Việt Nam về chiến tranh, hai giai đoạn của sự phát triển”. Bài viết đã nhận định về sự đóng góp của các nhà văn trong vấn đề phản ánh hiện thực sau chiến tranh có đoạn: “Tôi nghĩ rằng, những nhà văn như: Nguyễn Minh Châu, Xuân Thiều, Hữu Mai, Chu Lai, Nguyễn Trí Trang 5 Luận văn tốt nghiệp Huân,…là những người có đóng góp thực sự đặc sắc cho khuynh hướng trên” [6, tr. 160]. Cũng trong Hội thảo này Xuân Thiều với bài viết “Mấy suy nghĩ về mảng văn học chiến tranh cách mạng” bài viết cũng có đoạn đề cập đến nhà văn Chu Lai và những nhà văn xuất hiện trong thời kỳ chống Mĩ: “… và lớp nhà văn trẻ hơn, xuất hiện trong thời chống Mĩ như Hữu Thịnh, Triệu Bôn, Lê Lựu, Trần Mạnh Hảo, Phạm Tiến Duật, Văn Lê, Cao Tiến Lê, Chu Lai, Khuất Quang Huy, Nguyễn Trí Huân, …từng cầm súng đánh giặc, từng hành quân, vượt Trường Sơn, từng nằm hầm bí mật trong lòng địch, từng nếm trải cảnh ăn tai nai, môn thực, từng băng bó đồng đội, chôn cất bạn bè, những nhà văn mặc áo lính - có người đến nay đã 50 tuổi quân - với cái bề dày lăn lộn ấy đã là một chứng chỉ tin cậy. Họ đã từng trải để có tầm nhìn chính xác về các cuộc chiến tranh, đủ kinh nghiệm và khả năng trong tư duy sáng tạo nghệ thuật” [6, tr. 149]. Trong bài viết của Tôn Phương Lan “Về hướng tiếp cận mới đối với hiện thực trong văn xuôi sau 1975” trong số các tác giả và tác phẩm được khảo sát về về việc phản ánh hiện thực sau chiến tranh có nhắc đến Chu Lai: “Hướng tiếp hiện thực theo hướng sự thật là một hướng mới và thực tế đã đem lại cho nền văn học giai đoạn vừa qua những khởi sắc. Nhiều cây bút, bằng bản lĩnh và tài năng của mình trên hướng đó đã gặt hái những thành quả mới như Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Nguyễn Khắc Trường, Nguyễn Trí Huân, Trần Huy Quang, Chu Lai.”[6, tr. 425- 426]. Và trong Từ điển tác gia văn học Việt Nam thế kỷ XX xuất bản năm 2003 cũng đã có những dòng về Chu Lai: “Đối với ông (Chu Lai), để trở thành nhà văn thực thụ ngoài tài năng, cảm xúc, vốn sống quan trọng đến nhường nào và Chu Lai là nhà văn không bao giờ thỏa mãn với trang viết của mình” [29, tr. 89-90]. Một số bài viết về ông cũng như các bài phỏng vấn với Chu Lai có khá nhiều trên các trang mạng như: Ngày 12/12/2003, trang Vietbao.net có bài: “Nhà văn Chu Lai và những ám ảnh của nghiệp viết”. Nội dung bài báo là cuộc phỏng vấn nhà văn Chu Lai về những vấn đề như: quan niệm sáng tác, năng khiếu văn chương, đề tài và nhân vật trong các tiểu thuyết của ông … [28]. Trang 6 Luận văn tốt nghiệp Đến ngày 24/5/2004 trên trang giaitri.vnexpress cũng có bài: “Chu Lai: tôi là anh thợ cày trên cánh đồng chữ” bài này bàn về năng lực sáng tác và công việc sáng tác tiểu thuyết của các nhà văn Chu Lai.[25]. Ngày 24/4/2007 trên tuoitre.vn cũng có bài phỏng vấn: “Nhà văn Chu Lai chuyển sang… “Chơi” văn” xoay quanh vấn đề chuyển hướng viết văn của Chu Lai có đoạn: “Tôi đang chuyển sang một cảm hứng sáng tác khác: “Chơi” văn chứ không phải là viết văn. Hơn 30 năm cầm bút, viết văn quằn quại, đau khổ để khẳng định mình. Đến giờ, chưa biết đã khẳng định được gì hay chưa, tôi chuyển sang “chơi” văn. Đó là sự khởi đầu cho giai đoạn ba của cuộc đời: Giai đoạn thư giãn.”[8]. Và ngày 19/5/2007 trên cand.com.vn Bình Nguyên Trang có bài “ Nhà văn Chu Lai và những “đồng nghiệp” trong gia đình” bài viết nói về nhà viết kịch Học Phi (bố nhà văn Chu Lai) và Hồng Phi (anh trai). Qua đó cho bạn đọc thấy rằng tố chất văn chương của Chu Lai đã thấm nhuần từ rất sớm. Và dòng máu văn chương đã thấm nhuẫn trong ông. [32]. Có rất nhiều bài phỏng vấn về nhà văn Chu Lai những người viết chỉ đưa ra những bài phỏng vấn ngắn gọn nhằm làm rõ vấn đề về nhà văn Chu Lai với các phương tiện truyền thông. Ngày 23/8/2009 trên hoanghuuquyet.vnweblogs.com có bài phỏng vấn “Xin tạ lỗi những người đàn bà tôi đã trót làm tổn thương” cuộc trò chuyện xoay cuộc đời của ông và những người phụ nữ xung quanh ông...[20]. Đến ngày 4/5/2011 có bài phỏng vấn: “Nhà văn Chu Lai: Cái gì đã qua thì cho qua” nhân dịp kỷ niệm 36 năm ngày giải phóng miền Nam thống nhất đất nước (30-4). Phỏng vấn nhà văn Chu Lai một tác giả có nhiều tác phẩm viết về chiến tranh và người lính trong chiến trận và về vấn đề giải hòa dân tộc.[34]. Là một người đã từng đi qua cuộc chiến tranh ác liệt và cùng trải qua những năm tháng của xã hội đổi mới nên Chu Lai không những chỉ góp nhặt từ cuộc sống chất liệu tàn khốc mà ông còn may mắn gom cho mình không khí và tâm thế yên bình của nền kinh tế cơ chế thị trường. Đứng trong hàng ngũ tiếp nối của các bậc tiền nhân đi trước, ông viết về chiến tranh như những gì nó vốn có và mang tâm thế của mình vào để làm tăng thêm sự chân thực của từng tác phẩm. Từ đó Chu Lai đã xây dựng cho mình một vị trí nhất định trong lòng người đọc cũng như những nhà Trang 7 Luận văn tốt nghiệp phê bình văn học Việt Nam khi nói về ông. Nhắc đến Chu Lai có lẽ không chỉ là những trong viết mà chúng ta còn nhận thấy nét tính cách hóm hỉnh, hài hước của ông trong các buổi trò chuyện, phỏng vấn. Chúng ta luôn nhìn thấy một Chu Lai dí dỏm trong các câu nói đùa nhưng lại sâu sắc vô cùng khi nhắc đến chiến tranh và con người. Có lẽ vì thế mà những buổi nói chuyện của ông thường diễn ra rất thú vị và thu hút, đặc biệt là đối với các bạn sinh viên. Có thể thấy chủ đề phỏng vấn ông thường có những tiêu đề. Họ yêu mến ông không chỉ là vẻ ngoài lãng tử mà còn cả nét cá tính trong tâm hồn. Trong quá trình phản ánh hiện thực chiến tranh và sau chiến tranh Chu Lai đã thể hiện mình xứng đáng là một thế hệ đầy tiềm năng và sức sáng tạo để đủ sức phát triển nền văn học nước nhà không chỉ riêng về tiểu thuyết mà còn nhiều những thể loại văn học khác. 2.2. Tác phẩm Tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc là một sáng tác về đề tài sau chiến tranh của nhà văn Chu Lai. Tuy đề tài này không xa lại với văn học những cái độc đáo ở đây là cách viết, cách xây dựng nhân vật, cách cảm nhận cũng như tâm tư của tác giả khi viết lên tác phẩm này. Đây là một tiểu thuyết không có nhiều những nghiên cứu, phân tích và tìm hiểu, vì vậy người viết đã tập hợp được một số nhận xét và nhận định của các nhà phê bình văn học về tác phẩm này như sau: Theo Bùi Việt Thắng thì: “Tiểu thuyết của Chu Lai gợi lên những vấn đề đáng quan tâm trên đề tài chiến tranh với ý nghĩa như một đề tài lịch sử”. và người này cũng đã nói về tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc của Chu Lai trong bài viết “Một cách tái hiện chiến tranh” cũng nhận định: “Viết về chiến tranh còn có ý nghĩa là viết về hậu quả của nó, Vòng tròn bội bạc của Chu Lai xoáy vào những vết thương của chiến tranh trong lòng người và cách thức của con người chữa trị những vết thương đó.”[23]. Trong bài viết của Tôn Phương Lan “Về hướng tiếp cận mới đối với hiện thực trong văn xuôi sau 1975” trong số các tác giả và tác phẩm được khảo sát về về việc phản ánh hiện thực sau chiến tranh có nhắc đến Chu Lai và tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc: “Nước mắt đỏ, Chim én bay, Vòng tròn bội bạc, Người mẹ tội lỗi, Cỏ lau,…là những sáng tác có xu hướng khái quát đi từ những số phận, những vấn đề Trang 8 Luận văn tốt nghiệp cụ thể. Trường nhìn này tạo nên một thứ ngôn ngữ mới. Màu sắc trang viết có thể ảm đạm hơn, số phận nhân vật có thể long đong, cơ cực hơn song tư tưởng của các tác phẩm này như một thứ nước đã được chưng cất nên thanh sạch và vì thế nhân bản hơn. Nhà văn đã không dửng dưng với nỗi đau của con người và nhân vật cũng không dửng dưng trước nỗi đau của đồng loại”. Cũng trong bài viết này nhà Tôn Phương Lan cũng đã nhận định: “Hướng tiếp hiện thực theo hướng sự thật là một hướng mới và thực tế đã đem lại cho nền văn học giai đoạn vừa qua những khởi sắc. Nhiều cây bút, bằng bản lĩnh và tài năng của mình trên hướng đó đã gặt hái những thành quả mới như Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Nguyễn Khắc Trường, Nguyễn Trí Huân, Trần Huy Quang, Chu Lai.”[6, tr. 425- 426]. Từ điển tác giả tác phẩm văn học Việt Nam dùng cho nhà trường xuất bản năm 2003 Mai Hương cũng không quên dành những dòng nói về tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc của Chu Lai: “Từ cuốn tiểu thuyết đầu tay Nắng đồng bằng đến tiểu thuyết Sông xa và nhiều tập truyện ngắn sau đó, Chu Lai tiếp tục khám phá những bí ẩn chiến tranh và người lính. Tất cả đều được viết với cảm hứng ngợi ca và bút pháp dung dị, chân thật. Tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc đánh giấu một giai đoạn mới bút pháp của Chu Lai từ cách tiếp cận, lí giải hiện thực đến nghệ thuật biểu hiện của tiểu thuyết.”[16, tr. 54-55]. Một con người có lối nói trò chuyện dí dỏm và ngoại hình lãng tử như Chu Lai hình như thu hút nhiều sự chú ý của báo giới. Ông thường có mặt trong các buổi trò chuyện với sinh viên ở các trường Đại học hoặc các bài phỏng vấn trong các tạp chí văn nghệ, các bài viết trên các trang mạng xã hội… Trong buổi trò chuyện với chủ đề “Nhà văn Chu Lai tâm hồn vẫn là chốn khuất nẻo…” cũng có đề cập đến tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc, xin trích lại một đoạn: “Ngày đầu giải phóng, với vốn sống ngập tràn, với tuổi trẻ tôi viết nhanh đến chính mình cũng ngạc nhiên, những truyện ngắn đầu tay đều được đăng trên báo “Văn nghệ” như”: Kỷ niệm vùng ven, Anh Hai Đởm, Lửa mắt…Sau này tôi chuyển kỷ niệm vùng ven thành phim. Rồi tiếng gọi của Hà Nội mùa đông heo hút, mưa phùn đã kéo tôi về và đi theo con đường văn chương chuyên nghiệp. Nắng đồng bằng là tiểu thuyết đầu đời, được tôi viết trong hai tháng ở Đà Lạt trước khi đi học ở Trường viết văn Nguyễn Du. Tiếp đó, loạt truyện ngắn như: Đôi ngã thời gian cũng được tôi viết nhanh. Sau đó là Trang 9 Luận văn tốt nghiệp Vòng tròn bội bạc nói về người lính trở về, được chuyển thành phim Thời gian còn lại.” [31]. Vì đây vẫn là một tác phẩm có khá ít những nhận định, nghiên cứu cũng như đánh giá nên trong quá trình nghiên cứu người viết đã tìm hiểu không được nhiều tài liệu về tác phẩm này. Nhưng dù sau đây vẫn là một tiểu thuyết khá nổi bật của Chu Lai về đề tài người lính sau chiến tranh. 3. Mục đích nghiên cứu Vì những lí do từ lịch sử vấn đề này còn khá mới mẻ nên nghiên cứu và đi sâu phân tích vấn đề này người viết muốn: Thứ nhất, người viết muốn tìm hiểu sâu hơn về cuộc đời, quan điểm sáng tác và sự nghiệp sáng tác của nhà văn Chu Lai. Bên cạnh đó tìm hiểu khái quát những đặc điểm nổi bật của thể loại tiểu thuyết. Thứ hai, đi sâu phân tích và cảm nhận nội dung, ý nghĩa và đặc điểm nghệ thuật của tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc và từ đó hiểu được nhiều khía cạnh của xã hội Việt Nam trong quá trình đổi mới, qua đó cảm nhận sâu sắc về những suy tư trăn trở và số phận của người lính bước ra từ sau chiến tranh. 4. Phạm vi nghiên cứu Sau hơn ba mươi năm sáng tác, nhà văn Chu Lai đã cho ra đời rất nhiều những tác phẩm hay, mang đậm dấu ấn phong cách của mình. Mỗi sáng tác ông đều gởi những “giọt cảm xúc” khác nhau, mỗi loại một ít để làm phong phú thêm “cơn mưa cảm xúc” của chính mình. Và Vòng tròn bội bạc cũng là một trong những giọt nước tinh túy nhất hòa trong cơn mưa đó làm cho nó tươi mát và đầy sức sống hơn. Với đề tài “Đặc điểm tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc của Chu Lai” người viết sẽ thực hiện việc khảo sát và tìm hiểu về tiểu sử, cuộc đời nhà văn Chu Lai; những đặc điểm chủ yếu của thể loại tiểu thuyết; nhất là tìm hiểu về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm Vòng tròn bội bạc cũng một số tài liệu có liên quan và các thông tin trên các trang mạng, các bài phê bình, đánh giá của các nhà lí luận văn học về chủ đề này. 5. Phương pháp nghiên cứu Trang 10 Luận văn tốt nghiệp Với đề tài là: “Đặc điểm của tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc của nhà văn Chu Lai” thì đầu tiên người viết sẽ đọc tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc và một số tiểu thuyết có những vấn đề liên quan cũng như những tài liệu liên quan đến vấn đề này sau đó sé sử dụng một số phương pháp để làm sáng tỏ đề tài: Phương pháp tiểu sử: người viết sử dụng phương pháp này để tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của tác giả cũng như những vấn đề của tác phẩm. Phương pháp lịch sử: bởi vì khi nghiên cứu về thể loại tiểu thuyết, vì rằng sự đổi mới luôn diễn ra những cách tân thường dựa trên cơ sở kế thừa những cái đã có sẵn, người viết cần nhìn nhận vấn đề từ lịch sử hình hình thành và phát triển từ những đặc điểm, quan niệm về tiểu thuyết các nhà lí luận đi trước. Phương pháp phân tích: sử dụng phương pháp này người viết từ những tài liệu đã tìm được sẽ tiến hành phân tích các các tư liệu đó, nhằm tạo cho quá trình tổng hợp một cách dễ dàng. Phương pháp tổng hợp: Dựa vào những tài liệu, những bài nghiên cứu đã tập hợp được và kiến thức của bản thân người viết vận dụng và chọn lọc để tổng hợp rút ra những kết luận khái quát về vấn đề. Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu người viết sẽ có thể vận dụng thêm một số phương pháp như giải thích và so sánh để làm rõ vấn đề bàn luận. Trang 11 Luận văn tốt nghiệp B. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Vài nét về thể loại tiểu thuyết 1.1.1. Khái niệm tiểu thuyết Tiểu thuyết là thể loại văn học mà chất liệu chủ yếu là tự gom nhặt từ cuộc sống những nguồn nguyên liệu dồi dào nhất để làm nên nét riêng của mình. Nó đã không ngần ngại để khả năng của mình để bao trùm lên hiện thực cuộc sống, phản ánh cuộc sống xã hội, chính trị, con người, lịch sử…nó cũng góp phần xây lên những cung điện uy nga trong tâm hồn của mỗi con người khi đọc và cảm nhận được nó. Nói về sự thành của tiểu thuyết thì đó là một vấn đề rộng lớn vì tiểu thuyết là một thể loại phát triển rất rộng rãi từ Đông sang Tây. Có rất nhiều những bài nghiên cứu về vấn đề này vì tiểu thuyết có thể nhận thấy là một thể loại khá thu hút và hấp dẫn đối với các nhà nghiên cứu “Tiểu thuyết và lối tiểu thuyết là hợp với tính tình tư tưởng của phần nhiều người ta.”[30, tr. 30]. Theo giáo trình Lí luận văn học do Phương Lựu là chủ biên cũng có nói rất nhiều về sự hình thành của thể loại tiểu thuyết. Ở châu Âu, tiểu thuyết xuất hiện vào thời kì xã hội cổ đại tan rã và văn học cổ đại suy tàn. Con người bây giờ đã biết đặt những nhu cầu cá nhân lên trên nhưng họ vẫn phát triển trong một cộng đồng, tiểu thuyết của châu Âu thời kì này bắt nguồn từ những sử thi cổ đại, thần thoại như Iliade và Odyssee, bài ca Rolland, Beswulf…vì lẽ đó mà các sách lịch sử văn học châu Âu đều nói rằng “thế kỷ thứ XIX là thế - kỷ tiểu - thuyết” và với những sử thi này chủ yếu con người muốn kể lại những câu chuyện hào hùng của những người anh hùng dám phiêu lưu mạo hiểm, tuy chỉ có khuôn mẫu là những con người mạnh mẽ thích phiêu lưu mạo hiểm nhưng đã phần nào nói lên mong muốn của con người là tin tưởng vào những người anh hùng mạnh mẽ và dám chấp nhận nguy hiểm khó khăn. Họ đặt một niềm tin tuyệt đối vào sức mạnh của thần linh và những con người mạnh mẽ này. Thuật ngữ tiểu thuyết cũng có sự khác nhau trong cách gọi tên của các quốc gia và vùng lãnh thổ. Ví dụ, ở Châu Âu người ta gọi tiểu thuyết là “novel”, Trang 12 Luận văn tốt nghiệp trong khi người Pháp gọi là “roman” còn người Mỹ là “fiction”. Và giai đoạn phát triển mới của tiểu thuyết châu Âu lại bắt đầu từ thời kỳ Phục hưng (thế kỷ XIV XVI) và đến thế kỷ XIX đã xuất hiện những bậc thầy như: Xtăng-đan, Ban-dắc, Gô-gôn, L.Tôn-xtôi, Đốt-xtôi-ép-xki… thì thể loại này đã đặt tới đỉnh cao trọn vẹn. Cũng theo giáo trình này thì ở Trung Quốc tên gọi “tiểu thuyết” đã xuất hiện từ rất sớm trong các thư tịch. “Trong thiên Ngoại vật ở sách Trang sử đã nói đến tiểu thuyết như là những đạo lí vụn vặt trong sinh hoạt. Còn trong thiên Nghệ văn chí của Ban Cố thời Đông Hán (đầu thế kỉ I) thì xem tiểu thuyết là những chuyện đơm đặt của hạng quan bé, những chuyện nghe được từ đầu đường xó chợ.” Có lẽ quan niệm này có một phần đúng những đánh giá thì có phần chưa xác đáng, nhưng dù sao hạt nhân ở đây vẫn là nói về nguồn gốc của tiểu thuyết bắt nguồn từ những sự việc trong sinh hoạt hàng ngày, đời thường những nó vẫn mang một chút gì đó cao hơn những câu chuyện đầu đường xó chợ. Nói tiểu thuyết là chuyện “nghe được ở đầu đường xó chợ”, tất nhiên là không đáng tin cậy, nhưng dù sao cũng là chuyện nghe được, không phải bịa đặt ra. Nó vẫn mang cho con người ta sự suy ngẫm sâu sắc và sự thu hút nhất định “Tiểu thuyết là một truyện viết bằng văn xuôi đặt ra để tả tình - tự người ta, phong - tục xã - hội, hay là những sự lạ tích kỳ, đủ làm cho người đọc có hứng - thú.”[30, tr. 31]. Tiểu thuyết ở Trung Quốc cũng là một thể lọai xuất hiện khá sớm từ thời cổ đại và trung đại, xuất hiện như các truyện ngắn truyền kỳ hấp dẫn như: Truyện Thủy hử, Tây du ký, Hồng lâu mộng… nhưng do chưa có được vai trò chủ đạo nên nó vẫn chưa được công nhận nên tiểu thuyết chưa có vị trí trong hệ thống văn học Trung Quốc thời bấy giờ. Nói như vậy để chúng ta có thể thấy được tiểu thuyết là một thể loại văn học có nguồn gốc xuất hiện khá lâu đời. Nó dung dị và chân thực, không màu mè hay thi vị quá hiện thực cuộc sống. Phán ánh những gì đúng và khái quát nhất từ xã hội loài người. Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của nền văn học các nước châu Âu và Trung Quốc thì thể loại tiểu thuyết cũng không quên mang theo những màu sắc rực rỡ của mình góp vào vườn hoa của nền văn học Việt Nam, để đến ngày nay có thể thấy được nền văn học Việt Nam đã rất ưu ái cho thể loại này và chăm bón cho nó ngày càng phát triển mạnh mẽ hơn nữa từ những mầm xanh. Tuy rằng thuật ngữ này chỉ xuất hiện ở văn học Việt Nam vào đầu thế kỷ XX nhưng điều đó không có nghĩa là Trang 13 Luận văn tốt nghiệp tiểu thuyết Việt Nam phát triển chậm hơn, ngược lại tiểu thuyết Việt Nam phát triển khá mạnh mẽ đặc biệt là tiểu thuyết hiện đại. Hiên tại, từ địa vị là một thể loại nằm ngoài hệ thống, tiểu thuyết không những trở thành một thể loại đóng vai trò khá quan trọng trong nền văn học Việt Nam mà còn là một thể loại chủ đạo của nền văn học hiện đại thế giới. Và vì nó lấy kinh nghiệm cá nhân và ý thức đa chân lí làm nền tảng. Tiểu thuyết Việt Nam những mầm móng đầu tiên đã được gieo vào thế kỷ XIV - XVI nhưng đó chỉ là những hạt giống còn non như: Lĩnh nam chích quái, Thánh Tông di cảo, Tuyền kỳ mạn lục…. Và mãi đến thế kỷ XVIII, với sự xuất hiện của Nam triều công nghiệp diễn chí, của Hoàng Lê nhất thống chí, nước ta mới có tác phẩm có quy mô tiểu thuyết (nhiều hồi, hàng trăm nhân vật, bao quát một khoảng thời gian dài hàng trăm năm). Tuy nhiên xét về nhiều mặt, Nam triều công nghiệp diễn chí, Hoàng Lê nhất thống chí vẫn thuộc phạm trù tiểu thuyết cổ điển phương Đông. Phải sang đầu thế kỷ XX, nhất là với dòng văn học lãng mạn và hiện thực phê phán, ở Việt Nam mới có tiểu thuyết hiện đại.”[7, tr. 329]. Từ lịch sử hình thành kéo dài qua nhiều thế kỷ và cũng có những cuộc phiêu lưu, trải nghiệm qua nhiều nền văn học để khẳng định được chỗ đứng và những thành tựu của mình thì tiểu thuyết đã đạt được những chặng đường mong muốn. Từ cái nhìn lịch sử chúng ta có cái nhìn tổng thể hơn về khái niệm của thể loại này. Đây là một vấn đề có khá nhiều luồn ý kiến quan tâm và đưa ra kết luận. Nhưng nhìn chung thì những nhận định đó đều có những điểm chung nhằm góp phần xây dựng lên khái niệm tiểu thuyết một cách hoàn chỉnh về mặt thể loại của mình. Trong Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi cũng đã đưa ra khái niệm về tiểu thuyết như sau: “Tiểu thuyết (tiếng Pháp: roman, tiếng Anh: novel, fiction). Tác phẩm tự sự cỡ lớn có khả năng phản ánh hiện thực đời sống ở mọi giới hạn không gian và thời gian. Tiểu thuyết có thể phản ánh số phận của nhiều cuộc đời, những bức tranh phong tục, đạo đức xã hội, miêu tả các điều kiện sinh hoạt giai cấp, tái hiện nhiều tính cách đa dạng”. [7, tr. 328]. Người phương Tây thì định nghĩa tiểu thuyết là một truyện tưởng tượng hư cấu. M. Bakhtin nói tiểu thuyết là thể loại chủ đạo của văn học hiện đại. Còn Jan Wat trong sách Sự trỗi dậy của tiểu thuyết (1957) đã viết: “Tiểu thuyết (novel) trỗi dậy từ thời hiện đại, mà do phương hướng lí tính tổng thể của thời hiện đại là Trang 14 Luận văn tốt nghiệp chống lại các khái niệm chung, hoặc ít nhất là chống lại việc thực hiện ý đồ giáo huấn và lấy đó làm tiêu chí phân biệt với các truyền thống cổ điển và trung đại”.[8, tr. 4,7].Trong Lí luận văn học - Hà Minh Đức (chủ biên) thì có nhận định về tiểu thuyết như sau: “ Tiểu thuyết là một thể loại tự sự cỡ lớn, tiểu thuyết có khả năng riêng trong việc tái hiện với một quy mô lớn những bức tranh hiện thực đời sống, trong đó chứa đựng nhiều vấn đề sâu sắc của đời sống xã hội, của số phận con người, của lịch sử, của đạo đức, của phong tục…”[4, tr. 48]. Hay trong cuốn sách 150 Thuật ngữ văn học của Lại Nguyên Ân ông cũng đua ra khái niệm tiểu thuyết như sau: “Tác phẩm tự sự, trong đó sự trần thuật tập trung vào số phận một cá nhân trong quá trình hình thành và phát triển của nó; sự trần thuật ở đây được khai triển trong không gian và thời gian nghệ thuật đến mức đủ để truyền đạt “cơ cấu” của nhân cách”. Belinski gọi tiểu thuyết là “sử thi của đời tư”, do chỗ nó “miêu tả những tình cảm, dục vọng và những biến cố thuộc đời sống riêng tư và đời sống nội tâm của con người”.”[1, tr. 313]. Trong Lí luận văn học do Phương Lựu chủ biên ông cũng đã đưa ra ý kiến riêng của mình về thể loại này: “Tiểu thuyết là hình thức tự sự cỡ lớn đặc biệt phổ biến trong thời kỳ cận và hiện đại. Với những giới hạn rộng rãi trong hình thức trần thuật, tiểu thuyết có thể chứa đựng lịch sử của nhiều cuộc đời, những bức tranh phong tục đạo đức, xã hội, miêu tả cụ thể các điều kiện sinh hoạt giai cấp, tái hiện nhiều tính cách đa dạng.”[15, tr. 387]. Những ý kiến đều xoay quanh nói đến chức năng cũng như tính ưu việt của tiểu thuyết. Phạm Quỳnh cũng có một cách lí giải khái niệm tiểu thuyết của riêng mình, có thể tóm gọn lại theo ông tiểu thuyết là một truyện viết bằng văn xuôi đặt ra để tả tình tự người ta, phong tục xã hội, hay là những sự lạ tích kỳ, đủ làm cho người đọc có hứng thú. Và tóm lại tiểu thuyết là một chuyện bịa đặt mà có thú vị và thu hút người nghe. Tuy nhiên ý kiến này có phần chưa bao quát hết vì tiểu thuyết phản ánh hiện thực một cách khách quan hơn, chứ không chỉ là những lời bịa đặt. Nói tóm lại, khái niệm tiểu thuyết là một vấn đề khiến nhiều người quan tâm và có nhiều luồn ý kiến, nhận định riêng. Tuy nhiên, chủ yếu vẫn mang những nét chung về tiểu thuyết. Nó là một thể loại tự sự cỡ lớn và nó có khả năng tái hiện bức tranh hiện thực cuộc sống một cách toàn diện về con người, về cuộc sống xã hội, Trang 15 Luận văn tốt nghiệp chính trị đạo đức…và nó làm cho con người hứng thú khi tiếp cận với nó. Đồng thời nó góp vào cho nền văn học những thành tựu và những bước tiến mới nổi bật. 1.1.2. Đặc điểm của tiểu thuyết Tiểu thuyết là thể loại có dung lượng lớn - và có khả năng phản ánh hiện thực rộng lớn. Với đặc trưng quan trọng này tiểu thuyết phần nào cho thấy được vị trí vai trò của nó trong nền văn học hiện đại. Xét về mặt khái niệm đây là đặc trưng có thể nói là rõ nhất, vì tiểu tuyết là thể loại tự sự cỡ lớn và nó có khả năng tái hiện hiện thực cuộc sống một cách khái quát sâu rộng về xã hội, con người, đạo đức, phong tục,…và cùng với nhiều thứ khác nữa. Tiểu thuyết thường là nhiều hồi, nhiều chương với những nội dung liên tiếp không thể tách rời chúng ta phải theo dõi xuyên suốt từ đầu đến cuối thì mới có thể nắm hết được nội dung dang diễn ra. Khi phản ánh hiện thực với chiều sâu và rộng thì sẽ giúp cho người viết thể hiện được khả năng viết của mình, đồng thời cũng giúp cho người viết đi sâu vào khám phá những hiện thực cuộc sống bộn bề và thể hiện rõ được ý đồ nghệ thuật của mình cho người đọc có thể hiểu được và cũng giúp cho người đọc phần nào hình dung ra được những gì mà tác giả muốn hướng đến, đồng thời sẽ hình dung được bối cảnh xã hội và con người thông qua những trang tiểu thuyết. Với đặc trưng này có thể nhận thấy tiểu thuyết giống như một quyển “từ điển” hay đúng hơn là một quyển “bách khoa toàn thư” về cuộc sống tóm tắt cuộc sống xã hội hiện thực, con người chỉ bằng những ngôn từ thi vị. Qua các bộ tiểu thuyết lớn và nổi tiếng như: Tấn trò đời của Ban-dắc, Chiến tranh và hòa bình của L. Tôn-xtôi, Tội ác và hình phạt của Đốt-xtôi-ép-xki….những quyển tiểu thuyết kinh điển này đã phần nào cho thấy rõ đặc trưng phản ánh hiện thực rộng lớn và chiều sâu cuộc sống của thể loại tiểu thuyết. Đặc điểm thứ hai làm cho tiểu thuyết khác với truyện thơ, trường thơ, thơ trường thiên anh hùng ca và cũng có thể dễ dàng nhận thấy ở tiểu thuyết đó là chất văn xuôi của tiểu thuyết. Đặc trưng này tức là một sự tái hiện cuộc sống với những chi tiết giống như thật, không thi vị hóa, lí tưởng hóa, lãng mạn hóa, mà nó hiện thực hóa. Những khía cạnh đời sống xã hội từ sự vật, con người, thiên nhiên được hiện thực như những gì nó vốn, muôn hình muôn vẻ, muôn màu sắc không thi vị Trang 16 Luận văn tốt nghiệp hóa lên. Như đã nói tiểu thuyết khác với các anh hùng ca ở chỗ nó không mang những cái cao cả phi thường vượt ngoài tầm với của con người vào bản thân mình, nó không lãng mạn, không lí tưởng cuộc sống như thơ ca trữ tình mà nó hiện hữu trong bản thân của nó là những hiện thực nhiều màu sắc, nhiều cung bậc phong phú, hiện thực hiện lên với sự đa sắc thái và phức tạp, đa dạng như những gì vốn có. Nó chọn cho mình một lựa chọn riêng không thiêng về chất thơ cũng không thi vị hóa mà nó góp nhặt cho bản thân những cái bi, cái hài, cái tầm thường và cao cả, cái lớn cái nhỏ, nó mở ra cả một bầu trời hiện thực cho nhà văn thỏa sức sáng tạo không giới hạn về nội dung phản ánh trong tác phẩm của mình. Trong tiểu thuyết Số Đỏ của Vũ Trọng Phụng, ông đã vạch trần bộ mặt lố lăng, đồi bại của xã hội “thượng lưu” thành thị trước cách mạng tháng Tám. Đó là xã hội của những con người theo lối tân thời mà quên đi bản chất của mình, một tấn bi kịch và trò cười cho xã hội. Nhất là đoạn trích Hạnh phúc một tang gia, “Hạnh phúc” là một cảm xúc vui tươi của con người những đó lại xảy trong một đám tang. Bộ mặt xã hội và con người được phô bày ra với những gì vốn có và đó cũng là ý đồ châm biếm của nhà văn. Các tác phẩm muốn đi vào lòng người thì buộc nhà văn phải nhìn nhân vật của mình một cách sâu sắc, thấu hiểu và quan tâm đên đời sống của nhân vât của mình. Nét đặc điểm thứ ba mà người viết muốn nói đến đó là Tiểu thuyết nhìn con người từ góc độ đời tư. Đời tư của nhân vật có ảnh hưởng khá sâu sắc đối với tác phẩm, tác giả phải hiểu và quan tâm sâu sắc về cuộc đời, về xã hội và những tác động đến nhân vật của mình thì tác phẩm mới thành công. Mỗi người sẽ có những môi trường xã hội khác nhau, những cảm xúc, những bi kịch khác nhau, tính cách và số phận cũng khác nhau. Tác giả cần quan sát và thấu hiểu thì mới có thể gởi gấm những tâm tư, tình cảm của mình vào với nhân vật, có khi chính nhân vật cũng là hiện thân của tác giả thể hiện chính con người tác giả. Và như thế thì người đọc sẽ dễ dàng cảm nhận sâu sắc hơn những gì mà nhà văn muốn nói. Chính vì nhìn từ góc đời tư của con người mà các tác giả sẽ có đủ cơ sở để khai thác những khía cạnh khác của đời sống xã hội. Đời tư là những gì nằm trong con người nhân vật và cả trong những cái được phô diễn ra bên ngoài. Nhờ vậy mà nhà văn dễ dàng nắm bắt và phản ánh đời sống hiện thực một cách toàn vẹn và khách quan nhất. Con người sẽ tác động vào xã hội và họ cũng chính là nạn cho những gì mà xã hội phủ xuống. Trang 17 Luận văn tốt nghiệp Trong tiểu thuyết Đất nước đứng lên của nhà văn Nguyên Ngọc là câu chuyện kể về cuộc đấu tranh hào hùng giữ đất giữ làng của của dân làng Kông Hoa, một dân làng người Ba Na ở Tây Nguyên trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Nhân vật chính là anh hùng Núp với những câu chuyện có thật của mình. Và những con người Tây Nguyên này đã viết nên lịch sử những trang chói lọi của mình trong cuộc kháng chiến bảo vệ Tổ quốc Việt Nam trong kháng chiến chống thực dân Pháp. Nhân vật trong tiểu thuyết là những con người nếm trải. Nhân vật trong tiểu thuyết là một nhân tố không thể thiếu trong tác phẩm văn học và tiểu thuyết cũng không nằm ngoài điều đó. Nhưng khác ở đây là nhân vật trong tiểu thuyết thường là những nhân vật có những trải nghiệm sâu sắc trong cuộc sống để mang lại những bài học đáng suy ngẫm của chính bản thân mình. Nói khác hơn chính từ những điều học được từ những trải nghiệm trong cuộc sống đã tạo ra cho nhân vật những suy nghĩ tích cực hơn. Họ sẽ tự lớn lên trong những sự trải nghiệm sâu sắc đó. Các tác giả thường đem họ đến với những trái ngang, nghịch cảnh, những trò đời lố lăng… để rồi chính từ nơi đó họ sẽ tự đứng lên, tự nhận thức rằng mình phải làm những gì?, họ sẽ có thể thay đổi từ tâm tư, tình cảm và biết cách thay đổi cuộc sống của chính mình theo hướng tích cực hơn. Chính cuộc sống đã nuôi dưỡng và chính nó cũng đã dạy họ lớn khôn hơn qua từng ngày. Nhân vật Thúy Kiều của Nguyễn Du cũng là một nhân vật nếm trải, Kiều đã phải trải qua biết bao nhiêu là sóng gió của cuộc đời. Cô đã gặp biết bao nhiêu kẻ sở khanh những con người gian ác, bội bạc và cô cũng đã từng nhận được tình yêu từ những người quân tử và để rồi cô nhận ra hạnh phúc vẫn ở bên cô khi cô trở về sau bao nhiêu năm trời lưu lạc. Cô đã nếm trải tất cả những vị ngọt, đắng, chua cay của cuộc đời để giữ lại cho mình những sự trong sạch trong tâm hồn người con gái “hồng nhan bạc mệnh”. Nguyễn Du đã ném nhân vật của mình vào những trò đời dơ bẩn nhưng ông không bỏ rơi nhân vật của mình mà luôn dõi theo và xót thương qua từng trang viết và cũng chính ông đã mang cô trở về với hạnh phúc của chính mình, cái hạnh phúc dù muộn màng những đáng có. Điểm khá đặc biệt của tiểu thuyết so với truyện ngắn, truyện vừa…là tiểu thuyết có chứa những yếu tố “thừa”, những yếu tố nằm ngoài cốt truyện. Khi chúng ta theo dõi các thể loại như truyện ngắn, truyện vừa thì hầu như một điều dể nhận thấy là mọi yếu tố của tác phẩm đều được tổ chức rất chặt chẽ với sự vận động của Trang 18 Luận văn tốt nghiệp cốt truyện và tính cách, hầu như không có gì “thừa”, tất cả nằm trọn trong các quan hệ nhân quả. Còn tiểu thuyết thì khác trong bản thân nó còn chứa đựng những yếu tố ngoài cốt truyện, ngoài những logic thường thấy của một câu chuyện bình thường, “thừa” nhưng nó lại góp phần làm cho tiểu thuyết nổi bật và khác lạ với mọi thể loại văn học, tạo nên một nét riêng không thể pha trộn. “Nó chứa bao nhiêu là cái “thừa” so với truyện vừa và truyện ngắn trung đại, mà nó là cái chính yếu của nhân vật về thế giới, về đời người, sự phân tích cặn kẽ các diễn biến tình cảm, sự trình bày tường tận các tiểu sử của nhân vật, mọi chi tiết về quan hệ giữa người và người, về đồ vật và môi trường, và nói chung về toàn bộ tồn tại của con người…” [15, tr. 392]. Yếu tố thừa thường xoay quanh những gì liên quan đến cuộc sống xung quanh nhân vật, những suy tư trăn trở về con người, nghề nghiệp, những biến động tâm lí của nhân vật, những suy tư bên lề cuộc sống trong diễn biến tâm lí nhân vật,… Tuy nói là yếu tố “thừa” nhưng nó lại cho người đọc thêm những hiểu biết về nhân vật một cái khái quát và trọn vẹn hơn. Một trong những tác phẩm mang những yếu tố “thừa” đó có thể nhắc đến đó là nhân vật Thứ một trí thức nghèo trong Đời thừa, anh là một người có học thức có chí hướng nhưng lại sinh bất phùng thời nên trở nên bất mãn chán nản cuộc sống, những suy tư của anh thường là về: nghề nghiệp, đồng nghiệp, về ước mơ, về cái đói, về bản thân, về cái yếu đuối của con người,…tác phẩm hầu như không có cốt truyện nhưng những yếu tố “thừa” đó lại làm nên một Thứ rất chân thật và khái quát lên nỗi đau xót của tác giả đối với những con người có chí hướng nhưng phải chôn chân ở một nơi không thể phát triển và mỏi mòn với bi kịch của chính mình. Tiểu thuyết xóa bỏ khoảng cách giữa người trần thuật và nội dung trần thuật. Bởi vì nó miêu tả lại hiện thực một cách khách quan như những gì đang diễn ra, ở hiện tại đương thời của người trần thuật. Cũng dựa vào đặc điểm này mà tiểu thuyết cho phép người trần thuật dễ dàng tiếp xúc với nhân vật của mình hơn, gần gũi hơn và xóa bỏ khoảng cách giữa người trần thuật và nội dung trần thuật. Và chính điều đó là cho tiểu thuyết là một thể loại dân chủ, nó cho phép người trần thuật có thái độ gần gũi với nhân vật của mình, và có thể dùng kinh nghiệm của bản thân phủ vào nhân vật. “Ngôn ngữ trong tiểu thuyết là một hiện tượng đa ngữ” [2, tr. 82]. Người viết có thể hấp thu mọi lời nói khác nhau của đời sống, san bằng những lời nói trong Trang 19 Luận văn tốt nghiệp và ngoài văn học, tạo nên sự hòa hợp giữa các giọng điệu, nhìn sự vật với hiện thực đa chiều. “Thậm chí người ta cho rằng: về nguyên tắc, tiểu thuyết không có một hình thức thể loại hoàn kết, bởi vì nó là “sử thi của thời đại chúng ta”, tức là sử thi của cái hiện tại, bởi vì điều quan trọng đối với nó là sự xúc tiếp tối đa với cái thực tại dang dở “chưa xong xuôi”, cái thực tại đang thành, cái thực tại luôn luôn bị đánh giá lại, tư duy lại.”[29, tr. 51]. Sự thật cuộc sống trong tiểu thuyết là một cái gì chưa xong xuôi và ngay lời trần thuật cùng lời nhân vật cũng là những cái gì đó chưa xong xuôi. Không giống như truyện ngắn tác giả chỉ nhìn nhận và quan sát và kể lại bằng ngòi bút của mình, tiểu thuyết hòa mình vào nhân vật và thậm chí còn có thể suồng sã với chính nhân vật của mình, làm như thế càng chứng tỏ cho người tiếp nhận thấy nhân vật này có thật hơn và đời thường hơn như những gì vốn có. Tác giả và nhân vật hầu như không còn khoảng cách xa lại giữa người kể lại câu chuyện của nhân vật mà chúng ta cảm nhận được đó là chính cuộc đời tác giả, chính đó là những gì tác giả đã trải qua và bằng kinh nghiệm của chính mình để đưa vào nhân vật, đem nhân vật của mình để mọi người có thể dễ dàng đánh giá và nhận xét. Vì vậy mà tiểu thuyết hiện đại thường có những kết thúc bỏ ngõ. Để nhân vật của mình tự do lựa chọn con đường của chính họ. Và cũng để cho người đọc có điều kiện chiêm nghiệm với chính mình. Đặc điểm nổi bật cuối cùng của thể loại này mà người viết đề cập đó là “Tiểu thuyết là thể loại văn học có khả năng tổng hợp nhiều nhất các khả năng nghệ thuật của các thể loại văn học khác”. Tiểu thuyết cũng giống như những thể loại văn học khác luôn vận động và phát triển mạnh mẽ theo những bước tiến của thời đại. Nó luôn chứng tỏ mình và không ngừng thay đổi để phù hợp với thời đại mới. Và bản thân nó cũng tự chuyển động mạnh mẽ khi có khả năng tổng hợp này. Về mặt nào đó, các thể loại khác trong thời hiện đại cũng đang hình thành vận động những ở tiểu thuyết các khả năng tổng hợp và vận động lại mạnh mẽ hơn. Theo M.Bakhtin nhà nghiên cứu Xô viết thì tiểu thuyết là “thể loại duy nhất đang hình thành và chưa xong xuôi”[7, tr. 331]. Tiểu thuyết có dung lượng lớn nên nó sẽ có khả năng chứa những nghệ thuật của văn học, đọc những trang tiểu thuyết ta cảm nhận được cái nhìn tinh tế và sâu lắng của tác giả qua từng lời văn như chúng ta đang lạc vào vườn thơ mượt mà trữ tình sâu lắng như những tiểu thuyết diễm tình của Khái Hưng, Trang 20 Luận văn tốt nghiệp hay cái làm nên những sự thu hút với người đọc ở những nút thắt mà tác giả tạo nên từ những xung đột trong cốt truyện của tiểu thuyết như những xung đột kịch, những mảng hiện thực đời sống nóng hổi của kí cũng được tiểu thuyết mang theo và biến nó thành những mảng hiện thực chân thật nhất mang đến cho người đọc tiểu thuyết, không những thế những công trình nghệ thuật hội họa, âm nhạc, điêu khắc….cũng được tiểu thuyết pha vào làm cho nó trở thành một “nhà kho” chứa tất cả những “món hàng” nghệ thuật đó. Chính vì những điều đó mà đã làm cho tiểu thuyết trở thành thể loại có khả năng tổng hợp. Có thể nhắc đến những tên tuổi đã khẳng định được bản chất này của tiểu thuyết như: L.Tôn-xtôi (Chiến tranh và hòa bình), tiểu thuyết thế sự - trữ tình của Go-rơ-ki (Thời thơ ấu), tiểu thuyết sử thi của Sô-lô-khốp (Sông đông êm đềm),…ngoài ra còn có tiểu thuyết tư liệu, tiểu thuyết chính luận. Từ những vấn đề trên cho thấy những đặc điểm nổi bật đó đã làm cho tiểu thuyết xứng đáng có một vị trí quan trọng trong nền văn học hiện đại. Và từ những bước tiến của thời đại thì tiểu thuyết phải luôn vận động và cách tân để giữ vững được vị trí đứng của mình. 1.2. Vài nét về Chu Lai và tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc 1.2.1. Vài nét về tác giả 1.2.1.1. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác Chu Lai tên khai sinh là Chu Văn Lai, sinh ngày 5 tháng 2 năm 1946, tại xã Hưng Đạo, huyện Phù Tiên, tỉnh Hưng Yên. Đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam. Hội viên Hội nhà văn Việt Nam (1980). Là con trai của nhà viết kịch Học Phi, vì vậy Chu Lai được sự ưu ái là thừa hưởng dòng máu văn học thấm nhuần từ thời thơ ấu từ cha và những người bạn của cha mình, học hết phổ thông ông vào trường đại học. Hết năm thứ nhất, đất nước bước vào cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, cũng như những người thanh niên yêu nước khác ông đã xếp bút nghiên xin nhập ngũ và được điều về đoàn kịch nói Tổng cục chính trị. Cuộc sống chiến đấu luôn sôi sục trong con người ông không thỏa chí làm một diễn viên của mình ông xin trực tiếp cầm súng chiến đấu. Và một Chu Lai với vốn liếng là một anh sinh viên năm nhất đã trở thành một chiến sĩ đặc công hoạt động ở vùng sâu Sài Gòn trong hoàn cảnh gian nan, ác liệt với kẻ thù. Trang 21 Luận văn tốt nghiệp Với ý chí và lòng quyết tâm của mình, từ chiến sĩ rồi lên đại đội trưởng ông không ngừng hoạt động và chiến đấu cho đến ngày đất nước thống nhất. Sau 1975, ông về làm trợ lý tuyên huấn Quân khu 7. Cuối 1976 ông về trại sáng tác văn học Tổng cục Chính trị và sau đó học Trường viết văn Nguyễn Du khóa 1. Tốt nghiệp, ông về Tạp chí Văn nghệ Quân đội làm biên tập và sáng tác. Ngoài viết văn xuôi ông còn thử nghiêm ngòi bút của mình bằng nhiều thể loại như viết kịch bản sân khấu, kịch bản phim và tham gia đóng phim. Ông là một cây bút bước ra từ chiến trường, một nhà văn cầm súng trước khi cầm bút nên những tác phẩm của ông thấm nhuần suy tư về chiến tranh và những người lính trước và sau thời bình. Và ông cũng là một tác giả đã thử ngòi bút của mình ở khá nhiều thể loại. Những tác phẩm tiêu biểu của ông như: Nắng đồng bằng (tiểu thuyết 1977), Người im lặng (truyện ngắn,1976), Đôi ngã thời gian (truyện ngắn, 1979), Sông xa (tiểu thuyết, 1982), Gió không thổi từ biển (tiểu thuyết, 1985), Vòng tròn bội bạc (tiểu thuyết, 1990), Ăn mày dĩ vãng (tiểu thuyết, 1992), Phố (tiểu thuyết, 1993), Bãi bờ hoang lạnh (tiểu thuyết, 1990), Ba lần và một lần (tiểu thuyết, 1999), Cuộc đời dài lắm (tiểu thuyết, 2001), Phố nhà binh (truyện ngắn, 1992), Nhà lao cây dừa (ký sự, 1992), Vùng đất xa xăm (truyện, 1981), Út teng (truyện thiếu nhi, 1983). Ngoài ra ông còn các kịch bản sân khấu kịch bản phim: Hà Nội đêm trở gió, Người Hà Nội, Người mẹ tự cháy, Ăn mày dĩ vãng. Nhìn chung, về tiểu sử của Chu Lai chúng ta phần nào hiểu được lí do mà Chu Lai lại có những trang viết hay về đề tài chiến tranh vấu chiến tranh. Một cậu bé được tiếp xúc với văn chương từ thuở nhỏ qua những người cha chú đi trước, ông có phần được ưu ái trong tâm hồn văn chương hơn. Là một cậu sinh viên đầy nhiệt huyết không chịu đi theo con đường học tập nhàn hạ mà ông muốn góp công sức của mình vào cuộc chiến đấu giành độc lập cho dân tộc, một anh sinh viên thư sinh lại muốn trở thành một người lính đặc công trực tiếp giáp mặt quân thù. Điều đó chứng tỏ rằng ông không chỉ có vốn học hỏi từ các bậc cha chú mà ông viết bằng tâm hồn trải nghiệm cuộc sống của bản thân. Và không muốn hạn chế khả năng sáng tạo của mình ông còn thử sức qua nhiều thể loại sáng tác làm phong phú thêm tâm hồn mình. Trang 22 Luận văn tốt nghiệp Những cống hiến hết mình của ông cho nghệ thuật đã được công nhận xứng đáng. Ông đã được nhận Giải thưởng Hội đồng Văn học chiến tranh Cách mạng và lực lượng vũ trang (Hội nhà văn) với tiểu thuyết Ăn mày dĩ vãng (1993), Giải thưởng Văn học Bộ quốc phòng 1994, Giải thưởng tiểu thuyết NXB Hà Nội với tiểu thuyết Phố 1993, Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật 2006. 1.2.1.2. Quan niệm sáng tác Với Chu Lai, văn chương là duyên nợ, là cuộc sống, là tình yêu. “Tôi có mười năm cầm súng, kiệt sức và mệt mỏi tưởng đã là tột cùng đau khổ. Nhưng hòa bình còn sống, bắt tay vào viết mới thấy cái lao động cầm bút cũng gian nan, vật vã chẳng kém gì nếu như không nói có lúc ngàn lần mệt mỏi hơn…Tôi từng nghĩ, viết về chiến tranh có thể đẩy ngòi bút đến tận cùng bi thảm nhưng không thể bỏ quên đằng sau là cái nền bi tráng; cũng vậy, viết về đời thường, đừng ngại, hãy đẩy số phận con người đến tận cùng ngang trái, thậm chí bất công, nhưng nên nhớ phía sau còn có cái nền dịu ngọt của cõi sống, của con người…”[17, tr. 360], ông đã viết về mình như thế đủ thấy văn chương có tầm ảnh hưởng sâu sắc đến con người này như thế nào. Đến với văn chương là cái duyên, phải là con người có cảm nhận tinh tế về nghệ thuật thì văn chương của họ mới có thể đi vào lòng người mà không cần quá trau chuốt, nhẹ nhàng nhưng sâu lắng. Văn chương là cuộc sống trong ông bởi vì văn chương giúp ông tái hiện lại cuộc sống mà mình đã đi qua, những chặng đường dài đau thương của lịch sử. Nợ đối với ông có lẽ là ông nợ những đồng đội của mình và nợ đối với văn chương, ông đã sinh ra trong giai đoạn bất thường của lịch sử và mang trong mình dòng máu nghệ thuật nên ông phải cống hiến cho nghệ thuật. Có thể những điều đó ông không thể kể ra hết những nó sẽ được những con chữ đáng yêu kia mang đến cho mọi người qua những tác phẩm của ông. Nhưng viết về chiến tranh với ông nó không chỉ dữ dội và khốc liệt mà còn ẩn đằng sau đó là những cung bậc lãng mạn của tình yêu: “Mai mà chiến tranh không chỉ có hoảng loạn, đau đớn khổ ải. Nó bao giờ cũng có hai gam: dữ dội đến tận cùng nhưng cũng lãng mạn đến tận cùng. Tất cả những cuốn sách của tôi đều chứa đựng cả hai gam này và tất cả dựa trên nền tảng tình yêu. Nói thật, nếu viết về chiến tranh mà chỉ là những trận đánh kinh Trang 23 Luận văn tốt nghiệp hoàng và chết chóc thì sẽ không ai đọc cả. Vì vậy, phải có nguyên lý sáng tạo như sau: Viết về tài nào cũng được những nếu không có một nền tình yêu chắc chắn thì cuốn sách ấy đổ. Dĩ nhiên tình yêu trong chiến tranh có đặc thù riêng. Trong chiến tranh tình yêu mạnh hơn bình thường gấp nghìn lần, bởi đó là tình yêu một lần cho mãi mãi, yêu để chết, thậm chí chưa yêu đã chết.”[26]. Với Chu Lai thì văn chương đã thấm nhuần trong ông từ thuở chín mười nên dòng máu chảy trong ông có chất nghệ thuật và ông luôn tâm niệm nhà văn phải tâm huyết phải có tâm hồn sáng tạo nghệ thuật, đặc biệt phải có trách nhiệm với ngòi bút của mình: “Cuộc đời trận mạc chỉ cho tôi cái cớ, tức là cảm xúc với vốn sống chứ thực ra tôi nhập hồn văn chương từ thuở nhỏ, khi còn là một cậu bé lớp 5 đêm đêm ngồi nghe các cụ Thế Lữ, Đào Mộng Long,...đàm đạo về kịch, về văn với cha tôi. Mà cũng không phải là khoái ngồi nghe, chỉ vì căn phòng có hai chục thước vuông chứa cả gia đình 6 - 7 người, các cụ ngồi thì mình phải ngồi nghe theo vì có chỗ mà ngủ. Tiếp đến là những buổi trốn học ra bờ sông thả tâm hồn vào hoang mạc. Bé tí mà đã man mác buồn. Thế rồi lên đường ra trận. Cả một quãng đời ghê gớm, đậm đặc nhất ùa vào. Không chết, còn sống, không biết làm gì thì viết. Nghiệm ra cái nghiệp văn chương nó nhập vào mình có khi ngay từ trong bụng mẹ.”[28]. Nhà văn phải tạo cho mình những điểm nhấn, một màu sắc không thể pha lẫn: “Sở dĩ văn của tôi được nhiều người đọc là vì cái gì cũng được đẩy đến tận cùng của mọi sự buồn vui. Tôi không thích chơi những gam màu nhợt nhạt. Vì sao ư? Vì một tuổi thơ nhọc nhằn, đói khổ, một thời trai trẻ đi qua chiến tranh, cộng thêm tính cực đoan nên văn khốc liệt thế thôi. Nhưng chính sự khốc liệt đó tạo ra một thứ mùi rất Chu Lai đấy!” [26]. Trải qua những năm tháng đau thương nhất của chiến tranh, là một người đã từng cầm súng, từng nếm trải những nỗi đau trận mạc, từng đau đớn, từng sợ hãi, từng chôn cất chính đồng đội của mình làm cho văn ông thêm mạnh mẽ và ông luôn nghĩ mình phải có trách nhiệm viết về chiến tranh về những người đồng đội của mình, về những con người đã không tiếc máu xương, tuổi trẻ để đấu tranh giành lại bình yên và hạnh phúc cho hôm nay. Với Chu Lai “tác phẩm là sự cộng hưởng thăng hoa của tình yêu nghề, của lương tâm trách nhiệm với ngòi bút và khả năng sáng tạo của người nghệ sĩ.”[26]. Trang 24 Luận văn tốt nghiệp Không những thế với ông văn học phải phản ánh hiện thực đa chiều như chính những gì nó vốn có. “Văn học là đích thực, như chiếc công nông cót két chạy trên đường làng, chạy đến đâu âm thanh phát ra đến đó.”[19]. Hiện thực trong những sáng tác của ông là hiện thực chiến tranh ác liệt, những người lính và sau là hiện thực cuộc sống đổi mới. Chiến tranh hiện lên như một bức tranh đầy màu sắc vừa bi tráng lại đầy bi kịch. Phải đi qua chiến tranh thì con người sẽ có thể bộc lộ hết được tính cách của mình “chiến tranh giống như một loại dung dịch đặc biệt khiến cho tất cả những gì chạm tới đều phải lên hết màu, hết nét, từ sự giả dối, thấp hèn đến sự cao thượng, thánh thiện. Chính vì thế, trong chiến tranh, các số phận nhân vật có quyền đẩy lên tận cùng của mọi buồn vui.”[28]. Nhà văn không chỉ thể hiện thấm thía sự hủy diệt của chiến tranh như thế nào đến tính cách số phận con người mà ông quan tâm hơn nữa đến cuộc sống của họ, họ phải sống như thế nào trong cuộc chiến và khi bước ra khỏi nó họ còn lại những gì và phải tiếp tục cuộc sống ra sao?. Hiện thực chiến tranh bóp nghẹn tâm hồn sáng tác, nhưng cũng từ những ngày tháng sống trong nó đã nuôi dưỡng cho tâm hồn ông những cảm hứng mạnh mẽ hơn về cuộc sống gian khổ, về người lính và những cô giao liên…những nguồn cảm hứng không bao giờ cạn trong tâm hồn lãng mạn của ông. “Chiến tranh nó đòi hỏi người viết về nó như nó vốn có. Bôi đen hay tô hồng, trần thực hay viễn vông, chắc chắn sẽ bị nó lắc đầu.”[18]. Với Chu Lai hiện thực chiến tranh là một nơi giúp ông xây dựng cho tác phẩm của mình thêm vẻ trần trụi và oai hùng, đó là một siêu đề tài và những người lính là siêu nhân vật. Quan niệm về con người được Chu Lai thể hiện khá rõ nét trong các tác phẩm cũng như trong những câu chuyện của mình. Ông đi sâu vào từng số phận, từng ngóc ngách tâm hồn của mỗi con người để rồi từ đó ông rải lên những trang viết của mình những hạnh phúc, đau thương, những khát khao cháy bỏng dồn nén trong nhân vật của mình. Chu Lai nhận rõ con người từ đời sống riêng đến tâm tư tình cảm và xây dựng cho nhân vật của mình đa nhân cách hơn. Không chỉ là những con người lương thiện mà bên cạnh họ còn xuất hiện bóng dáng của những kẻ bội bạc, những con người xấu xa, bần cùng hóa. Ông cho nhân vật của mình bộc lộ mạnh mẽ tính cách của họ để rồi sau những điều đã xảy ra họ phải chịu luật nhân quả của cuộc đời “ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác” nhưng dù sao đi nữa ông vẫn khoác lên Trang 25 Luận văn tốt nghiệp nhân vật của mình lòng tin vào những gì tốt đẹp, họ vẫn khát khao sống, khát khao cống hiến vào cuộc sống này. Chu Lai luôn đặt ra vấn đề hoàn thiện về nhân cách cho nhân vật của mình, đặc biệt là người lính. Cùng với những quan niệm sáng tác đó thì cũng giống như mọi nhà văn khác Chu Lai vẫn có những nguồn cảm hứng bất tận riêng mình. Cảm hứng sáng tác sẽ mang lại cho nhà văn những trang viết không bao giờ cạn. Làm cho tác phẩm trở nên hoàn mĩ hơn và đạt được những giới hạn cao hơn. Cuộc chiến đấu ác liệt của dân tộc trong những năm kháng chiến và cùng với những gian nan vất vả mà Chu Lai đã trải qua khi xông pha trận mạc đã tạo nên một Chu Lai viết văn như là cái nghiệp, cái tình và cái nợ của mình. Thấm thía nỗi đau chiến tranh vì thế mà nỗi ám ảnh của chiến tranh và người lính đã vô tình trở thành một cảm hứng chủ đạo trong văn chương của ông. Ông viết say sưa và trải hồn văn của mình với những đau thương mất mát đã đi qua. Trải mình với đồng đội với cuộc đời người lính. Cảm hứng này in sâu trong từng trang viết của Chu Lai như Nắng đồng bằng, Sông xa, Người im lặng…những người lính kiên cường trong thời kỳ chiến tranh ác liệt nhất, họ giống như những người anh hùng mạnh mẽ trong các sử thi cổ đại, “những con người chưa thấy mặt đặt tên nhưng chính họ đã làm nên đất nước” , những người lính này đi vào tiểu thuyết của Chu Lai một cách tự nhiên nhất với chính tính cách của mình. Không những thế trong các tiểu thuyết của Chu Lai chúng ta còn thấy sự xuất hiện của những người lính ấy bước ra từ chiến tranh và trở về với cuộc sống thời bình. Họ giống như đang lạc vào một thế giới khác, một thời đại của sự đổi mới làm cho họ có vẻ như chưa thể đứng vững trên tư tưởng của mình, họ hình như có cái gì đó cô đơn, lạc thời và phải đối diện với những cám dỗ của cơ chế thị trường như những người lính của Vòng tròn bội bạc, Phố, Ăn mày dĩ vãng, Ba lần và một lần…Họ đã đi qua cuộc chiến đầy gian nan, vất vả nhưng hình như để hòa nhập và cơ chế thị trường đổi mới thời hậu chiến thì còn khó khăn hơn nhiều khi tư tưởng họ vẫn miên man những cái gì của cuộc chiến họ cảm thấy những điều đó khó tiếp nhận, mặc dù vậy nhưng mỗi người lại có những suy nghĩ và hành động riêng để hòa nhập nhanh vào cuộc sống hiện tại. Có người bất mãn, có người hòa nhập nhanh, có người lại bị tha hóa, nhưng bên cạnh đó lại có người Trang 26 Luận văn tốt nghiệp lợi dụng cơ hội đó để làm lợi cho riêng mình như Huấn trong Vòng tròn bội bạc, ai cũng có cách riêng của mình. Bên cạnh mảng đề tài viết về chiến tranh nguồn cảm hứng của Chu Lai còn có sự bắt nguồn từ cuộc sống đời thường. Con người luôn phải vật lộn với cuộc sống này để sinh tồn, đối với những người lính khi họ phải bươn chải với một xã hội đang bước vào thời kỳ đổi mới thì nó đối lập hoàn toàn với những vinh quang thời quá khứ. Họ bị vòng xoay của đồng tiền, của trắng - đen, tốt - xấu vây kính, đôi lúc họ cảm thấy bất lực với chính mình. Với Phố, Hùng Karo, Cuộc đời dài lắm… nhà văn Chu Lai đã phần nào phơi bày những khó khăn, cám dỗ đời thường và những đau khổ mà người lính phải chịu sức mạnh quá lớn từ đồng tiền và sự đổi thay của xã hội. Những người lính của ngày hôm nay như Thảo, Sáu Nguyện, Bảy Thu, Hoài Linh… bị vùi dập và đau đớn với vòng xoay của xã hội đồng tiền, không biết đâu là tốt, xấu để mà đề phòng. Cuộc sống thường nhật thật sự đang gieo cho Chu Lai những nguồn cảm hứng dồi dào trong sự thể hiện của mình. Khi đọc qua các tiểu thuyết của Chu Lai chúng ta thường thấy sự xuất hiện của những người phụ nữ xinh đẹp, dịu dàng, họ là những người nữ giao liên, những nữ quân y xinh đẹp hay còn là những người con gái hiền hòa của hiện đại. Họ mang những nét đẹp khác nhau nhưng điểm chung vẫn là những người con gái dịu dàng của những cô nữ sinh Hà Nội. Trong bài phỏng vấn: “Chu Lai: Người đàn ông phải biết thua cái đẹp” ông từng nói: “Tôi luôn đặt người phụ nữ ở vị trí trung tâm tác phẩm. Họ là những cô gái từ đội thanh niên xung phong đến bộ đội chủ lực. Chính bóng dáng của những người con gái ấy đã làm cho những cánh rừng chết chóc mềm dịu đi. Dù có nhiều người đã ngã xuống nơi ấy nhưng đó là những cái chết bất tử.”[27]. Họ là Thảo, Loan, Hà Thương,...đó còn là Thủy, Quỳnh, Ba Sương nữa... và còn rất nhiều những người đàn bà khác xuất hiện trong tiểu thuyết của ông. Đối với ông thì cuộc sống chiến đấu không phải lúc nào cũng phải đau thương mất mát, mà sự xuất hiện của người phụ nữ sẽ làm cho cuộc sống trở nên màu sắc, lãng mạn, dịu dàng hơn. Với Chu Lai tình yêu sẽ làm nên sự lãng mạn cho cuộc chiến. Vậy lẽ đó mà ông được nhắc đến là một trong những cây bút đa tình. Từ những điều đã nêu trên, có thể nói xuôi theo dòng chảy của chiến tranh và cuộc sống chật vật của đời thường của người lính cùng sự xuất hiện lãng mạn của Trang 27 Luận văn tốt nghiệp những người phụ nữ xinh đẹp Hà Thành đã làm nên một cây bút Chu Lai thành công trong những trang tiểu thuyết đậm màu sắc riêng mình. Những cảm hứng đó không bao giờ cạn trong con người nếm trải này. Chiến tranh đã đi qua chỉ còn để lại những nỗi ám ảnh nhưng điều đó lại là chất xúc tác mạnh mẽ cho tài năng nghệ thuật của Chu Lai trong thời hiện đại. 1.2.2. Tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc 1.2.2.1. Hoàn cảnh sáng tác Đại thắng mùa xuân 1975, đất nước đã hoàn toàn giải phóng và chuyển sang một thời kỳ mới, thời kỳ xây dựng xã hội chủ nghĩa. Và đất nước bắt đầu có những bước chuyển mình vượt trội bắt đầu từ năm 1986, khi Đại hội Đảng lần VI diễn ra đất nước đã mở đầu công cuộc đổi mới toàn diện. Chiến tranh cũng đã đi qua bây giờ con người phải bước vào một cuộc chiến mới cũng không kém phần ác liệt và gian nan. Đó là con người phải đối mặt với nhiều cái mới, nhiều sự cám dỗ và khó khăn mới. Cũng là một người lính trải qua cuộc chiến tranh gian khổ, nhà văn Chu Lai ý thức được rằng: Một người lính bước ra từ chiến tranh muốn hòa nhập vào cuộc sống mới lại là cuộc trải nghiệm mới, khi mà mọi thứ đều không phải như họ nghĩ, chỉ là cầm súng chiến đấu, phía trước chúng ta là một thế lực đen tối mà trong xã hội ngày một đổi mới thì họ phải không ngừng thay đổi để thích ứng với thời cuộc, không phải lúc nào cũng dùng bạo lực để giải quyết vấn đề mà còn phải có những thay đổi trong tư tưởng, trong suy nghĩ để bắt kịp thời đại. Chiến tranh đi qua nhưng nó không hoàn toàn chấm dứt nhất là đối với những người lính, họ đã bị cái dung dịch đặc quánh đó bám vào người và trở thành nỗi ám ảnh không thể phai mờ. Và cuộc sống thời bình càng làm cho họ có nhiều suy ngẫm về cuộc đời. Chu Lai hiểu được điều đó vì chính ông cũng cảm thấy cuộc sống thời bình đôi khi có nhiều thứ xa lại với người lính, cùng với việc viết về người lính trong chiến tranh thì ông còn để trang viết của mình thỏa sức bay vào cuộc sống thời bình để nói lên tâm tư của những người lính sau chiến tranh có những điều khó nói. Và Vòng tròn bội bạc (1987) ra đời như chính những tâm tư, tình cảm của Chu Lai muốn gởi tặng cho đời. 1.2.2.2. Tóm tắt tác phẩm Trang 28 Luận văn tốt nghiệp Tiểu thuyết mở đầu bằng khung cảnh tại một nhà ga Hà Nội khi đất nước đã được giải phóng, cơn mưa phảng phất nét lạnh lẽo của một mùa đông Hà Nội, năm ấy rét đậm và thành phố hình như đang ủ kín trong một cái chăn bông. Nhà ga có vẻ thoáng một nét gì cổ kính mơn man như trong lịch sử, nó hơi ngột ngạt và tan loãng trong cơn mưa man mát. Và trên đoàn tàu Thống nhất thấp thoáng bóng bốn con người lầm lũi, với vẻ mặt có phần ngơ ngác một chút trước cảnh ồn ả xung quanh, những cái bóng ấy cứ từ từ len lỏi qua hàng người đông đúc như một cuộc hành quân trên dãy Trường Sơn năm nào, chỉ khác là họ không còn được hàng đêm ôm bên mình người bạn đồng hành là cây súng. Họ ý thức được sự trở về này sẽ có thật nhiều sự thay đổi và chính họ cũng sẽ thay đổi. Đó là bốn người lính Linh, Vận, Huấn, Chiến những người đồng đội còn sống sót lại sau bao cuộc chiến ác liệt với quân thù, những người đồng đội của họ đã ngã xuống và bây giờ họ là những con người may mắn nhất còn có thể thấy được sự thay đổi của Hà Nội qua từng ngày. Họ là những người lính đã cùng chia ngọt sẻ bùi, vào sinh ra tử cùng nhau bây giờ mỗi người sẽ trở về với cuộc sống thường nhật mà họ hằng ao ước được sống, sẽ không còn những đêm rét mướt ở rừng nữa, và họ sẽ nhớ mãi về những người đồng đội kém may mắn của mình. Họ chia tay nhau tại nhà ga Thống nhất vào một đêm mùa đông lạnh giá và đầy sự hoài niệm. Trở lại với nhân vật còn lại tại Thủ Đô của tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc câu chuyện xoay quanh cuộc sống và con đường đi tìm về những giá trị cuộc sống trong thời bình của người lính, nhà báo Trần Hoài Linh. Anh là đại diện cho một lớp người lính trẻ bước qua chiến tranh và trở về với cuộc sống đổi mới thời bình. Anh trở về với hành trang là một người lính và chuyển sang làm báo để có thể thỏa chí viết lách của mình. Rồi anh lại cảm thấy chán nản với chính cuộc sống hiện tại mà anh từng ao ước, ngày nào cũng như vậy nhàm chán và tẻ nhạt, dường như chất chiến trường đã ăn sâu vào con người này khiến anh cảm thấy mình thật sự lạc lõng trong chính ngôi nhà và với những người thân yêu của mình. Anh có một có một người anh hai là kiến trúc sư, một người thường chỉ cười và hoan hô trong những cuộc tranh cãi của anh với người em tên Thanh giám đốc một công ty về điện tử và người cha cũng là một quân nhân ở tuổi xế chiều nhưng vẫn còn đam mê viết lách và nghiên cứu. Một người mẹ hiền từ, chu đáo luôn biết điều hòa không khí gia đình Trang 29 Luận văn tốt nghiệp toàn là đàn ông con trai, những con người luôn có những chính kiến riêng và thừơng có những cuộc tranh luận sôi nổi có khi còn căng thẳng. Làm việc tại một tòa soạn với người thủ trưởng tên là Nguyễn Quách với cười lúc nào cũng tỏ ra là người chân chính nhưng thật sự lại là một kẻ lương lẹo, nham hiểm, nịnh hót, luồn cúi, luôn biết cách dụ ngọt người khác. Một ông Tổng biên tập tên Phong tuy cũng là người chính trực nhưng lại là người thích mật ngọt rót vào tay, là người được đánh giá tốt bụng nhưng cùng với việc đó ông có những nhược điểm rất nguy hiểm là nhẹ dạ, tin người, ông tạo điều kiện cho Quách một kẻ cơ hội để đạt được mục đích gian trá của mình. Và một anh bạn lính tên Khâm một người chính trực, thẳng thắn, ghét những cái xấu và muốn hi sinh vì công lý và chính nghĩa. Hai người cùng trải qua những khó khăn khi cùng đi công tác, nhưng nhờ có Khâm mà Linh sẽ không cô đơn với niềm đam mê của mình. Cuộc sống của Linh sẽ rất tẻ nhạt nếu không có sự xuất hiện của những người đàn bà quanh anh. Anh quen một người phụ nữ hàng xóm với mình tên Thủy, Thủy mang vẻ đẹp của người con gái Hà Nội duyên dáng, dịu hiền, nhưng có cái gì đó “ang ác”, cô đã là người có chồng nhưng cô vẫn đến với Linh trong những đêm anh buồn và cô đơn nhất, có lẽ bởi vì tình yêu nhưng đúng hơn là cô cần có người bên cạnh. Cô yêu anh nhưng anh, yêu say đắm và cuồng nhiệt nhưng cô vẫn không thể vượt qua được những nhu cầu vật chất con người. Và anh cũng yêu cô bằng chính tình yêu của người lính, yêu không suy tính, không đắn đo nhưng rồi anh cũng nhận ra rằng tình yêu đó sẽ mang anh đến những đau khổ tột cùng. Kết cục rồi Thủy cũng trở về với người chồng giàu có của mình và cô đã để lại cho anh một nỗi đau vô cùng. Bên cạnh anh còn có Quỳnh một cô bé trẻ trung sôi nổi, cô sinh viên trường Luật, Quỳnh xinh đẹp, dịu dàng, biết cách chăm sóc người khác và rất tâm lý, cô hội tụ những đức tính đáng quý nhất của một người phụ nữ, một người mẹ đảm đang, nếu là vợ thì đó là người vợ đúng mực, một người em chu đáo. Anh gặp cô trong chuyến đi với mẹ về chiến trường xưa để tìm lại mộ phần của người anh đã hi sinh mười bảy năm qua - anh Minh. Trong chuyến đi cô giúp đỡ cho anh và mẹ rất nhiều. Cô giống như một thiên thần nhỏ được ban đến để khai sáng và cứu vớt anh trong những lúc anh bế tắc và lạc lỏng. Quỳnh đại diện cho một người con gái Hà Nội trong sáng, thông minh, nhưng không kém phần sắc sảo, là một tia hi vọng thắp sáng nhỏ cho màn đêm tăm tối của một xã hội đầy Trang 30 Luận văn tốt nghiệp rẫy những mưu toan này. Cô quan tâm, chăm sóc, yêu thương anh trong vỏ bọc là một đứa em gái nhưng bên trong đó lại là một tình cảm khác sâu đậm hơn mà anh lại vô tâm không hề để ý. Và với một cơ chế thị trường mới, cuộc sống xã hội giai đoạn đổi mới đã mang cho con người đến với những ngã rẽ mới, bắt buộc những con người phải thật sự tỉnh táo thì mới thoát khỏi vòng vây của đồng tiền, của trắng - đen, tốt - xấu. Từ những cơ chế và suy nghĩ khác nhau đó thì những người đồng đội của Linh đã có những cuộc đời và số phận đầy sự bất ngờ, thú vị và có cả đau xót. Là một người đam mê sự thật, công lý và thích phiêu lưu Hoài Linh khẳng định tài năng của mình là một cây bút chủ lực của tờ báo. Tuy nhiên, một lần anh tham gia viết bài về một vụ kiện của người dân Thanh Lâm về ông bí thư huyện tên Phạm Văn Hòe, một người lãnh đạo cậy quyền thế áp bức công dân, ngang nhiên xem thường luật pháp có những hành vi tham ô, buôn lậu, hạch sách người dân, tham nhũng…Và với một con người luôn hướng mình đến một xã hội công bình, Hoài Linh đã cùng Khâm ra đi để xác minh và nhằm đưa ra những tội ác của kẻ xấu để trừng trị. Cũng trên con đường đi tìm ra chân lý của sự thật và sự công bình đó đã làm cho Linh nhận ra được nhiều điều lý thú trong cuộc sống, anh đã gặp lại những người đồng đội cũ, họ cũng là những người tự mình lạc lõng với chính cuộc sống mà họ đã đấu tranh khốc liệt mới giành lấy được, trong những người vẫn giữ được lòng kiên định, gan thép và suy nghĩ cương trực của người lính, vì họ lạc lõng nên họ đã chọn cho mình con đường sống khác đi với con người. Vận trở về với cuộc sống của một người đơn thuần, bán hàng nước, là “chủ đề” của làng với cầu mong sẽ đổi đời từ hi vọng, Chiến một người hiền hòa hơn, với tính cách tốt của anh đã biến anh thành một người “chúa đảo”, sống một cuộc nhẹ nhàng cùng mây nước, yên bình. Và người làm anh bất ngờ nhất là người đồng đội tên Huấn cũng chính là Phạm Văn Hòe một người thông minh, nhanh nhẹn nhưng ẩn sau đó là một kẻ cơ hội không ngờ. Huấn (Hòe) đã dùng mọi thủ đoạn của mình để ngăn cản Linh tìm ra sự thật, hắn là “một con sâu mọt đi ra từ chiến tranh để ăn mòn xã hội”, không từ một hành vi xấu xa nào để đạt được mục đích ghê tởm của mình, hối lộ, mua quan chức, kể cả giết những người đồng đội của mình, một con người đáng nguyền rủa. Linh đau đớn khi nhận ra người mà mình tố cáo và đối đầu lại là người bạn cùng chuyến tuyến năm xưa. Đúng thật cuộc đời là những ngã rẽ. Linh cùng Khâm và Trang 31 Luận văn tốt nghiệp Quỳnh đã bằng lòng nhiệt huyết sự can đảm và yêu chuộng công bình vượt qua biết bao nhiều là khó khăn gian khổ, có những lúc Linh tưởng chừng như mình sắp gục ngã thì với tính cách kiên cường của người anh đã đứng dậy bằng niềm tin của mình tìm chứng cứ sự thật. Mặt dù phải vượt qua rất nhiều khó khăn gian khổ nhưng cuối cùng sự thật cũng được phơi bày ra ánh sáng, nhưng trớ trêu thay Hoài Linh lại không thể chứng kiến được giây phút hạnh phúc đó, anh đã để lại cho mọi người một sự tiếc nuối và đau đớn vô cùng về một con người chính trực và tài năng. Trang 32 Luận văn tốt nghiệp CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG CỦA TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC 2.1. Những tác động từ cuộc sống mới đến một số nhân vật trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc Cuộc sống với nền kinh tế thị trường làm thay đổi khá nhanh bộ mặt xã hội sau những ngày sau giải phóng. Chiến tranh đã cướp đi của con người quá nhiều thứ và chính nó cũng làm cho con người với những suy nghĩ những tư duy khác nhau khi bắt đầu chạm vào một xã hội với nền kinh tế mở cửa, đón chào một làn gió mới, làn gió của kinh tế thị trường. Một nền kinh tế công nghiệp hóa - hiện đại hóa kéo theo đó là hàng loạt những công ty, những khu công nghiệp, những ngôi nhà cao tầng đang dần len lỏi và thay thế những căn nhà tạm bợ, cũ kỹ sau chiến tranh còn sót lại…Và còn còn nhiều nhiều những thay đổi khiến cho con người ta có khi lại choáng ngợp và khó có thể chấp nhận đươc. Đặc biệt là những người lính, những người chiến đấu và hi sinh cho cuộc chiến họ không nghĩ nhiều và cũng chưa kịp chuẩn bị một hành trang cho cuộc sống mới lại càng dể có những hướng tư duy khác. Có người lại cảm nhận đó là điều tích cực những một số lại cảm thấy chưa thể chấp nhận ngay và có những sự trăn trở, suy tư riêng. Đó là ba của nhà báo Hoài Linh, ông là một người lính đã đi qua hai cuộc chiến tranh và cũng là một chứng nhân hùng hồn của lịch sử giải phóng dân tộc Việt Nam. Ông cũng từng là lính cũng từng trải qua những cay đắng ngọt bùi, những mất mát đau thương tưởng chừng như không thể vượt qua nên trong ông sự thay đổi này có vẻ như làm ông mệt mỏi và không thể bắt kịp nên đôi lúc ông lại gieo mình vào những nỗi suy tư buồn cho thời cuộc, buồn cho bản thân mình. Từ những trăn trở của bản thân ông lại miệt mài, chìm đắm vào những công trình khoa học để rồi lại ngồi nhìn những đứa con của mình tranh cãi trong những buổi gặp nhau và buồn cho chính gia đình mình. Một người có cái tâm tốt, nhưng thời điểm này tâm càng tốt thì sự khổ tâm càng nhiều. Ở cái tuổi về hưu của mình đáng lẽ ông phải được nghỉ ngơi để hưởng thụ niềm vui lúc về già và ngồi nhìn những thay đổi tốt đẹp mà chính ông và những người như ông đã đấu tranh giành được, nhưng ngược lại ông Trang 33 Luận văn tốt nghiệp lại luôn trăn trở và tranh luận chính trong bản thân mình. Ông vẫn đam mê với công việc viết lách của mình “Tôi viết - tôi tồn tại” đó có lẽ là cách duy nhất để ông trả lời lại với cuộc đời và con người ấy luôn xem gia đình là một món quà vô giá là nơi bình yên nhất của mỗi người: “- Gia đình, con ạ! Gia đình đối với một con người là hết sức quan trọng. Xã hội có thể nhiễu nhương, triều chính có thể thay đổi, mọi thứ có thể qua đi nhưng gia đình thời nào cũng phải giữ nguyên giá trị của nó. Gia đình sẽ quyết định tâm hồn và tư cách công dân của anh. Nó là trường tồn, là sự sống là môi trường văn hóa của anh. Môi trường càng ngột ngạt, gia đình càng phải thoáng đãng. Nó nương theo xã hội nhưng không hoàn toàn bị xã hội chi phối! Nó là thành trì để chống lại sống gió bên ngoài…Trong tế bào gia đình, vai trò người mẹ và người vợ là hết sức quan trọng. Họ sẽ quyết định vui buồn, thời tiết trong gia đình ấy. Sự đoàn tụ của gia đình, của dòng họ phụ thuộc phần lớn vào họ” [12, tr.147]. Ông khẳng định người phụ nữ đóng một vai trò quan trọng đối hạnh phúc một gia đình và phần nào đó thể hiện tình cảm của mình đối với người phụ nữ của đời mình. Tư duy của mỗi người trong gia đình nhỏ của Linh cũng có nhiều chuyển biến. “Kẻ thức thời mới là trang tuấn kiệt”, đối với những người như Cầm ông anh trưởng của Linh một kiến trúc sư có tâm hồn vô tư nghệ sĩ “một nhà kiến trúc sư có tính nghệ sĩ lại chỉ chuyên tâm vào thưởng thức các món ăn và ly rượu lúc nào cũng được bà mẹ bổ sung đầy tràn.”[12, tr. 50] và Thanh em trai của Linh một con người luôn ủng hộ và rất nhanh nhạy với cái mới “Chà! Nó kém mình hai tuổi mà trong có vẻ bệ vệ phong lưu đến thế! Đẹp đẽ, lịch duyệt, no đủ và tráng kiện. Đúng là chân dung một vị giám đốc ngành điện tử con cưng đang được xã hội o bế, nâng niu” [12, tr. 48]. Mỗi lần gia đình có dịp đoàn tụ thì những cuộc tranh luận sôi nổi và quyết liệt lại bắt đầu và kết thúc bỏ ngỏ vì ai cũng có những suy nghĩ những luận cứ cho riêng mình. Nhưng họ điều xoay quanh vấn đề về sự thay đổi của xã hội hiện đại. Thanh là một con người nhạy bén, bắt nhịp nhanh với thời đại mới. Cuộc sống mới đã mang đến trong tư duy của anh một suy nghĩ hướng ngoại, phải biết sử dụng hiệu quả và chính xác tài năng cùng như những lợi thế của bản thân để mang lại cho mình những lợi ích cần thiết, không thể lý thuyết suông. Những lý lẽ của Thanh đa phần là khẳng định những điều tốt đẹp của xã hội Sài Gòn hay nói đúng hơn là Trang 34 Luận văn tốt nghiệp những lý lẽ đó được son phết bằng một cái đầu với tư duy nhạy bén với thời cuộc và có phần phủ nhận những giá trị truyền thống của Hà Nội. “Nói chung, nếu tình trạng bí bét này kéo dài thì mọi giá trị luân lý, giá trị đạo đức đề đảo lộn hết. Một khi đồng lương không nuôi nỗi con người thì tư cách công dân của con người sẽ không còn cái gì để neo vào thể chế nữa. Bố có biết trong kia dân họ nói về nhà tù của ta thế nào không? Tất nhiên là nói bậy, nhưng phần nào phản ánh đúng hiện trạng xã hội: “Đối với những người cách mạng, nhà tù bao giờ cũng là trường đại học cộng sản. Trước kia, hiện nay và sau này”.”[12, tr. 51]. Đối với anh phải biết kiếm tiền, biết nắm bắt cơ hội để tiến lên chứ không chịu nương theo những giá trị cũ và vì những gì mình đã làm ra thì cũng phải biết hưởng thụ, biết đền đáp lại cho bản thân mình một cách xứng đáng với những gì bỏ ra. Một suy nghĩ có phần phủ nhận cái cũ cái truyền thống, có những lúc dường như chính Thanh đã vô tình phá vỡ đi những giá trị tình cảm gia đình mình bằng những câu nói dường như ráo hoảnh, giễu cợt anh trai mình. Mặc dù vậy, đôi lúc Thanh vẫn là một người ủng hộ cho việc làm của anh trai mình khi Linh dám đương đầu với những cái xấu cái ác trong quá trình làm trong sạch xã hội “Anh cứ làm, làm thật ráo riết càng tốt, nhưng vấn đề là phải lần lại đường dây ngay từ điểm xuất phát. Một tờ báo, một ông tổng biên tập chịu chơi chưa đủ. Còn ông bí thư tỉnh ủy là ủy viên trung ương, còn bà thường vụ là trưởng ban kiểm tra đảng, còn cả một thế lực” [12, tr. 290]. Sống một cuộc sống mới trong sự o bế, nâng niu đối với một tri thức trẻ có tài năng và đầu óc nhưng trong anh vẫn còn tồn tại cái gì đó về nền tảng gia đình vẫn rất nhớ nhà, nhớ những gì tuổi thơ bên gia đình nhỏ của mình và đặc biệt là kỉ niệm bên người anh trai đang có những lý lẽ có gì đó hoàn toàn khác với mình. Anh vẫn rất lo lắng cho Linh và vẫn yêu thương anh ấy mặt dù hai người vẫn có những mâu thuẫn trong quan niệm và cách nhìn nhận vấn đề. Đó cũng là một cách Chu Lai xây dựng nên nhân vật của mình không hoàn toàn tốt mà cũng không tuyệt đối toàn mĩ, con người phải có hỉ, nộ, ái, ố đúng bản chất một con người. Chu Lai muốn cho nhân vật của mình va vấp những khó khăn phải đấu tranh và mâu thuẫn ngay chính trong gia đình của mình để cho nhân vật nhận thức rõ xã hội hơn qua lăng kính một tế bào nền tảng của xã hội, cuộc chạy đua đi tìm ra chân lý còn là một chặng đường dài không chỉ những gì ngoài xã hội mà ngay chính Trang 35 Luận văn tốt nghiệp trong mái ấm gia đình, nơi con người thầm ao ước được trở về một lần khi phải đối diện và gần kề với nguy hiểm đều nghĩ đến. Nói cho cùng âu cũng là sự tác động quá mạnh của một nền kinh tế tăng trưởng theo hướng thị trường hội nhập, con người luôn phải tất bật cho cuộc sống, cho nhu cầu của bản thân và giúp xã hội tiến bộ. Sự tác động này tốt hay xấu phụ thuộc vào cách họ nhìn nhận, đánh giá và phân tích trong chính tư duy của mỗi người. Xã hội thay đổi, con người thay đổi nhưng để cho cuộc sống này trở nên tốt đẹp hơn, tiến bộ hơn thì chỉ có cách hàn gắn lại những vết thương đang kéo mài và lành lặn nhanh chóng sau khi bị chiến tranh hủy tàn phá. Muốn làm được như thế tất nhiên phải cần những con người mới, những con người say mê cống hiến, họ đại diện cho sức trẻ, niềm tin và nghị lực chiến đấu ngoan cường. Đó là Khâm một phi công vận tải quân sự nhưng do bị thương nên chuyển ngành làm báo vì vậy mà giữa anh và Hoài Linh có một sự đồng cảm sâu sắc. Một con người phóng khoáng, bộc trực, dám nói lên quan điểm của mình một cách thẳng thắn và không ngại gian khó để tìm ra chân lý tốt đẹp. Một hình ảnh đẹp cho lớp thanh niên mới tuy cũng là lính, nhưng anh cũng là một công dân được giáo dục thời đại mới, anh cũng đấu tranh cho những gì tốt đẹp của xã hội. “Dám nghĩ, dám làm”. Thông minh, nhạy cảm, trực tính rất hoạt ngôn và cũng khá bồng bột. Tuy nhiên, khi vào việc anh lại đầy nhiệt và mạnh mẽ. Người bạn rất thân với Hoài Linh và nếu không có người bạn có một sức sống hừng hực trong lòng ngực và lại có tật hay nói - nói một cách khẳng khái này thì cuộc đời của Linh chắc buồn lắm. Và nếu không có anh chắc có lẽ con đường chiến đấu với cái ác của nhà báo Trần Hoài Linh có thể cũng chẳng thành công như vậy. Tính cách con người này có nét gì đó có trong Chu Lai, sự hài hước, dí dỏm trong những buổi trò chuyện của Chu Lai làm thu hút mọi người và cho họ cảm giác thú vị, vui vẻ mỗi khi nghe ông nói. Có lẽ chính tính cách này của Khâm đã tạo cho Linh một cái nhìn khả quan hơn trong mọi vấn đề mà anh trăn trở, sống hết mình, sống bằng chính nhiệt huyết trong tâm hồn, mọi việc điều sẽ có cách giải quyết “Thằng này tướng lông bông bạt mạng nhưng thường khi vào việc lại rất có tính nguyên tắc”[12, tr. 162]. Khâm hầu như không có những suy tư trăn trở, bi kịch và bế tắc như Hoài Linh. Anh luôn có những suy nghĩ tích cực và sẵn sàng hành động vì lẽ phải “Kệ mẹ thiên hạ trắng đen, tôi vẫn sống, sống ung dung nữa là Trang 36 Luận văn tốt nghiệp khác, sống như cánh chim nương vào bóng núi tránh gió mưa;”[12, tr. 104], anh sống cho ngày hôm nay, hết lòng vì tình bạn. Anh sớm nhận ra được bộ mặt gian trá của lão Quách ngay từ đầu, vì anh có cách nhìn nhận vấn đề dựa theo những sự thay đổi của xã hội đồng tiền và quyền lực, đôi khi chính Linh cũng không nhận ra được điều đó. Có lúc anh lại là một người chính chắn hơn Linh, anh nhận ra nhiều điều về Thủy, từ đầu anh đã không tin vào tình yêu của người phụ nữ này với Linh và anh cũng đã từng cảnh báo với Linh “Tao thấy… Hả? Con mắt nhìn của cô ta có cái gì không ổn, vừa đủ đầy vừa thiếu thốn. Mắt đẹp đấy, rất đẹp nữa là khác, có thể ngã nhào chết đuối mà không ăn năn gì đấy nhưng… ác! Có cái gì hơi ang ác rất khó gọi tên, tao chỉ mơ màng cảm giác thế. Nhưng thôi…” [12, tr. 162] anh có cái nhìn bao quát hơn về con người. Khoác lên mình một cái áo nhà báo đầy năng nổ, hoạt bát, thông minh nhưng anh chàng ục ịch này khi yêu cũng không phải là người kém cõi. Tuy Khâm là một thanh niên có cách suy nghĩ khá mới mẻ về xã hội nhưng trong anh vẫn rất tôn trọng và luôn biết cách giữ gìn và bảo vệ những giá trị truyền thống tốt đẹp của Hà Nội từ thái độ cho đến cảm quan. Anh vẫn giữ những thói quen uống cà phê Hói và cho đó là một điều đáng tự hào của người Hà Nội “Cà phê Hói mà mất khách là một sự sĩ nhục. Nó không chỉ là cà - phê, là phở Thìn hay bánh tôm Hồ Tây, bánh cuốn Thanh Trì… Nó là truyền thống là nền văn hóa mà lại… vắng khách!”[12, tr. 42]. Khâm vẫn tự hào về những gì cổ xưa và những nét đẹp truyền thống của Hà Nội khi phố phường ngày một đổi khác và chạy đua với nhịp sống hiện đại. Con người này là một trong những đại diện cho lớp thanh niên có lý tưởng cao đẹp và tha thiết yêu cái chân lý tốt đẹp… Bên cạnh đó còn có Quỳnh cô sinh viên trường luật, một thế hệ trẻ được học tập những điều mới và có những suy nghĩ tiến bộ, cô là một đại diện cho những thanh niên trẻ sẽ tiếp bước cho những thế hệ cha anh đã nằm xuống vì một xã hội tốt đẹp. Nhạy bén hơn, thông minh hơn, linh hoạt hơn và bản lĩnh để chống lại những cái xấu, cái ác, những hành vi gây tổn hại đến sự phát triển của xã hội. Đó cũng là Hoàng, Cầu, Lan Thanh (Ba lần và một lần) (Ăn mày dĩ vãng)…những người trẻ trung, năng động đã được học tập và rèn luyện bản thân trong thời bình, họ nhận diện rõ và kiên quyết dùng sức trẻ của mình để đấu tranh với cái ác. Trong các sáng tác của Chu Lai còn xuất hiện những con người như Loan, Hùng (Phố), Quân một số nhân vật khác họ cũng là Trang 37 Luận văn tốt nghiệp một trong những người có cách tư duy nhạy bén, biết tiếp cận thực tế tuy họ không phải đấu tranh chống lại những cái ác, nhưng tư duy của họ đã giúp cho xã hội tiến bộ và phát triển tốt đẹp hơn. Ở họ cơ chế thị trường mới đã manh nha và hình thành nên một suy nghĩ tích cực đóng góp cho sự phát triển kinh tế xã hội. Bên cạnh đó những người lính như Vận, Chiến họ vẫn có những sự lựa chọn riêng cho mình, tuy có phần cơ cực những vẫn giữ được lí tưởng cao đẹp của người lính Cụ Hồ năm xưa. Họ cố gắng để không phải cuốn theo vòng xoáy mạnh mẽ của thế lực đồng tiền. Với Vận một cựu thượng úy tiểu đoàn trưởng khẳng khái, nhanh nhạy và mạnh bạo trong chiến tranh cũng như trong cuộc sống hiện tại. Trở về với một vết thương động mạch cổ và cái cốt cách một chất lính gồ ghề, nói năng ngang tàn, anh cũng đã gặp không ít những khó khăn để có thể hòa mình vào với cuộc sống mới. Vợ bỏ, trở về với bao sự ngỡ ngàng xa lạ, hành trang của người lính chiến trận không mang lại cho anh một cuộc sống sung túc, nhưng bù lại Vận đã biết chấp nhận và chiến đầu vì hạnh phúc của mình. Sau những những nỗi đau đó anh chợt nhận ra mình phải thay đổi trong cả tư duy và cách sống để phù hợp với thời cuộc. Lấy một cô vợ trẻ đẹp là giáo viên ngoan cực lại biết cách chiều chồng. Và bây giờ anh lại có thêm một căn bệnh mới đó là căn bệnh “nghiện con” anh yêu thiên thần của mình một cách buồn cười, đến chửi bới cả một con muỗi “Tất cả những thằng lính trong rừng ra, tao nghiệm thấy đều yêu con thành bệnh hoạn hết” lời nói của Vận có vẻ quá nhưng đó lại là sự thật. Bởi vì theo anh “Người cha nếu cuộc đời càng gian truân, càng lận đận thì đứa con - tồn tại như một chủ thể do mình sản sinh ra, hàng ngày nó ngọ nguậy, nó phản ánh chính máu thịt của mình, Người cha ấy càng có nhu cầu được yêu thương, được đền bù co đứa con. Tức là đền bù cho chính mình” [12, tr. 87]. Với cá tính mạnh mẽ nhưng vẫn mang trong mình tình yêu thương con bao la mà anh phải làm một “chủ đề” sống trong một căn chòi chật hẹp để ấp ủ bên mình một giấc mộng làm giàu có vẻ xa xăm, có lẽ chính hoàn cảnh thực tế đã tác động phần nào đến con người này. Nhưng dù xã hội có như thế nào thì cái chất lính tráng vẫn còn trong anh, vẫn hăng say chiến đấu vẫn “nhớ rừng”, sau bao năm nhìn lại anh lại ngẫm ra rằng “Trớ trêu quá! Thì ra, hạnh phúc nhất là sự thanh thản và bi kịch nhất lại không phải là cái chết” [12, tr. 89]. Vận đã biết chấp nhận và hòa mình vào cuộc sống hối hả này hơn, biết bằng lòng với những Trang 38 Luận văn tốt nghiệp gì mình đang có và tìm được hạnh phúc của chính mình qua cái hình hài bé bỏng đang từng ngày ọ ọe lớn lên. Còn với Chiến một người lính trẻ có cái cười rất hiền và đôi mắt trong veo như mắt con gái và tính khí điềm đạm, lặng lẽ hơn. Có lẽ chính vì những điều đó mà trong vòng xoáy liên miên này anh được ưu ái hơn những người bạn của mình. “Chúa đảo” một cách gọi thân thương giành cho con người dám đối đầu với nguy hiểm, không một chút nao núng này. Con người có cái nhìn rất hiền và nụ cười chỉ cần nhìn thôi là đủ làm cho mọi người yêu mến và tin cậy, cũng chính vì thế mà chính bằng sức sống của anh lính ba mươi tuổi anh lại làm chủ cả một vùng hồ Lương Sơn Bạc rộng lớn trên dưới ba ngàn hòn đảo. Tính cách đã phần nào nói lên số phận của con người này. Anh chọn cách sống hòa mình vào với bà mẹ thiên nhiên, trân trọng những quy luật vốn có của tự nhiên, rột rửa tâm hồn mình bằng sự trong trẻo, ngọt ngào của bà mẹ nước. Và có khi anh lại sợ cái cuộc sống đang hàng ngày diễn ra với nhiều sự thay đổi “Ra đụng vào đụng, nói cái gì cũng phải nghĩ, làm cái gì cũng phải ngó trước ngó sau. Người ta nói xã hội trong ấy lúc này như cái chợ trời, mạnh ai nấy sống, khắp nơi bụi bặm, sểnh ra một cái là chơi nhau, lừa nhau phải không anh?” [12, tr. 99]. Cõ lẽ Chiến đã đúng khi chọn cho mình con đường đi cùng với thiên nhiên mêng mông rộng lớn và cùng với những con người chất phát thật thà, thế lại là hạnh phúc và ước mơ của nhiều người trong đó có Linh. Có khi như vậy lại tốt hơn hàng ngày phải đối mặt với bộn bề những cuộc chạy đua mới làm chúng ta quên mất tâm hồn mình vẫn cần một nơi để nương náu. Dễ dàng nhận thấy ở cùng một cơ chế, cùng một nền kinh tế nhưng tư duy và cách nhìn nhận cũng như tiếp cận cuộc sống của mỗi người là khác nhau. Có lẽ họ sẽ cùng một mục tiêu làm cho xã hội tốt đẹp, nhưng trong quá trình tiếp nhận đó những thay đổi trong chính xã hội đó là bước căn bản tác động mạnh mẽ vào con người. Có thể làm cho quan niệm họ thay đổi tốt xấu tùy thuộc và bản năng của từng người. Có người sẽ biết tranh thủ, biết tận dụng những cơ hội đó để làm bàn đạp nấc thang cho mình. Một số lại biết chấp nhận thực tế sống bình thản, nhẹ nhàng không bon chen hay ồn ào, náo nhiệt, một số lại nghĩ đó là những điều đáng trăn trở trong suốt cuộc đời. Chu Lai đã cho nhân vật của mình có những cá tính, những suy nghĩ riêng để từ đó họ có thể tự quyết định được số phận của mình, thành Trang 39 Luận văn tốt nghiệp hay bại chính do bản thân họ phấn đấu. Nếu họ không biết tự thân vận động hoặc có những suy nghĩ lệch lạc thì bi kịch là điều không thể tránh khỏi và chính họ phải là người phải trả giá về những việc làm đó. 2.2. Những suy tư trăn trở của Trần Hoài Lính trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc 2.2.1. Những suy tư về cuộc sống của anh sau chiến tranh Chiến tranh với những người lính là những đêm mất ngủ canh giữ quê hương, là những khát khao bỗng về một ngày độc lập thống nhất đất nước, là những ngày cơn sốt rét hoành hành thể xác, rồi những ngày đau thương, nén nước mắt chôn cất bạn bè và suy nghĩ không biết bao giờ lại đến mình,….là nhiều nhiều lắm những suy tư nhưng họ đều hiểu rằng họ phải đấu tranh bởi vì họ chỉ có một con đường là cầm súng. Chỉ có cầm súng thì họ mới là họ - là những con người biết hi sinh những gì của mình chỉ vì độc lập, tự do. Nên khi chập chững bước vào cuộc sống mới có đôi lúc những suy tư của họ lại mang một màu sắc mới, những cảm nhận sâu sắc hơn và có khi lại đau đớn hơn trong bi kịch của chính bản thân mình. Những người lính của tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc cũng thế, đặc biệt đó là nhà báo Trần Hoài Linh, anh cũng là một người lính đã đi qua những năm tháng chiến trường ác liệt đã nếm trải hết những gì mà mình không thể nghĩ là có thể vượt qua được nếu không có niềm tin vào Đảng vào những người đồng đội anh em. Anh trăn trở về xã hội, con người và cả những giá trị cuộc sống mà anh đang vất vả tìm kiếm. Điều đầu tiên có thể thấy đó là lời hứa gặp nhau khi họ - những người lính làm sao để gặp lại nhau khi đã ổn định cuộc sống. Xuất hiện đầu tác phẩm là cảnh bốn con người, bốn ngôi sao may mắn còn lại trong cái bao la vũ trụ những người bạn đã cùng họ ra đi, chỉ còn họ sống sót để có thể bước về lại cuộc sống mà họ từng đấu tranh để giành lấy. Sợ rằng không biết trong cuộc sống mới, những thay đổi mới thì tình đồng chí, anh em họ có còn giữ được như trong những tháng ngày xưa hay không? Đã làm xong phần việc của mình và bấy giờ họ sẽ bước vào một cuộc chiến mới cũng không kém phần thử thách “Thế là xong! Xin giã từ binh nghiệp từ đây - Anh khà một tiếng nói tiếp, không giấu được đôi chút ngập ngùi nhẹ nhõm Mỗi người đã làm xong phần việc của mình không đến nỗi tồi. Bây giờ chuyển sang Trang 40 Luận văn tốt nghiệp cuộc sống khác, tay trắng và bít bùng chưa biết thế nào nhưng kệ nó. Sống được là may rồi.”[12, tr. 7]. Họ biết trước cuộc sống mới để hòa nhập không phải là một điều đơn giản, trong chiến tranh chỉ cần cầm chắc tay súng với cái tinh thần sắt đá cứu nước mà từ đó vượt lên gian khổ để bước đi, nhưng cuộc sống này bắt con người phải có những cú lách ngoạn mục mới có thể trụ vững với thời đại. Họ biết rõ sau này khó mà có những lúc anh em có thể gặp nhau để hàn huyên tâm sự, trút cạn nỗi lòng mình như những năm tháng ở rừng. Cẩn thận trao cho nhau những thông tin về bản thân, họ nói một cách dõng dạc như đang trong một buổi điểm danh quân số. Họ sẽ không có nhiều cơ hội để gặp lại nhau. Và khi gặp lại nhau họ cũng chẳng biết được rằng nếu có thể gặp lại thì tình đồng chí, đồng đội này có còn được mặn mà như xưa hay là những giây phút vội vã chào nhau rồi lặng lẽ lướt qua nhau trong cuộc sống tấp nập, đông đúc này. Những kỉ niệm đau thương trong quá khứ liệu rằng có còn mãi sau từng lớp bụi thời gian, hay chính thời gian - sự phá hủy cay nghiệt này sẽ khiến họ phải mất đi những điều quý giá về nhau. Suy tư này hoàn toàn hợp lý bởi vì trong chính cuộc sống hiện tại chúng ta cũng có thể cảm nhận sâu sắc một điều những giá trị tình người có thể dễ dàng mất đi hay bị cuốn theo dòng xoáy của cuộc đời, có những kỉ niệm chỉ là để mà nhắc lại chứ không mang một ý nghĩa nhân văn nào trong khi con người đang mãi mê với cuộc sống kiếm tiền nhằm đáp ứng cho nhu cầu vô hạn của con người, những giá trị đó bị lãng quên hay đúng hơn con người không muốn khơi màu quá khứ. Anh trăn trở về những mối quan hệ gia đình và xã hội sẽ như thế nào. “Liệu mình có nên trở về như thế này không nhỉ?”[25, tr. 65]. Đã không ít lần làm buồn lòng người mẹ hiền luôn mong ngóng anh về, tranh cãi với ba và cả không vừa ý với những người anh em, người cháu mà mình luôn yêu thương mỗi khi nhớ về gia đình. Chính anh đã tạo ra những rạn nứt đó. Anh thầm tự trách mình nhưng anh lại không biết làm sao để xóa lấp những khoảng trống ấy. Có lẽ cuộc sống thay đổi và con người đặc biệt là những người lính như anh cần có nhiều thời gian và cơ hội hơn để làm lành những vết thương trong lòng, cũng như vết rạn mà họ mang lại cho mọi người. Mỗi gia đình sẽ có những khó khăn và vướng mắc riêng. Ví như hai gia đình hàng xóm của Linh. Một bên thì luôn đánh chửi nhau không biết chán mà năm nào cũng cho ra những đứa con, ngược lại một bên cả năm chẳng nghe một lời to Trang 41 Luận văn tốt nghiệp tác với nhau mà lại không có một thiên thần nào. Anh thật sự nghĩ không ra điều đó? Và anh cũng chẳng biết mình sẽ rơi vào trường hợp nào khi lập gia đình? Gia đình là tế bào của xã hội, đó cũng là nơi duy nhất bảo vệ ta mỗi khi vấp ngã, là nơi bình yên nhất với mỗi người con đi xa về. Nhưng anh lại cảm thấy lạc lõng với chính nó, anh luôn thầm nói với bản thân là thay đổi để hòa hợp nhưng hình như anh càng cố lại càng xa. Không những thế, còn những mối quan hệ xã hội, bạn bè đồng nghiệp. Anh luôn va vấp phải biết bao là sự phản trắc và ngao ngán. Từ ngày xuất ngũ anh luôn gặp phải những khó khăn, ở gia đình thì làm phiền lòng mẹ, đụng phải cơ chế lại lúc có lúc không, chạm vào nghề nghiệp lại vướng phải những kẻ như lão Quách, chán nản anh tìm đến tình yêu lại bị tình yêu phản trắc. Có nhiều điều làm anh phải đau đầu, mệt mỏi, có lúc muốn tìm một nơi nào đó trốn tránh tất cả. Anh còn nặng nợ với nghiệp viết. “Tôi viết - Tôi tồn tại” có lẽ câu nói của ba đã thật sự chạm đến tâm hồn và làm thức tỉnh con người của Linh. Anh nhận thấy một điều là anh cần phải viết. Viết ở đây không thỏa chí tan bồng của bản thân, gột rửa tâm hồn đang dần chìm vào ngõ cụt của anh, mà viết còn thể hiện nhiệm vụ của mình với đồng đội, với những con người đã ngã xuống vì quê hương đất nước. Phải viết thật mạnh mẽ, thật chân thực bằng những gì anh và đồng đội đã trải qua để mọi người hiểu được trong chiến tranh con người đã gan góc như thế nào? Nói chung, viết để khỏa lấp và bồi đắp tâm hồn của anh lính đặc công trên sông Sài Gòn năm xưa. Từ đó, nó lại trở thành cái duyên, cái nợ và cái mà anh còn có thể bám víu vào cuộc đời này. Những trăn trở của Hoài Linh phải chăng cũng là của chính Chu Lai? Thường thì tác giả sẽ mang tâm sự của mình vào nhân vật. Ông cũng đã trải qua những tháng ngày gian nan và suy tư như thế nên tâm trạng của anh này có phảng phất một Chu Lai ở hoàn cảnh đó. Thành công của ông là ông đã đặt nhân vật của mình phải loay hoay với bao điều khó xử, từ trải nghiệm đó mà tự nhân vật sẽ đứng lên và trưởng thành hơn trong mọi hoàn cảnh. 2.2.2. Những bi kịch về tinh thần của nhà báo Trần Hoài Linh. Như đã nói ở trên, Hoài Linh đã có những suy tư, trăn trở về mọi thứ sau chiến tranh. Và những điều mà anh lo sợ đã thật sự trở thành bi kịch đối với con đường Trang 42 Luận văn tốt nghiệp mà anh quyết định chọn. Nó thật sự chông gai và đầy thách thức phía trước mà anh không thể lường trước hết được. Cũng là một quân nhân có nhiều chiến tích oanh liệt trong quá khứ trở về với cuộc sống thường nhật anh đã vấp phải biết bao là ngang trái trong cuộc sống và đặc biệt là về mặt tinh thần. Anh cảm thấy lạc lõng và mất phương hướng ngay chính trong công việc yêu thích của mình và hơn thế nữa với vẻ bề ngoài mạnh mẽ là một tâm hồn đã mang quá nhiều những vết rạn nứt, anh có cảm giác xa lạ ngay chính với những người mình thương yêu và mong mỏi nhất trong những năm tháng chiến tranh. Những rạn nứt trong gia đình mà anh tạo ra diễn ra tư nhiên trong từng câu nói và từng hành động vô tình ấy. Chính anh cũng đã hiểu được điều cay nghiệt đó sau một cuộc tranh cãi với những người anh em của mình “Bi kịch! Mọi gia đình sau chiến tranh đều đầy rẫy những bi kịch, nhất là những gia đình cộng sản nòi như gia đình này...”[12, tr. 64]. Một buổi sáng thức dậy như mọi ngày mệt mỏi và chán nản chính trong ngôi nhà thân yêu của mình, cả người mẹ đã chịu biết bao nỗi đau vì những đứa con, một người mẹ vĩ đại luôn lo lắng yêu thương anh hết mực nhưng anh thì luôn làm cho bà phiền lòng “Anh nằm trong chăn. Anh không muốn mẹ đánh thức mình dậy. Lại những câu hỏi han thường lệ, lại bát cơm sáng nhai trệu trạo như nhai rơm, lại...Chao! Sao tất cả những thứ đó ngày xưa ở trong rừng mình thèm khát đến thế, thèm khát đến cháy bỏng, ước được có lại một lần rồi chết ngay cũng xong. Vậy mà bây giờ... Anh chợt thấy thương mẹ. Mẹ đã bắt đầu có những dấu hiệu ngại anh, sợ anh, và cả... xa anh.”.[12, tr. 13]. Ôi “ông già đau khổ” anh bắt đầu cảm thấy có gì đó những rạn nứt trong chính căn nhà của mình. Có lẽ đó chỉ là những cảm giác đơn thuần của một đứa con đã xa nhà quá lâu nên mới có những cảm giác lại thế rồi nó cũng sẽ qua mau và hòa nhập nhanh thôi. Anh mang tâm thái của một con người lạc lõng, hình như anh đã lạc thời mất rồi?. Những giá trị mà anh góp nhặt bao năm nơi tiền tuyến ấy không còn phù hợp với cuộc sống hiện tại và có khi còn mang vẻ cực đoan hơn. Anh còn những khát khao cháy bỏng như hồi ở rừng. Những câu chuyện với người cha già của anh cùng càng trở nên gay gắt, căng thẳng hơn, cả những người anh em của anh cũng thế, họ không còn có những quan điểm chung, những lối nghĩ chung nên ít khi có những cuộc chuyện trò thân mật. Một người cha cũng đã từng là bộ đội, say mê viết và cũng có những quan niệm chính trị Trang 43 Luận văn tốt nghiệp rạch ròi, anh cảm giác tính cách của anh và cha khá giống nhau, và hai người anh em trai, một anh hai tên Cầm nhà kiến trúc với khuôn mặt phúc hậu, có nụ cười lúc nào cũng ngơ ngác như trẻ thơ và một người em tên Thanh - Giám đốc ngành điện tử một đứa con cưng đang được o bế, nâng niu. Hình như trong chính gia đình anh cũng đã phân ra rạch ròi hai phe không ai chịu ai, một bên là đi theo những quan niệm chính trị rõ ràng chặc chẽ hơn, một bên lại đi theo cơ chế thị trường chạy theo cuộc sống ồn ào của xã hội hiện đại, kinh doanh bằng cái đầu lạnh, kiếm tiền nhằm theo xu thế nhu cầu ngày càng cao của con người. Hai nhân vật này có một cái gì đó giống với Hai Hùng một tổng giám đốc hãng điện tử Sài Gòn và cô Loan thư ký của Hai Hùng em của Thảo trong tiểu thuyết “Phố” họ cũng là đại diện cho những con người có cái nhìn khác về nền kinh tế hiện tại, có đầu óc kinh doanh, loại người khá phù hợp trong xã hội hiện tại. Hay cũng thấp thoáng bóng dáng ông Năm Thành một người kinh doanh lừng lẫy trong giới tư bản của “Ba lần và một lần” chỉ khác là thủ đoạn kinh doanh của người này phủ nhận những giá trị vốn có của của con người, đó là thâu tóm, luồn lách một cách khôn khéo, mánh lới vô cùng. Sự lạc lỏng, cô đơn này cũng là tâm trạng của những con người như Sáu Nguyện trong “Ba lần và một lần”, Lãm trong tiểu thuyết “Phố” hay đó cũng là tâm tư của Kiên trong “Chiến tranh và hòa bình”... Và cũng còn nhiều nhiều nữa những người lính với suy tư như thế. Sự cô đơn của Linh còn ngay chính trong công việc thường ngày mà anh đã từng yêu thích và từ bỏ binh nghiệp để lựa chọn nó. Trong tòa soạn của mình anh lại phải hành ngày đối mặt với Nguyễn Quách một con người nham hiểm, thủ đoạn được che giấu bên trong nụ cười đầy “hiền hòa” để che mắt mọi người. Biết cách lấy lòng mọi người bằng mọi thủ đoạn, nịnh hót, quà cáp, dụ dỗ, đe dọa mọi thứ miễn sao có thể đạt được mục đích xấu xa của mình. Hắn là con sâu của chế độ cũ, hắn ăn sâu vào tổ chức mà đục khoét những giá trị tốt đẹp của con người, đặc biệt là người lính. Và cả một ông Tổng biên tập tuy cũng là người hiểu lẽ công bình nhưng lại mắc chứng bệnh tin người quá mức, thích nghe những lời nịnh hót. Hụt hẫng với những gì đang diễn ra trước mắt, anh không con tin vào con người vào những giá trị hiển hiện trước mắt mình và nếu không có Khâm một người đồng nghiệp tốt bụng, Trang 44 Luận văn tốt nghiệp một con người chính trực thì có lẽ Linh đã không còn đủ niềm tin để tiếp tục niềm đam mê của mình. Tình yêu một từ không thể thiếu trong cuộc đời của mỗi con người, Linh cũng là một người yêu mãnh liệt, khi yêu là không nghĩ suy vì thế anh lại rơi vào bi kịch tình yêu của chính mình. Anh là một người lính lãng mạn, mạnh mẽ nhưng đến với tình yêu thì tự nhận mình là một đứa trẻ ngô nghê, khi chiến đấu với kẻ thù có lẽ cái mặt gan góc đó sẽ rất đáng sợ nhưng đối diện với tình yêu thì lại giống như một con cừu non háo thắng, vẫn chưa thật sự khám phá hết được khái niệm này. Linh bước về cuộc sống với một nỗi đau tình yêu trong tâm hồn, một vết rạn trong lòng người bộ đội yêu hết mình, yêu cuồng nhiệt, anh yêu Loan nhưng hai người lại không thể đến với nhau nhưng anh vẫn nhớ về cô những gì ngọt ngào nhất và trong lòng anh đã thật sự đau khổ trong một thời gian dài vì tình yêu. Nỗi đau chiến tranh còn ám ảnh đeo đẳng anh thì trong thời gian đó nỗi đau trong tim anh lại từng ngày quặng lên cho đến khi anh gặp Thủy một người phụ nữ có chồng cũng là lính nhưng anh đi Đức công tác. Trước khi gặp Thủy anh cũng đã từng trải qua vài mối tình không mấy gì là hạnh phúc, một cô gái bỏ anh khi anh vào bộ đội không bao lâu và đã có chồng. Có lẽ những đêm nằm dài dưới những cánh rừng xanh lá cùng làm bạn với cây súng bên tay trong tâm hồn mỗi người lính đều ôm ấp một bóng hình xinh đẹp cho riêng mình “Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm” người lính cũng lãng mạn, cũng si tình như bao người thi sĩ. Và Linh cũng như thế, nhưng hình như tình yêu của anh thường nhuốm màu bội bạc hay có gì đó ngang trái. Người con trai Hà Thành có tâm hồn lãng mạn yêu chân thật không lọc lừa, không vụ lợi, nhưng anh đã đau khổ nhiều trong tình yêu. Đầu tiên là anh phải lòng một cô nàng xinh đẹp khi anh làm anh hùng cứu mỹ nhân trong một lần bị chó cắn. Vết cắn này vô tình làm Linh va vào cuộc tình giễu cợt của cô này với anh. Một người xinh đẹp nhưng xem tình yêu như một thứ để đùa giỡn và chỉ thỏa lòng yêu của bản thân. Có lúc anh lại nghĩ anh sẽ chọn con đường là tránh xa các cô gái và anh miên man một suy nghĩ “Chả lẽ cuộc sống này đã khiến cho các cô không còn biết yêu, đánh mất năng lực yêu rồi chăng?”[12, tr. 31]. Và cho đến khi anh gặp được Thủy một người đàn bà xinh đẹp, có nét nói chuyện duyên dáng, hút hồn và vẻ đẹp làm nát lòng bao người nếu như được nghe cô nói chuyện, anh nhận ra trái tim mình sẽ nương theo người Trang 45 Luận văn tốt nghiệp đàn bà này. Như định mệnh anh lại là hàng xóm của cô và hình như hai người có sợi giây giao cảm lạ, hai con người cô đơn, cả hai đều đang cần có một ai đó bên cạnh mình. Từ những lần trò chuyện lúc cô đơn, những lời tâm sự chân thành họ đã đến với nhau như những gì tự nhiên nhất, quy luật của cuộc sống khi họ thật sự cần nhau và yêu nhau. Anh đến với cô bằng một tình yêu cháy bỏng, bằng một khát khao từ tâm hồn một người lính và cô cũng thế cô cũng yêu anh nhưng tình yêu đó vẫn chưa trọn vẹn, giống như rằng cô chỉ đang cần anh cho những dục vọng của mình, tình yêu đó của cô vẫn không tách rời được những giá trị thực tế khác “Vâng! Em không thể bồng bột, không thể xa rời thực tế như anh” [12, tr. 155]. Đã nhiều lần anh muốn quên đi người con gái đó nhưng hình như càng cố gắng quên thì lại càng nhớ. Có lẽ cô cũng yêu anh nhưng tình yêu của cô có lý trí mạnh mẽ hơn anh. Một người đàn bà thông minh, sắc bén, có khi trong nụ cười đó có gì ang ác mà mãi về sau anh mới nhận ra. Sức mạnh của tình yêu và vòng tay của người đàn bà đó đã sưởi ấm cho trái tim lạnh giá bao ngày của người lính trẻ đã trải qua nhiều niềm đau trong tình yêu. Đau xót thay tình yêu của anh nồng nhiệt bao nhiều thì anh lại càng đau khổ bấy nhiêu. Đối với anh cô vẫn là một thế giới rộng lớn và anh như một đứa bé chưa đủ sức để có thể khám phá hết trong khi trái tim ấy chỉ thổn thức nhớ về người đàn bà đó. Có lúc anh lại nghĩ “Ôi!...Anh vẫn chỉ là một đứa bé to xác, một tâm hồn lính gồ ghề, thế thôi”.[12, tr. 155]. Rồi mọi thứ đã như anh dự đoán Thủy vẫn trở về với người chồng của mình và để lại cho anh một vết thương không thể lành, những vết rách, vết đạn còn có thể lành lại nhưng vết đau này sẽ quặng mãi trong tâm hồn anh, âm ỉ không thể phai mờ. Vết thương này có phần giống với vết thương mà Tư Chao đã để lại trong tâm hồn người lính trẻ Sáu Nguyện trong tác phẩm “Ba lần và một lần” người con gái ấy cũng đã khắc vào tim người lính gan góc này một vết cào không thể nào quên dù chiến tranh đã đi qua biết bao nhiêu năm nhưng nó vẫn hàng ngày âm ỉ. Nhưng bi kịch của Hoài Linh không dừng lại ở đó, cùng với những mối tình đổ vỡ có lẽ anh sẽ còn giữ lại được cho mình những niềm hi vọng từ những người đã từng vào sinh ra tử với mình thì một bất ngờ đau đớn lại ấp đến khiến cho anh bị một cú sốc quá lớn. Đem niềm đam mê của mình anh đã lao vào cuộc điều tra vụ Trang 46 Luận văn tốt nghiệp thưa kiện của huyện Thanh Lâm về một người bí thư bí ẩn lợi dụng chức quyền để gây ra những hành vi trái pháp luật, trái với tình người. Lao vào cuộc tìm kiếm sự thật cũng cho anh có thể quên đi những nỗi đau của tình yêu với Thủy. Nhưng cũng nhờ vào cuộc tìm kiếm này mà anh lại nhận ra được nhiều điều từ mặt trái của một con người, một kẻ đã từng trải qua những đêm canh thức trắng để canh giặc tới, cũng đã từng đi qua những cơn sốt rét rừng man dại, đã từng làm bạn với rừng xanh,… Từng là một người đứng trong hàng ngũ những con người hi sinh tất cả vì Đảng, vì dân, vì độc lập tự do của quê hương, xứ sở vậy mà bây giờ lại trở về để giày xéo chính nơi mà mình đã sinh ra, làm hại nó và kéo nó theo một cơ chế đầy mưu mô, thâm độc. Người mà Linh phải vạch tội lại chính là Huấn người bạn chiến đấu năm xưa. Đáng tiếc thay cho một con người thông minh, nhạy bén nhưng lại mang những thứ đó phục vụ cho lợi ích của riêng mình, sẵn sàng chà đạp lên những giá trị con người nhằm xây dựng cuộc sống của bản thân bất chấp mọi thủ đoạn hèn hạ. Anh đã dùng mọi cách để có thể kéo bạn mình ra khỏi hố sâu tội lỗi, từ việc khuyên nhủ, hành động và cả cảm hóa nhưng cái cơ chế tư bản hình như cũng đã ngấm sâu vào máu của con người này, chủ nghĩa cá nhân đã làm cho Huấn mất đi lý tính của một con người cách mạng phải biết hi sinh và cống hiến, trong con người đó bấy giờ chỉ tồn tại những phạm trù “tiền bạc” và “quyền lực”, anh đã dùng những năm tháng chiến trường của mình nhằm che đậy, khỏa lấp việc làm dơ bẩn của mình. Thật tiếc cho một con người có tài năng, có sức sáng tạo và bản lĩnh lại bị cuốn vào vòng trong tội ác của mưu toan, vụ lợi và mặt trái của đồng tiền. Khi một người bị lôi vào đó thì khó mà có thể thoát ra được vì nó như một cơn nghiện triền miên, không dứt. Hoài Linh đã phải trải qua những giai đoạn khó khăn nhất của tâm hồn, phải làm sao để cứu bạn mình thoát khỏi vòng vây này, có nên tố cáo hay tiếp tục khuyên bạn mình dừng lại, bao nhiêu chuyện đổ ập lên anh một cách bất ngờ làm anh dường như mất phương hướng, nhưng anh còn có Quỳnh, có Khâm, có những người đồng đội yêu thương, nhờ có họ mà anh vẫn có thể tiếp tục con đường gian nan mà anh đã đi. Nhưng hình như càng đi thì con đường ấy lại càng đưa anh vào ngõ cụt, bóng tối bao trùm, phủ lên mọi thứ xung quanh anh. Và cuối cùng con đường anh chọn là đúng nhưng anh chưa kịp thấy ánh sáng tươi đẹp của nó thì đã bỏ lại mọi thứ tình bạn, niềm yêu thương của gia đình, tình yêu trong sáng của Trang 47 Luận văn tốt nghiệp Quỳnh… và bao nhiêu con người yêu thương anh mà ra đi một cách thầm lặng trong một buổi chiều dậy sóng. Kết cục tuy có buồn nhưng lại cho người ta suy ngẫm về mọi thứ. Bi kịch tinh thần của anh có phảng phất đâu đó hình ảnh của ông Sáu Nguyện (Ba lần và một lần), ông cũng đã trải qua những giằng xé, những đau xót khôn cùng về tội ác của người bạn cùng chiến đấu năm xưa Năm Thành, nỗi đau chồng chất nỗi đau, con người này cũng đã chọn cách giải thoát cho chính mình. Có lẽ con người ta trong cuộc đời này không thể nào lường trước được những bi kịch của mình, phải không ngừng đấu tranh để chiến thắng nó. Bi kịch của nhà báo Trần Hoài Linh phần nào phản ánh được một góc nhỏ của quá trình đổi mới trong tư duy và suy nghĩ của người lính sau khi bước vào cuộc sống mới. Chu Lai đã đưa ra những hồi chuông cảnh báo thật nhẹ nhàng mà sâu sắc đằng sau những trang viết của mình. Và qua đó hình như chúng ta nhìn ra được một Chu Lai trong nhà báo này, Chu Lai cũng đã từng mang trong mình những tâm trạng những bi kịch như thế nên ông phần nào đã khơi lên bi kịch của bản thân mình, ông cũng từng tâm sự “Trở về từ chiến trường, cảm giác đầu tiên là hụt hẫng, vì những năm tháng tuổi tre dường như bị đánh tụt về lại sau lưng.”[24]. Càng đọc càng thấy được những bi kịch của Hoài Linh thì lại càng thấy Chu Lai phần nào đã thể hiện chính con người của mình trong nhân vật này. Và những bi kịch và hụt hẫng ấy là một biểu hiện tâm lý chung của cả một lớp người cùng thời với con người này. 2.3. Người phụ nữ trong các sáng tác của Chu Lai Người phụ nữ xuất hiện trong hầu hết các sáng tác của Chu Lai, họ đóng một vai trò quan trọng làm nên các sáng tác của ông. Vì họ là những đại diện cho cái đẹp, là vị cứu tinh trong tâm hồn của những con người chiến trận. Nhờ có những “dáng Kiều thơm” ấy mà tâm hồn của người lính có thể nương theo và tiến lên mạnh mẽ về phía trước, vượt qua những đau thương, nguy hiểm nhất của cuộc chiến. “Có lần trong cuộc một trò chuyện với đọc giả Chu Lai đã trả lời câu hỏi: Trong chiến tranh điều gì ám ảnh anh nhất? Không cần do dự ông nói: “Con gái…con gái làm mềm cuộc chiến tranh. Con gái làm xanh lại chết chóc. Con gái làm tác phẩm văn học trở nên giàu có.””[9]. Có lẽ đối với Chu Lai cái đẹp của người con gái Hà Trang 48 Luận văn tốt nghiệp Nội có gì đó sâu sắc và để lại trong ông một ấn tượng không thể phai mờ. Có lần trong một buổi trò chuyện ông đã nói: “- Có lẽ chỉ nên nhận xét một câu thế này: Hà Nội có hai niềm tự hào mà khó ở nơi nào có được, đó là cây xanh, hồ nước và nhan sắc con gái. Cái nhan sắc dường như luôn đi ngược lại cơ chế kinh tế như một sự chống lại, một sự thách thức, kinh tế càng khó khăn, vẻ đẹp càng sâu sắc, một vẻ đẹp buồn buồn, hướng nội, làm lai động hàng triệu trái tim đa tình. Thời thị trường mở cửa, các cô gái Hà Nội vẫn đẹp, càng đẹp hơn, đẹp chói chang nhưng là cái đẹp hướng ngoại, dễ chóng mặt nhưng ít bâng khuâng. Bởi cái đẹp hướng nội xa xăm ấy đã toát lên một triết lý mơ hồ: Đàn bà là đêm hôm, à bí ẩn, là để cho đàn ông chống gậy lọ mọ đi tìm suốt đời nhưng…không tìm được. Và một khi đã tìm được là hết, là cả hành tinh sẽ không còn hội họa thi ca. Cũng như tôi, tôi đã tận ngôn cạn chữ ca ngợi vẻ đẹp thánh thiện của họ những sau hàng ngàn trang tôi vẫn chưa hiểu họ là gì cả, bởi thế cho nên có thể tôi…vẫn còn viết được.”[22]. Nói như thế đủ để chúng ta hình dung được đối với Chu Lai người phụ nữ có một vai trò quan trọng không chỉ trong cuộc sống của ông mà ông còn gởi cả vào tâm hồn tác phẩm của mình. Vì bản thân ông cũng đã từng yêu say đắm người con gái Hà Nội xinh đẹp học ở trường cấp ba Trương Vương, cô gái hứa rằng nếu anh đi chiến đấu về dù có tàn tạ hay mất mát như thế nào cô vẫn ở bên anh. Nhưng tình yêu mãnh liệt ở thời tuổi trẻ hình như không thể trụ vững qua bao năm tháng chiến tranh nghiệt ngã khiến con người mệt mỏi trong sự đợi chờ. Và cuối cùng cô gái ấy có chồng và ngày đến thăm anh cô còn đưa cả con mình đến. Có lẽ đó là một nỗi đau trong Chu Lai không thể xóa nhòa nhưng dù sau cũng làm ông tập trung thể hiện khác sâu sắc bóng dáng người phụ nữ trong những trang viết của mình. Ông thường viết về những người con gái có những vẻ hoàn mỹ, tinh khôi và đẹp ở mọi thời điểm. Dù có sống trong thời bình hay phải hàng ngày đối mặt với mưa bom bão đạn thì những người con gái lại càng đẹp. Đẹp đến nao lòng. Từ những cô y sĩ với bắp chân thon, trắng nõn nà, khuôn mặt đẹp đến lạ kỳ và thân hình nở nang đến tuyệt mỹ như Loan (Vòng tròn bội bạc), Ba Sương (Ăn mày dĩ vãng), Thảo (Phố)...đến những cô gái thanh niên xung phong như Hai Hợi (Ăn mày dĩ vãng), Út Thêm (Ba lần và một lần),...hàng ngày hứng chịu bao nhiêu là trận càn quét rối rít của quân thù thì những cô gái ấy lại càng đẹp, cái đẹp Trang 49 Luận văn tốt nghiệp như thách thức lại với gian khó và với cuộc đời này. Và những vẻ đẹp này thiêu đốt biết bao là tâm hồn những anh lính xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước, cũng như đã làm tiêu tốn không biết bao nhiêu là ngôn từ và giấy mực của các nhà văn trong đó có Chu Lai. Trong Vòng tròn bội bạc người phụ nữ Hà Nội cũng xuất hiện một cách tự nhiên và có một vị trí đặc biệt đối với cuộc đời của nhân vật Trần Hoài Linh. Họ xuất hiện với vai trò là người mẹ, người yêu, người đồng đội và có khi lại là người em gái... Đối với vai trò một người mẹ, một chỗ dựa tinh thần cho cả gia đình và là mối liên hệ giữa các thành viên trong cái gia đình với nhiều quan điểm trái chiều nhau này. Trở về từ cuộc chiến tranh khốc liệt niềm khao khát được về với mẹ được mẹ quan tâm luôn cháy bỏng trong anh nhưng chính anh - Nhà báo Hoài Linh đã vô tình làm cho người mẹ luôn yêu quý mình phải buồn phiền “Bà khẽ thở dài rồi đi ra. Mẹ lại buồn. Từ ngày trở về, không biết đã bao lần anh làm cho bà mẹ phật lòng như thế nhưng mẹ vẫn dịu dàng nín nhịn”[12, tr. 21]. Mẹ luôn là người dịu dàng, quan tâm mọi thứ về anh, cũng như cả tuổi thanh xuân, niềm đau khổ và sự hi sinh mẹ đều dồn cả cho những người đàn ông trong gia đình này. Hình ảnh mẹ luôn là hình ảnh thiêng liêng nhất trong mỗi con người, một người phụ nữ có đức hi sinh, dịu dàng, hiền hậu và bao dung, mẹ như một làn gió điều hòa mọi thứ trong gia đình như chính ba Linh đã từng nói. Người phụ nữ này có gì đó đại diện cho cả một tấm gương những người mẹ Việt Nam có những đứa con ra đi cứu nước và đã không ít lần khóc trên những nấm mồ của những người con, người chồng của mình, có lần Chu Lai vào Quảng Nam để thăm một người mẹ liệt sĩ với mười một nỗi đau từ chồng, con trai, con dâu, con rể… đã gieo vào lòng người phụ nữ này những vết thương không bao giờ lành, thì mẹ Thứ đã làm cho ông trăn trở và buồn suốt cả tuần với điều tự vấn: “Trên trái đất này có bà mẹ của dân tộc nào gánh chịu sự mất mát hi sinh như bà mẹ Việt Nam này?”[33]. Họ không phải là tiền tuyến đối đầu với giặc nhưng họ lại là hậu phương vững chắc trong mọi cuộc đấu tranh. Người mẹ trong tác phẩm của Chu Lai có gì đó mang nét tính cách biết cam chịu, hi sinh và kìm nén nỗi đau của mình cho sự bình yên trong mọi hoàn cảnh. Nhắc đến người phụ nữ là phải nhắc đến tình yêu và sự lãng mạn. Đối với Chu Lai cũng không ngoại lệ, đặc biệt người phụ nữ là một nỗi ám ảnh sâu sắc trong Trang 50 Luận văn tốt nghiệp cuộc đời ông. Từng yêu và từng thất bại trong tình yêu phần nào cho ông nhiều cảm xúc thật hơn. Tình yêu mãnh liệt của người đàn bà làm dậy nên biết bao cơn sóng gió trong tác phẩm của Chu Lai, nét yêu này xuất hiện ở mọi người phụ nữ trong tiểu thuyết của ông, nó có ở Tư Chao (Ba lần và một lần), Hai Hợi, Ba Sương (Ăn mày dĩ vãng), cô y tá Thảo, vợ Lãm (Phố),...và nhiều người phụ nữ khác, ở họ có nét gì đó giống nhau khi đến với tình yêu. Có thể các nhà văn cùng viết về chiến tranh và người lính như Chu Lai cũng xây dựng những người phụ nữ đẹp và tình yêu mãnh liệt như thế như Quy (Chim én bay của Nguyễn Trí Huân), Tuyết, Hương (Thời xa vắng - Lê Lựu)…nhưng tình yêu của họ còn có những rào cảng, những sự chịu đựng, kìm nén nào đó mà chưa thể bộc bạch hết như chính con người họ. Đọc Vòng tròn bội bạc chúng ta cảm nhận được trong tiểu thuyết này người phụ nữ luôn đẹp và tình yêu vẫn là một trong những mối quan tâm của Chu Lai. Mối tình đầu tan vở cùng cô nữ sinh Hà Thành, rồi gặp Loan - một cô y tá với vẻ đẹp mặn mòi của người con gái miền Nam đến thăm trong một chiều nắng đẹp, khi trở về gặp phải cô gái mà anh đã cứu trong một lần gặp nạn, cô bé “Hạnh rực lửa” hàng xóm hay giễu cợt anh, rồi Thủy người đàn bà làm anh yêu say đắm bất chấp mọi thứ, và còn lại với anh là Quỳnh cô sinh viên trường Luật mang vẻ đẹp toàn vẹn của một cô gái Hà Nội xưa. Bao nhiêu là người phụ nữ xung quanh Linh, họ đều rất đẹp và mỗi nét riêng không lẫn vào nhau. Mỗi người lại có một sự liên quan đến anh theo một cách khác, nhưng đâu đó vẫn là cánh cổng bước vào con đường yêu. Dù chỉ thoáng qua hay neo đậu lại lâu hơn một chút thì đều là cảm xúc ngọt ngào của tình yêu. Tình yêu đối với mỗi người phụ nữ đều mang những sắc thái và ý nghĩa riêng, có người chỉ là cần có nó khỏa lấp sự trống trãi, có người lại xem đó như một phép thử dục vọng con người, người lại yêu trong thầm lặng chẳng thể nói ra, kẻ lại yêu bằng lí trí, và có người yêu mãnh liệt và sẵn sàng hi sinh tất cả vì nó,… Trong tác phẩm này mỗi người phụ nữ đối với Linh lại mang theo một cảm xúc yêu thương khác làm anh cứ chơi vơi, lưu lạc trong biển tình. Có khi rõ ràng có khi lại mờ nhạt đến lạnh lùng, cảm giác như người vừa bị say sóng trên con tàu tìm đến sự tuyệt đối của tình yêu. Người phụ nữ trong thời đại mới, họ khá nhạy bén và suy nghĩ tiến bộ hơn. Quỳnh cô sinh viên năm ba mang theo một vẻ đẹp đầy tự tin của một cô gái Hà Trang 51 Luận văn tốt nghiệp Thành xưa và nay. Ở Quỳnh không chỉ có sự hồn nhiên, thông minh, sắc sảo của một cô thanh niên trẻ được học tập và dạy dỗ những điều tốt đẹp nhất của xã hội đổi mới hiện đại, mà bên trong đó còn là một người phụ nữ Hà Nội dịu dàng, nữ tính, bao dung, nhân hậu của một người mẹ, người vợ, người chị, người em “Cô gái chơm chớp mắt... Khoảnh khắc ấy, anh chợt phát hiện ra Quỳnh, ngoài vẻ thơ ngây trong trắng ra, ở cô còn phảng phất cái nét phúc hậu của người mẹ, người chị.”[12, tr. 168]. Có lúc cô hồn nhiên như cây cỏ lúc lại triết lý sâu xa “- Có một thời người ta yêu nhau đẹp quá anh nhỉ? Mười bảy năm…- Mắt cô gái trở nên xa xăm. Thế bây giờ thì sao? Hình như người ta chỉ thích nhau chứ không yêu nhau nữa. Thích thì nay có mai không như thích một bữa bánh tôm. Còn yêu… Em không biết, nhưng người ta bảo lâu lắm rồi không có một đôi trai gái nào không lấy được nhau mà nhảy tõm xuống Hồ Tây nữa, thành ra hồ ấy mất thiêng.” [12, tr. 130]. Cô luôn là người em gái đứng bên cạnh anh trong mọi khó khăn, bế tắc âm thầm với tình cảm anh em, mặc dù có thể con tim của cô cũng đang nhen nhóm một ngọn lửa yêu thương khác ngoài vẻ chăm sóc đơn giản đó mà Linh không hề biết hoặc biết nhưng tránh để làm cho cô bị tổn thương. Đúng là con gái lúc nào cũng đẹp hoàn mỹ trong mắt của Chu Lai. Quỳnh mang nét dịu dàng, bao dung của người mẹ, vẻ đẹp nhẹ nhàng của người con gái với sức sống căng tràn, một người yêu và người vợ lý tưởng, người em gái ngoan hiền đúng với vẻ đẹp cổ kính của người con gái Hà Nội. Dù là cháu gái của một người có vị trí lãnh đạo cấp cao trong Bộ Chính trị nhưng cô không bao giờ tỏ ra kiêu căng mà nói những điều đó một cách tự nhiên, thoải mái như một thực tế bình thường làm chính anh phải ngạc nhiên về điều đó. Ở người con gái này, ngoài vẻ dịu dàng, chu đáo, ngoan hiền thì trong suy nghĩ của cô thì lại đầy mạnh mẽ và chính trực, thích theo đuổi những điều công bằng và đấu tranh quyết liệt để chống lại cái xấu, cái ác không tự thỏa mãn với bản thân mà luôn phấn đấu vì một mục tiêu đích thực, có ích cho xã hội. Quỳnh có gì đó giống với Út Thêm, Lan Thanh (Ba lần và một lần) cũng là những cô gái trẻ đầy nhiệt huyết và cũng đẹp đến lạ lùng và cũng có ở Quy (Chim én bay - Nguyễn Trí Huân). Chúng ta thấy người phụ nữ luôn là một nỗi ám ảnh sâu sắc đối với tâm hồn lãng mạn của nhà văn Chu Lai. Đối với ông mọi người phụ nữ đều mang những nét Trang 52 Luận văn tốt nghiệp đẹp riêng từ tính cách cho đến tâm hồn. Có lẽ ông yêu từ rất sớm và tình yêu đó lại không được trọn vẹn nên ông mang theo nỗi ám ảnh đó cả vào những tác phẩm nghệ thuật của mình tạo nên những trang viết hấp dẫn người đọc từ đầu đến cuối, thoạt đầu có vẻ buồn chán nhưng càng đi sâu thì đó là cả những điều thú vị khiến chúng ta tò mò về nó. Đến với mỗi tác phẩm của ông chúng ta đều bắt gặp những người phụ nữ, đó như một phần không thể thiếu cho những sáng tạo nghệ thuật của con người này.Và trong cuộc đối nghịch của mình ông cũng đã từng tiếp xúc và gặp gỡ nhiều người phụ nữ đẹp, từ nông thôn đến thành thị, từ chiến tranh đến lúc hòa bình và quá trình xây dựng xã hội mới, đối với ông người phụ nữ là vị cứu tinh của tâm hồn, họ luôn đẹp càng gian khổ, khó khăn lại càng đẹp, đẹp đến đáng thương. Và đó cũng là nét khác biệt của con người này trong các tác phẩm của mình. “Người đàn ông phải biết thua cái đẹp”. Trong tiểu thuyết của Chu Lai, ông không ngần ngại đưa những yếu tố về những vấn đề nhạy cảm và khát vọng thầm kín của con người mọi người thấy những gì ông viết ra là cảm xúc thật và nó cần phải có. Chu Lai không bao giờ chốn tránh việc miêu tả những cảm xúc thăng hoa trong bản năng tính dục của con người, có lẽ giai đoạn tiểu thuyết trung đại còn dè dặt chưa nói lên hết hoặc ngại viết nên những cảm xúc đó nhưng ở Chu Lai ông thể hiện mọi thứ dường như trần trụi, đạt đến những khoái cảm trong bản năng của con người. Ông miêu tả người con gái đẹp không khuôn mà còn ở sự căng tràn sức sống ở ngực, đùi, chân họ “Có lần anh đến nhà mời cô đi xem ca nhạc theo gợi ý của cô, cô ngượng ngùng bảo anh quay đi để thay đồ. Anh nghe lời nhưng mặt lại đập vào gương. Cùng với những tiếng động sột soạt nghe rợn người, tấm gương tròn phản chiếu một cặp đùi dài, trắng mịn và phía trên là...màu vải hồng hồng. Trong tư thế ấy, cô cứ đứng yên nhìn anh đầy khiêu khích... Rộn rạo không nén được, anh quay lại thì lập tức cô ta làm ra vẻ hết sức sượng sùng kéo quần lên. Một chiếc quần bò chặt căng.”[12, tr. 26]. “Đêm hôm sau Thủy chủ động đến với anh. Đêm sau nữa cùng vậy. Cô thầm lặng hiến dâng, thầm lặng chăm chút”[12, tr. 121]. Mọi cảm xúc thật của con người được Chu Lai xây dựng và dàn trải bằng những con chữ và ngôn từ điệu nghệ bộc lộ rõ nét tâm tư thầm kín của nhân vật trong tiểu thuyết của mình. Thẳng thắn, bộc trực như con người thật của ông. Trang 53 Luận văn tốt nghiệp Đối với một người lãng mạn, có tầm hồn nghệ sĩ và tình yêu cuồng nhiệt như Chu Lai thì người phụ nữ vẫn là một phần không thể thiếu, trong trang viết hay cả trong cuộc đời thực. Những người phụ nữ với ông đều rất đẹp, đẹp trong mọi hoàn cảnh và mọi môi trường. Ông trân trọng họ vì có họ mà cuộc sống trở nên tươi đẹp và bớt đau khổ hơn. Họ là sức sống, là niềm tin và là nguồn cảm hứng bất tận cho ông trong mọi hoàn cảnh. Dù ở nơi chiến trường hay đã bình yên. Nguồn cảm hứng bất tận cho thi ca và văn học từ xưa đến nay. Đặc biệt, là tình yêu. Ông cũng từng yêu và từng đau khổ, thất bại trong tình yêu nên nó để lại trong ông nhiều nỗi niềm sâu sắc. Tóm lại, có thể nhận thấy người phụ nữ có sức ảnh hưởng đặc biệt đối với nhà văn này. 2.4. Sự chiến thắng của cái thiện trong tác phẩm Từ lâu vấn đề thiện - ác đã được văn học quan tâm và đưa vào tác phẩm để xây dựng trong lòng người đọc những quan niệm rõ ràng về triết lí sống “Ở hiền gặp lành”. Chu Lai cũng mang chủ đề này vào tác phẩm của mình, nhưng vấn đề ở đây có ý nghĩa rộng lớn và bao quát ở một xã hội đang chuyển mình đổi mới, nhiều khía cạnh cuộc sống do thế lực đồng tiền ảnh hưởng mạnh đến con người, nên đó là mặt trận đấu tranh quyết liệt không chỉ của một người mà là toàn xã hội. Trong bước đường đấu tranh với cái ác của nhà báo Trần Hoài Linh chúng ta càng nhận rõ điều đó. Mặc dù có khi anh mệt mỏi khi càng đi sâu vào tìm ra lẽ phải thì có lúc nó lại lấn át và phản bội lại anh, chính một con người trực quan như Khâm cũng thấy đều đó “Xét đến cùng thời nào cũng vậy - Khâm vẫn nói theo ý mình - Người ta thường nói “ác giả ác báo”, “Ở hiền gặp lành” nhưng rút cuộc cái ác bao giờ cũng lấn át và ngự trị lên cái thiện” [12, tr. 186]. Đó là lẽ đương nhiên vì bao giờ con vi rút của căn bệnh cũng biết cách ẩn nấp một cách khéo léo, nó hình như chỉ trong bóng tối lờ mờ làm chúng ta khó nhận ra còn cái thiện lại luôn hiện diện chính đáng ngoài những khoảng sáng chói chang nên cái ác có lúc lại bất ngờ thắng thế hơn vào giây phút đầu. Có đôi khi hai phạm trù này lẫn lộn vào nhau làm chúng ta dễ nhầm lần, Nguyễn Minh Châu cũng đã từng có những trăn trở với hai vấn đề này “Trong con người tôi đang sống lẫn lộn người xấu và kẻ tốt, rồng phượng lẫn rắn rết, thiên thần và ác quỷ”[3, tr. 394]. Nhưng có thể thấy cái ác tồn Trang 54 Luận văn tốt nghiệp tại cũng là một lẽ vốn dĩ phải có vì có nó thì xã hội mới có thể cân bằng, con người mới có những phát hiện cho chiều sâu tâm hồn mình. Để cho xã hội có thể nhận ra được những mặt hạn chế của nó mà tự thay đổi nhất là trong giai đoạn nhạy cảm này. Cha Linh một con người từng trải và từng đau khổ đã kịp nhận ra những điều giản đơn đó “Nếu đúng như những lời anh nói thì lịch sử đang lặp lại ở phần đen tối nhất, lặp lại đến không tin được. Nhưng mà hay. Lúc này rất cần xuất hiện như một bài học phản diện. Nó cần đánh vào xã hội những cú đánh hóc hiểm và dữ dội để lôi cộng đồng ra khỏi cơn mê ngủ kéo dài đã quá lâu. Trong lịch sử, những người làm báo các anh nên biết, nhiều khi cái ác cũng có tác dụng thúc đẩy tiến trình phát triển xã hội. Nhưng với điều kiện - ông chém tay vào không khí - Phải gọi được đúng tên nó. Ác là ác, ác không thể là thiện. Tiếc rằng con người thời nay hay lẫn lộn hai phạm trù đó.”[12, tr. 250]. Chính những cám dỗ xấu xa của thế lực đồng tiền, những mảng hiện thực được bao che bằng lớp vải đen đầy huyền hoặc sẽ làm cho con người kịp nhận ra chính mình và cũng đồng thời lột tả bộ mặt đen tối của những kẻ gian trá giả dối làm nguy hại cho xã hội. Tên Huấn trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc là một đại diện cho những con người đang có những hành vi gây nguy hại cho xã hội, bất chấp pháp luật, mua chuộc lãng phí, bao che đút lót, đàn áp cả những người đã cùng vào sinh ra tử, giết chết cả đồng đội của mình chỉ vì trả thù cá nhân “Cái tệ nhất của mày là, mày là một thằng lính cũng đổ xương đổ máu ngoài chiến trường thế mà bây giờ mày lại quay lại làm tội làm tình những thằng lính, những gia đình lính, kể cả diện gia đình thương binh liệt sĩ”[12, tr. 230]. Con người này đủ thông minh, nhạy bén và sự luồng lách của mình để làm nên những điều xấu xa với xã hội. Anh ta luôn có những lí lẽ biện minh xác đáng cho mọi hành vi xấu xa của bản thân, chính cá tính của anh đã tạo nên điều dĩ nhiên đó. Bất chấp mọi sự ngăn cản của bạn bè làm mọi thứ chỉ vì sự cám dỗ của đồng tiền của thế lực đen tối nhằm thỏa mãn thói hưởng thụ, ích kỉ của bản thân mình. Hắn sẵn sàng thủ tiêu kẻ nào ngăn cản sự thăng tiến của hắn kẻ cả người thân, bạn bè giàu sinh ra tử. Giết chết Thịnh, sai người gây tai nạn cho Khâm, mua chuộc những đoàn thanh tra, lão Quách và có cả những lời lẽ dụ ngọt, cám dỗ Linh bằng đồng tiền...Con người này hiểm độc ngay chính trong khuôn mặt và lời nói ráo hoảnh của mình. Nhân vật này cũng đã xuất hiện ở nhiều tiểu thuyết hay của Chu Lai đó là Năm Thành (Ba lần và Trang 55 Luận văn tốt nghiệp một lần), là Địch (Ăn mày dĩ vãng), là Đăng Điền (Cuộc đời dài lắm).... Những kẻ xấu xa này cũng là những giám Tuân, Ba Bưởng những tên bán rẻ đồng đội bán rẻ lương tâm (Chim én bay - Nguyễn Trí Huân),... Họ đều là những con người đang dùng mọi thủ đoạn và sự lém lỉnh của mình để gây nguy hại cho toàn thể xã hội. Mối nguy hại này đã không còn là suy tư của một cá nhân mà nó cần đến sự chung tay của toàn xã hội. Chu Lai đã nỗi lên một hồi chuông cảnh báo cho xã hội hiện tại trong buổi giao thời của nền kinh tế thị trường mở rộng thì con người cần tỉnh táo hơn và vững vàng hơn trong tư duy và hành động của mình. Vì sự cám dỗ độc ác của đồng tiền, thói hưởng thụ vật chất sẽ không từ bỏ riêng ai, phải biết cảnh giác và đấu tranh quyết liệt với cái xấu thì xã hội sẽ tốt đẹp như chúng ta mong muốn. Nhiều sáng tác của Chu Lai viết về chiến tranh ông đã cho nhân vật của mình có một kết cục là cái chết, nhưng đó là sự thắng thế của cái thiện. Ông muốn cho nhân vật của mình phải có kết thúc như thế để người ở lại phải suy ngẫm và đó cũng là thông điệp quý báu mà ông gởi gắm vào tác phẩm của mình. Không chỉ một mà có rất nhiều “đứa con” của ông đều có cái chết, những cái chết này có lúc nghiệt ngã, đầy hối tiếc nhưng đó là bi tráng chứ không hề bi lụy. Đó không phải là những cái chết vì tình yêu của Thảo hay Sáu Hùng của Phố mà là cái chết của Linh (Vòng tròn bội bạc), Sáu Ngyện, Ba Đẩu (Ba lần và một lần), Vũ Nguyên (Cuộc đời dài lắm),...những cái chết đầy suy ngẫm và là những cái chết “thức tỉnh”. Nhưng ngược lại nó lại là một cánh cửa mới mở đường cho những lớp thế hệ tuổi trẻ sau này tiếp bước, cùng phấn đấu làm cho xã hội tốt đẹp. Có thể coi đó là một sự nghĩ ngơi, họ đi tìm lại những người đồng đội của mình để cùng hàng tâm sự nhỏ to nỗi “thèm rừng” của mình. Cái chết của Linh dù sẽ để lại một sự tiếc nuối vô cùng của những người ở lại, nhưng đó là cũng là một sự tiếp bước của những người ở lại tiếp tục con đường tìm ra chính nghĩa và xây dựng một xã hội tiến bộ văn minh hơn. Tại sao lại không phải là cái chết của Huấn (Hòe) của những kẻ xấu xa mà lại là Hoài Linh. Đó cũng có thể là ý đồ của tác giả. Có thể ông muốn Huấn hay những thế lực xấu xa đó phải sống, phải nếm trải những hình phạt thích đáng cho những hành vi xấu xa của họ, từ đó họ có thể ăn năn hối lỗi, trong quá trình thức tỉnh đó họ sẽ tự dằn vặt và đếm giọt đau khổ trong tâm hồn cắn rứt của bản thân. Không hình phạt nào độc ác và khó khăn như sự giằng xé tinh thần, họ xứng đáng bị như thế. Chết, vâng đó là Trang 56 Luận văn tốt nghiệp đều rất dễ, người nói “Chết là hết”, nếu Chu Lai cho những người đã có những hành động bất chấp xã hội, bất chấp tính người như vậy mà chết đi thì có vẻ như quá dễ dàng cho họ. Huấn (Hòe) trong tác phẩm vẫn sống để nhận lấy những hậu quả, những hình phạt thích đáng cho tội lỗi của mình, Năm Thành (Ba lần và một lần) hắn ta phải cắn rứt lương tâm và đau khổ vì những gì hắn gây ra. Đây không phải là sự chiến thắng tuyệt đối hay vang dội của một trận chiến ác liệt mà là một thắng lợi lặng lẽ, nhẹ nhàng ngay trên mặt trận lòng người. Một cuộc sáp lá cà gay cấn không dùng một loại vũ khí vật chất nào mà lại gây ra không ít thương tích khó có thể chữa lành. Đó là sự phản bội, sự giả dối, lọc lừa của con người. Kẻ thù này luôn bao quanh con người chỉ chực chờ sự sơ hở là chúng dễ dàng xâm nhập vào bám sâu vào. Chu Lai bằng năng lực sáng tạo của bản thân và sự từng trải của bản thân cùng những va chạm từ cuộc sống ông đã nhìn nhận vấn đề thiện ác rạch ròi và đem vào tác phẩm của mình những mảng hiện thực chân thật nhất. Nó đã xóa bỏ khoảng cách giữa người trần thuật và nội dung trần thuật, miêu tả hiện thực của chính tác giả đang sống và đang trải qua làm cho khoảng cách giữa người kể và nội dung được kể gần lại với nhau hơn tạo tính khách quan cho tác phẩm và lòng tin của người đọc. Hiện thực xã hội trong giai đoạn chuyển đổi kinh tế thị trường, sự giao thoa hai nền kinh tế làm nỗi lên những mảng màu giữa tối và sáng, giữa thiện và ác. Chu Lai nhận ra và đã đưa vào tác phẩm của mình nhằm cho người đọc một sự trải nghiệm và suy ngẫm cho bản thân mỗi người. Đó là điều rất thành công ở nội dung tiểu thuyết của Chu Lai. Trang 57 Luận văn tốt nghiệp Trang 58 Luận văn tốt nghiệp CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC CỦA NHÀ VĂN CHU LAI 3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật. Con người là điều thú vị nhất đối với con người, và có lẽ con người cũng chỉ hứng thú với con người. Vì vậy con người chính là một nội dung quan trọng và không thể thiếu trong các sáng tác văn học, bởi nhờ vào những con người này những nhân vật này mà nhà văn có thể tái hiện, gởi gắm tất cả những mong muốn, những tâm tư tình cảm và cảm quan của mình ra thế giới bên ngoài một cách rõ nét và sâu sắc nhất. Đọc tác phẩm văn học chúng ta sẽ dễ dàng nhận thấy tác phẩm ấy dù dài ngắn ra sao vẫn phải tồn tại một hay nhiều “nhân vật”, họ có thể mang những cái tên như: Chí Phèo, Thị Nở, Mị, Xuân Tóc Đỏ, Thúy Kiều, Kim Trọng,...hoặc chỉ là những cách gọi thông thường như hắn, thị, bà ấy,...hay khác hơn nhân vật trong tác phẩm văn học còn là những con vật, những đồ vật đóng vai trò quan trọng làm nên tác phẩm. Nhân vật văn học được các tác giả gởi gắm trong tác phẩm của mình qua việc xây dựng về ngoại hình, cử chỉ,ngôn ngữ và đi sâu vào miêu tả tâm lí nhân vật. Và với đặc trưng của tiểu thuyết là có dung lượng lớn thì việc xây dựng hình tượng nhân vật của nhà văn càng thuận lợi. Qua việc xây dựng cho nhân vật mình nổi bật về ngoại hình, cử chỉ, hành động, cũng như tâm lí từ đó nhân vật sẽ bộc lộ rõ về tính cách của mỗi người và sẽ giúp cho người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về mỗi nhân vật mà nhà văn chủ ý đưa vào. 3.1.1. Xây dựng nhân vật qua ngoại hình, tính cách “Chân dung là sự miêu tả các thuộc tính tự nhiên, bề ngoài của nhân vật (như thuộc tính lứa tuổi, thân hình nét mặt, màu tóc,...), các biểu hiện về mặt xã hội, hoàn cảnh, truyền thống văn hóa như ăn mặc, trang điểm kiểu tóc. Chân dung có thể bao gồm những động tác, tư thế cử chỉ, ánh mắt, giọng nói, biểu hiện đặc trưng của nhân vật,... tạo thành cái hình dáng ổn định bề ngoài. Chân dung có thể là tượng trưng, có thể là tả thực, nhưng bao giờ nhà văn cũng muốn khám phá ý nghĩa toát ra từ chân dung nhân vật”[21, tr. 140]. Mỗi người hay mỗi nhân vật được tác Trang 59 Luận văn tốt nghiệp giả dụng công đưa vào tác phẩm của mình điều được tác giả tạo hình cho họ những nét ngoại hình khác biệt dễ dàng nhận thấy được như Chí Phèo chúng ta liên tưởng đến một người có bộ mặt đầy sẹo, đáng sợ, một kẻ lưu manh hay Kim Trọng với “Vai năm tấc rộng thân mười thước cao”, hay người đàn bà làng chài của Nguyễn Minh Châu, một người thô ráp, da dẻ sần sùi mang nét đặc trưng của phụ nữ vùng biển... Và còn rất rất nhiều những tạo hình độc đáo trải dài khắp các tác phẩm văn học khác. Trong Vòng tròn bội bạc những nhân vật được Chu Lai xây dựng ngoại hình phù hợp với tính cách và từ đó nó gắn liền với số phận của họ. “Người ngồi cạnh có khuôn mặt rắn rỏi, nhiều râu, mắt to và hơi phảng phất buồn gượng nhẹ lên tiếng”[12, tr. 8]. Chỉ bằng những câu miêu tả đơn thuần về vẻ ngoài của Hoài Linh qua đôi mắt của Chiến “Độ này anh gầy và già đi không còn nhận ra nữa. Ở dưới ấy sống cực lắm hả anh? ở lại đây lâu vào nhé, một tháng… hai tháng tập trung bồi dưỡng cho. Ôi! Xương sườn này, cả xương vai nữa này… cứ trư cả ra.”[12, tr. 89]. Vài nét bút của Chu Lai thôi cũng giúp ta thấy rõ được anh này có cuộc đời không ít là chông gai, va vấp, có phần khắc khổ. Nhưng trong anh là một tâm hồn lãng mạn, sâu sắc, nhiệt huyết và đầy cương nghị của một người sống có lí tưởng, có mục đích. Anh này có ngoại hình thoang thoáng có nét gì đó của Hai Hùng của Ăn mày dĩ vãng: “Tôi bốn chín tuổi và đang thất nghiệp. Tôi, một kẻ dư thừa vừa bị bắn ra khỏi lề đường. Cao một thước bảy mươi nhưng chỉ nặng có bốn mươi nhăm cân, hốc hác, bắt đầu có dấu hiệu thần kinh, tóc bạc nham nhở, ngực lép, bụng lép, mắt cá chày, da xám ngoét, môi thâm, răng rụng gần một phần ba, ít cười, ít nói, sợ ánh nắng, sợ tiếng động, sợ đô thị, sợ nơi đông người, dấu vết mặc cảm tự ti hằn vào từng bước chân đi, từ trong cái nhếch mép rụt rè, nữa cười nữa khổ... Tóm lại tôi là một con nộm rơm khốn khổ giũa cánh đồng đời đầy dông bão.”[11, tr. 6]. Tuy chưa đến nỗi nhếch nhác như thế nhưng Linh đã những giấu hiệu của sự tiều tụy về thể chất. Tính cách hay suy tư, trăn trở và quyết tâm chống lại cái ác đồng thời luôn mang theo bên mình lập trường của người lính bước ra từ sau chiến tranh anh đã vấp phải những khó khăn vô vàng trong con đường tìm ra chân lí của mình. Tính cách của anh quá mạnh và bộc trực nên có phần gây khó khăn cho việc hòa nhập vào cuộc sống dẫn đến nhiều bi kịch. Trang 60 Luận văn tốt nghiệp Với Khâm, bạn cùng chinh chiến trong mặt trân thiện - ác với Linh, anh có ngoại hình nhìn có vẻ buồn cười nhưng đằng sau đó là cả một con người chân chính. Chu Lai mang đến cho Khâm những nét ngoại hình hoàn toàn trái ngược với Linh nhưng tính cách mạnh mẽ thì không kém “Linh quay lại, nhận ra Khâm phóng viên trang công nghiệp. Khâm có vóc dáng ục ịch, tiếng nói như lệnh vỡ và sống rất bạt mạng. Mới hơn ba mươi tuổi mà cái bụng đã phệ ra, thắt lưng cứ luôn luôn sệ xuống dưới rốn; hai má lúc nào cũng đỏ hồng và đặc biệt có cái cười như trẻ con rất dễ lây, buộc người khác không muốn cũng phải cười theo”[12, tr. 40]. Con người này có ngoại hình khá thú vị, có vẻ hồn nhiên, tếu táo và dễ gần, nhưng tính cách thì lại bộc trực, phóng khoáng và rất biết đắn đo. Khâm là một người trẻ được xã hội ưu ái giành cho điều kiện được học tập và được rèn luyện giúp ích cho việc xây dựng xã hội tiến bộ, hiện đại, cũng được tiếp thu những cái mới, nên có phần phóng khoáng, thoải mái trong cách làm, cách nghĩ và cách nói. Vì tính cách hào phóng, hết mình vì bạn bè và yêu lẽ công bằng cùng với ngoại hình dễ mến nên con người này hình như có số phận khá hơn anh bạn tội nghiệp của mình. Vui vẻ hơn và thoải mái hơn trong cách sống và cách nghĩ. Còn với Chiến “Người thứ ba có lẽ là trẻ nhất, có nụ cười rất hiền và đôi mắt trong veo như mắt con gái” [12, tr. 8], “Chiến kia! Chiến đang đứng trước mặt anh, vạm vỡ hồng hào và tràn đầy vẻ thuần hậu. Nó không thay đổi gì cả, lại có vẻ trẻ trung tráng kiện hơn. Cái miệng rất hiền của nó đang nở ra một nụ cười mà chỉ thoạt nhìn vào đó là lòng ta thấy tin yêu, thấy tĩnh lặng ngay.”[12, tr. 97]. Con người này đã được Chu Lai mang đến một vẻ ngoài khá hiền lành và viên mãn, nổi bật lên ở Chiến là nụ cười hiền từ và đôi mắt đáng tin, và đó cũng là số phận của anh. Biết cách sống và sống hết mình với cuộc đời. Thường khi nhắc đến những kẻ ác hay những kẻ nịnh hót, luồn lách dưới gầm xã hội để được bò lên trên cao thì thường sẽ được miêu tả bằng góc độ từ ngoại hình, cho đến cách cười cách nói đều bộc lộ rõ là con người nham hiểm. Lão Quách trong tiểu thuyết này cũng thế, ông ta được tác giả miêu tả rõ nét từ ngoại hình đến cái răng, cái cười cũng đủ hiểu hắn là con người nham hiểm: “Người mà có hàm răng nêm cuối như thế là thâm hiểm lắm” [12, tr. 106]. Khuôn mặt béo tốt, đôi vai nân nẫn và cái cười gian sảo không thể che giấu tên này là một tên lừa thầy phản bạn Trang 61 Luận văn tốt nghiệp như Linh nói “Trong đời thường anh là thằng lừa thầy phản bạn. Trong chính trường anh là một tên lưu manh chính trị. Còn trong công việc, anh là đứa bất tài, bất lực. Mười năm chiến tranh, anh chỉ viết được một vài bài báo mỏng quẹt. Mười năm hòa bình, anh ngồi im gặm nhấm nỗi buồn quan chức. Tất cả những gì anh có hiện nay đều do bô báo, cơ hội, luồn lót mà nên”.[12, tr. 393]. Những kẻ gian ác thường có ngoại hình đẹp đẽ, vẻ hào nhoáng của họ được phủ lên bằng những tội lỗi, dối trá và lọc lừa đáng sợ. Tên Hòe (Huấn) trong tác phẩm này được khắc họa là một bí thư xã có vẻ ngoài lịch lãm, sang trọng “Linh giật mình quay lại. Trước mặt anh là một người đàn ông còn trẻ, trạc tuổi Linh, nước da đỏ đắn, trán rộng mũi thẳng và hơi gồ, vóc người trung bình, hơi đẫy; mặc chiếc áo blu-dông bằng vải bay Liên Xô, quần màu ghi sáng.”[12, tr. 217]. Tại sao? Hai con người cùng thời kỳ, cùng đi ra từ trong một cuộc chiến và sống trong cùng một xã hội lại có sự khác xa như thế? Đó là cái hay của những kẻ biết thức thời, dùng sự thông minh, mánh khóe của bản thân nhằm thỏa mãn nhu cầu vật chất. Bên cạnh đó Chu Lai còn giành một số chi tiết khác để miêu tả một số nhân vật như vẻ ngoài khá sắc sảo, gian gian của bà trưởng ban kiểm tra huyện Thanh Lâm “Chị này chừng hơn ba mươi tuổi, không thật đẹp nhưng có cái duyên của người đàn bà Việt Nam cổ truyền: cổ cao, lông mày cong, mắt lá dăm và môi cắn chỉ.”[12, tr. 191]. Hay sự phong độ của một người đã có tuổi như ông Phong - Tổng biên tập tòa soạn: “Tổng biên tập là một nhà báo lâu năm. Dáng ông cao ráo, trắng trẻo; tác phong đi đứng, nói năng nhẹ nhàng, lịch thiệp.”[12, tr. 274] vẻ ngoài này khiến ông trở nên là một nhà trí thức và biết giữ mình, ông có vẻ rất an nhàn và lịch lãm hơn số tuổi của mình. Chu Lai đã cố tình xây dựng cho mỗi nhân vật của mình lại mang mỗi vẻ ngoài khác nhau, phù hợp với số phận cũng như tính cách mà họ sẽ bộc lộ qua các sự kiện trong tác phẩm. Việc xây dựng cho nhân vật của mình một ngoại hình rõ nét sẽ mang lại một thành công cho tác phẩm văn học. Với Chu Lai dù nhân vật của ông đều có những nét giống nhau nhưng chúng ta nhận thấy mỗi người đều có những nét khác biệt để tạo sự bất ngờ, lý thú và sinh động cho nhân vật của mình qua ngoại hình và tính cách. Và ở Vòng tròn bội bạc chúng ta cũng tìm thấy những thành công qua việc miêu tả đó. Trang 62 Luận văn tốt nghiệp 3.1.2. Xây dựng nhân vật qua hành động - cử chỉ và đối thoại Nhân vật không chỉ được định hình và thể hiện qua cách miêu tả về ngoại hình, tính cách mà tác giả còn phải lựa chọn cách thể hiện hành động và ngôn ngữ phải phù hợp với cách thể hiện của nhân vật. Nhân vật văn học bộc lộ qua lời đối thoại, độc thoại. Nói, giao tiếp là bản chất của con người vì từ đó chúng ta dễ dàng trao đổi thông tin và thể hiện tình cảm với nhau. Vì vậy ngôn ngữ càng có vai trò quan trọng với nhân vật. Nhân vật thường là đối thoại với nhau nhưng có lúc nhân vật lại tự nói với bản thân mình, đó có thể ngầm hiểu đó cũng chính là lời của chính tác giả. Trong tiểu thuyết này, có rất nhiều đoạn mà nhân vật Hoài Linh độc thoại với bản thân mình về những suy tư trăn trở với cuộc đời: ““Yêu cho chán, cho mệt mỏi rồi lấy béng một gã đàn ông cù lần làm chồng!...”. Chao! Chả lẽ toàn bộ giá trị đàn ông của mình chỉ dừng lại ở đó, toàn bộ chục năm chiến trận của mình đối với cô ta chỉ có thế? Thú vị thật! Nhưng còn lâu. Còn rất lâu nữa các cô bạn thân mến nhé! Cám ơn sự mở mắt này. Nó đến không sớm nhưng cũng không thật muộn. Đáng lẽ nó phải đến từ khi tôi mới bước về để dở cười dở khóc đùa chơi với đứa con kẻ khác của người đàn bà đã hứa chờ đợi tôi suốt cả cuộc đời kia. Đáng lẽ phải là buổi ấy. Nhưng không sao! Vẫn còn kịp. Lính mà… Ngã, dậy là chuyện thường. Miễn là biết đường mà dậy.”[12, tr. 29]. Có lúc tự mình độc thoại để rồi tự đau khổ và dằn vặt bản thân: “Liệu mình có nên trở về như thế này không nhỉ? Và sự vội vàng tháo bỏ áo lính như vậy có ngu xuẩn quá chăng? Một mình giữa trời đêm hiu hắt gió, Linh tự hỏi như thế… Ai dè cuộc đời lại xoay chuyển phủ phàng như thế. Không mất mạng trong trận mạc nhưng lại mất hết những gì có thể mất trong đời thường; mất tươi trẻ, mất tình yêu, mất sự hòa hợp với gia đình, mất lòng tin cậy của bạn bè, của xã hội… Mất nhiều quá! Mất đến rỗng roãng cả người, mất đến chỉ còn là cái bã mang mùi lá thối!”[12, tr. 65]. Lúc lại tự nhủ với mình trong niềm nhớ nhung khắc khoải “Chao ôi!... Gió vẫn rít qua khe cửa. Buồn quá! Giá giờ này có em ở đây… Thằng Khâm nằm ở giường bên kia đã ngủ ngon. Tiếng ngáy của nó giòn nặng và thỏa thuê như của một đứa trẻ. Anh thèm được như nó; vô tư, mạnh mẽ, thẳng một lèo, chẳng trăn trở nông sâu”. [12, tr. 201]. Khi thì đó là tâm trạng giằng xé tâm can, đau đớn trong chính suy nghĩ của mình, khi bị phản bội gần như trước mắt Trang 63 Luận văn tốt nghiệp “Con mắt cay xè và nhức nhối của anh gần như dán cứng vào cánh cửa sơn xanh bên kia… Cánh cửa vẫn im lìm. Cô ta thi gan với mình đây. Ghê gớm thật! Trong chuyện này ai là người đủ tư cách để thi gan? Phải là mình chứ… Cô ta lấy tư cách gì để thi gan! Mình có lỗi ư? Vô lý! Hay là cô ta sợ “cơn giận giữ hoang sơ của người rừng” như có lần cô ta đã nói. Cũng vô ý nốt. Thế thì vì cớ gì nếu không phải là sự phản trắc ráo hoảnh? Nhưng… Chả lẽ lại nhanh đến thế ư? Bức thư của cô ta còn chưa ráo mực.”[12, tr. 258]. Luôn là giằng xé nội tâm trong mỗi lần tự nói vói mình nhưng có lúc tự nói với mình là lúc tự lên dây cót cho chính bản thân vượt qua khó khăn phía trước: “Ở lại nhé? Mai tao đi… Tao chỉ tiếc không làm được gì hơn trong chuyện tình cảm của mày đối với Quỳnh. Đừng buồn nhé!”[12, tr. 285]. Bên cạnh việc đối thoại và độc thoại thì nhân vật còn thể hiện cái tôi của mình qua những hành động xung đột, mâu thuẫn. Xung đột, mâu thuẫn sẽ làm cho con người thật bên trong của nhân vật được bộc lộ rõ nét bằng phương tiện hành động và việc làm của chính nhân vật. Nhân vật sẽ tự thể hiện bản thân và cái tôi của mình qua những hành động cụ thể. Như hành động của nhân vật Hoài Linh khi đánh người bạn của anh Cầm, khi anh này vô tình đánh động đến lí tưởng của Đảng mà anh hằng tôn thờ, đó là cách mà anh thể hiện sự quyết liệt trong lí tưởng hướng theo Đảng. Hay hành động anh ấn vai ông trung tá khi nhận xét về tư cách của người lính trên chuyến tàu anh và mẹ đi tìm mộ anh Minh. Tất cả chứng tỏ rằng anh không phải là một người luôn dùng bạo lực để giải quyết vấn đề, mà là trái lại Linh lại là một người thẳng thắn, bộc trực, anh luôn biết bảo vệ lí tưởng của một người lính Cụ Hồ, tôn trọng những tư tưởng của Đảng và đi theo con đường của Đảng. Đó là nét tính cách đặc biệt, đáng trân trọng của người lính. Hay hành động đến nhà gặp anh chồng của Thủy để nói chuyện một cách rõ ràng chứng tỏ Linh là một người nghiêm túc trong tình yêu, tuy anh đã cảm nhận được tình yêu không còn nhưng anh muốn mọi việc phải rõ ràng, sáng tỏ, anh thể hiện mình là một người đàn ông chân chính, dám chịu trách nhiệm với những gì mình đã làm. Sự im lặng vẻn vẹn gần hai tiếng đồng hồ để nghe những lời chỉ trích vô lý và gian ác trong cuộc họp chi bộ do lão Quách bày ra nhằm hạ uy tín Linh cũng là một hành động đáng nể, khi bản chất anh là một người nóng tính nhưng anh lại trả lời bằng cách im lặng thật sự đáng ngạc nhiên với chính bản thân mình. Việc anh khuyên Huấn (Hòe) bỏ hết mọi Trang 64 Luận văn tốt nghiệp thủ đoạn làm giàu bất chính và lại mọi thứ đúng theo pháp luật đi theo con đường chân chính, đó không phải là sự đồng lõa với cái xấu mà anh muốn dùng tình đồng đội, sự công bằng, chính nghĩa để cảm hóa và thay đổi cái ác. Từ đó thấy rõ anh là người biết cách tha thứ và ủng hộ cho nhưng hành động biết hối lỗi biết quay đầu lại chứ anh không hoàn toàn là con người chỉ biết sống nguyên tắc, cực đoan. Những hành động, việc làm còn thể hiện trình độ văn hóa, giáo dục, học vấn, phong tục tập quán, ý chí,... của con người. Chứng tỏ một con người được giáo dục tốt ở một môi trường tốt thì những hành động của họ sẽ dẫn đến những kết quả như ý. Đôi lúc hành động của nhân vật có khi lại gây ra những tình huống kịch tính và mâu thuẫn tăng cao, hành động thản nhiên của Huấn khi Linh nhắc đến những tội lỗi của mình làm cho Linh càng lúc càng bức xúc “Huấn đột ngột đứng dậy, tay chống lên mặt bàn, hơi nhau người về phía trước, mắt nheo lại trong cái vẻ thách thức không them che giấu” [12, tr. 220]. Những hành động thản nhiên của Huấn cũng ngầm phủ nhận mọi tội lỗi, mọi hành vi xấu xa của bản thân. Hầu như anh ta luôn giữ một thái độ thách thức và kiêu ngạo như vậy. Điều đó cho người đọc cảm nhận con người này có cái đầu lạnh, sống toan tính, đầy mưu toan. Luôn biết tìm cách khỏa lấp mọi thứ bằng lí lẽ và mưu mẹo của mình. Qua việc thể hiện hành động cũng như cách đối thoại của các nhân vật, Chu Lai để nhân vật của mình bộc lộ rõ nhất và tự nhiên nhất chính con người bên trong của họ.Con người ở môi trường, hoàn cảnh nào đều bộc lộ được bản chất của mình qua hành động cũng như cách đối đáp với người khác và với bản thân. Và từ đó tính cách của họ cũng sẽ tự do phát triển theo hướng mà nó muốn. 3.1.3. Miêu tả tâm lí nhân vật “Ý thức, tự ý thức, tâm lí con người là một lĩnh vực rất quan trọng của đời sống, bao gồm động cơ, ý định, ý nghĩ, tình cảm, cảm xúc, ham muốn, vô thức… vì vậy văn học luôn hướng tới nó. Hình thức chiếm lĩnh tâm lí con người trong văn học khác nhau và mỗi thời đại văn hóa lại có những khám phá mới.”[21, tr. 143]. Miêu tả, phân tích tâm lí nhân vật đã được các nhà văn bậc thầy nỗi tiếng phát triển như Flaubert, Banzal, L. Tosltoi, F. Dostoveski,…Các nhà văn thường để cho tâm lí của nhân vật chảy xuôi theo dòng một cách tự nhiên như chính những gì đang diễn Trang 65 Luận văn tốt nghiệp ra. Đó là dòng chảy tự ý thức của nhân vật. “Dòng ý thức là cách tái hiện mà tính xác định của thế giới bên trong của con người bị san bằng, và như vậy không còn gì cả. Con người để mặc cho dòng liên tưởng, hồi ức, cảm nhận, lôi kéo, trôi dạt.”[21, tr. 144]. Và chính R.Barthes cũng đã nhận xét: “Nếu như có một nhà văn hiện đại nỗi lên chống lại nhân vật thì không phải để phá hủy nó (đó là điều không thể làm được), mà chỉ để xóa mờ bộ mặc của nó.”[21, tr. 144]. Để miêu tả tâm lí nhân vật chủ nhân của tác phẩm nên để cho chính nhân vật của mình bộc lộ một cách tự nhiên theo dòng cảm xúc thực, từ đó tính cách nhân vật cũng sẽ được bộc lộ rõ nét hơn. Với dung lượng lớn và số lượng nhân vật đông thì tiểu thuyết thường sẽ có nhiều tuyến tâm lí nhân vật được bộc lộ và nhiều những xung đột mâu thuẫn xảy ra nhằm thể hiện rõ những biểu hiện tâm lí của mỗi người. Trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc thì nhân vật Hoài Linh có thể thấy là có diễn biến tâm lí phức tạp và sâu sắc nhất. Vì anh có tâm hồn tuy mạnh mẽ nhưng lại khá nhạy cảm với cuộc sống. Một anh lính chuyển ngành, anh từ tâm lí khao khát được sống, được yêu thương và được viết lại chuyển sang lạ lẫm với chính những người thân trong gia đình. Và bi kịch tình yêu đã gieo cho anh tâm lí sợ những cô gái yêu qua mãnh liệt, anh cảm nhận hình như con gái bây giờ họ quên mất cách yêu như thế nào? Đi từ bất ngờ này đến bất ngờ khác khi anh biết được người mà anh đang ra sức chống lại để bảo vệ cho lẽ phải lại chính là người đã cùng chiến đấu, cùng vào sinh ra tử với anh Huấn (Hòe). “Linh giật mình quay lại. Trước mặt anh là một người đàn ông còn trẻ, trạc tuổi Linh, nước da đỏ đắn, trán rộng mũi thẳng và hơi gồ, vóc người trung bình, hơi đẫy; mặc chiếc áo blu-dông bằng vải bay Liên Xô, quần màu ghi sáng. Người đàn ông đang tươi cười đó chẳng phải ai khác lạ mà chính là… Huấn.”[12, tr. 217]. “Câu trả lời đanh khô của Huấn như một hòn đá tảng rơi xuống đất ngửa người Linh ra thành ghế. Anh há mồm kinh ngạc” [12, tr. 218]. Cuộc gặp gỡ giữa anh với Huấn gieo cho Linh những tâm trạng từ ngờ ngợ, trông đợi, tò mò đến ngạc nhiên và rồi đau xót. Anh chỉ cảm thấy mình hoàn toàn mất phương hướng khi biết người mà anh từng quyết tâm đưa ra pháp luật lại là anh em vào ra sinh tử với mình. Im lặng là cách mà Linh bắt buộc phải chọn khi anh không còn muốn nói thêm lời lẽ nào. Tâm lí của anh có vẻ phức tạp nhưng nó vẫn theo một dòng chảy xuôi, từng chút một vắt vào đầu óc anh làm anh thật sự bị chao Trang 66 Luận văn tốt nghiệp đảo trước những cơn đau từ tận đáy tâm hồn. Hụt hẫng hoàn toàn khi những việc làm chính nghĩa của mình và Khâm lại bị coi là không đúng với ý chí của Đảng, anh bị coi là kẻ sở khanh khi dụ dỗ vợ người cùng là lính như anh. Bị chính người cấp trên từng ngon ngọt với anh phản trắc và cả người phụ nữ anh từng rất yêu bội bạc, còn đau đớn nào hơn. Cuối cùng nhát dao cuối cùng của sự nghiệt ngã khi Chiến người đồng đội năm xưa nói về cái chết đau đớn của trung đoàn trưởng Thành, giọt nước làm tràn ly, đắng chát bởi những điều phản bội đã làm cho Linh thật sự gục ngã ngay chính trên chiến trường mình đang chiến đấu. Anh rơi vào trạng thái không còn gì để bám víu vào chân lí, lí tưởng suy sụp trong anh và anh chọn cách ra đi là cách tốt nhất cho chính anh hay cho chính những con người mà anh từng làm khổ. Chu Lai đã miêu tả thành công xung đột trong tâm lí nhân vật này để chúng ta nhìn thấy rõ những nét bộc bạch chân thật của nhân vật, đồng thời cũng có thể là chính tâm trạng của nhà văn thể hiện thành công qua nhân vật đó. Cơ chế thị trường thay đổi đối với một người lính chưa chuẩn bị sẵn sàng hành trang khi bước vào xã hội mới thật sự khó khăn. Họ phải có tinh thần vững vàng quyết liệt và tâm lí ổn định mới có thể chống chọi lại với những mặc xấu đang vẫn còn tồn tại len lỏi trong xã hội mới này. 3.2. Kết cấu tác phẩm Muốn xây một căn nhà hoàn chỉnh chúng ta cần phải thiết kế một mô hình hoàn chỉnh. Và phần kết cấu căn nhà là phần rất quan trọng để xây dựng. Có một nền móng tốt thì sẽ có được căn nhà đẹp. Một tác phẩm văn học cũng thế, viết nên được tác phẩm văn học tức là nhà văn đã tạo nên một kết cấu, một chỉnh thể hoàn chỉnh cho đứa con tinh thần của mình. Trong mỗi tác phẩm văn học thì nhà văn nào cũng phải xây dựng một kết cấu cho những sự kiện có liên quan trong toàn bộ văn bản. Các sự kiện phải có mối liên hệ mật thiết, có liên quan với nhau có thể theo một trình tự logic cái có trước dẫn đến cái có sau hoặc đồng hiện song song… Nhưng điều cốt lõi là phải xây dựng lên được một kế cấu từ đầu đến cuối, có mở đầu có kết thúc chặt chẽ, tránh gây nhàm chán và khó hiểu cho người đọc. Trang 67 Luận văn tốt nghiệp Trong tác phẩm này Chu Lai đã tạo nên cho tác phẩm một kết cấu khá hoàn chỉnh về mặt nội dung và hình thức. Để Vòng tròn bội bạc phản ánh đúng với ý đồ của tác giả Chu Lai đã sử dụng lối kết cấu sự kiện - lịch sử cho tác phẩm của mình. Trật tự các sự kiện được sắp xếp theo một trình tự nhất định, sự việc này dẫn đến sự việc kia có tuần tự chặt chẽ. Câu chuyện được bắt đầu từ một chuyến tàu chở bốn người lính trở về từ chiến trường và họ chia tay nhau trong tiếc nuối, để rồi mọi sự khởi đầu đó là những lời kể về nhân vật Hoài Linh và những bi kịch sau đó mà anh mắc phải. Các sự kiện được kể một cách liên tục, từ nhận thức của nhân vật về cuộc đời của chính mình và về những mối quan hệ của anh này. Rồi những nhân vật khác xuất hiện, xây dựng nên một câu chuyện về con đường tìm về lí tưởng cao cả của người lính, mà nói khác hơn là một nhóm người yêu chính nghĩa, yêu lẽ công bằng đó là Linh, Khâm, Quỳnh, Vận, Chiến. Cốt truyện có điểm mở đầu rõ ràng từ việc Linh trở nên xa lạ với gia đình, anh cảm thấy cuộc sống này quá chán nản với nhiều thứ nằm ngoài sự suy nghĩ của anh, rồi từ những cuộc tình bị phản bội, và khi anh yêu bằng chính con người mình và chiến đấu vì chính nghĩa nhưng lại gặp không biết bao nhiêu là rào cản của gia đình và xã hội, đặc biệt là những con người từng vào sinh ra tử với anh. Va vấp nhiều, nhận ra được nhiều giá trị của cuộc sống làm anh thêm chán nản nhưng anh không hề bỏ cuộc, con người này có phần giống với nhân vật Sáu Nguyện (Ba lần và một lần) và Hai Hùng (Ăn mày dĩ vãng) họ đều theo đuổi một lí tưởng cao đẹp, dù bị trù dập vẫn không lùi bước. Bên cạnh đó, tác phẩm lại có một cái kết mở, nghĩa là từ kết thúc đó người viết có thể cho nhân vật hoặc cho tác phẩm những kết thúc hoặc là tốt hoặc là xấu. Nhà báo Hoài Linh kịp nhận ra những xấu xa và thâm độc của người đồng đội từng vào sinh ra tử trong một hoàn cảnh trớ trêu. Đau khổ và hụt hẫng vô cùng khi nhận ra sự thật về cái chết của trung đoàn trưởng Thành, anh không còn tin vào mắt mình người đứng trước mặt anh lại là một kẻ độc ác như thế, chỉ vì tư thù cá nhân mà hắn nở nhẫn tâm giết chết đồng đội của mình. Để rồi cuối cùng anh đã tìm cách giải thoát là ra đi để tìm lại trong tâm hồn anh những nỗi niềm bình yên, trở về với núi rừng với những con người có mùi khen khét của lính. Hình ảnh cuối cùng khi Vận, Chiến, Khâm, Quỳnh đứng trước mặt hồ lăn tăn gợn sóng sau một cơn bão dữ dội cho người đọc cảm nhận được rằng: “Sau những sóng gió, những vùi dập của cuộc Trang 68 Luận văn tốt nghiệp đời thì con người vẫn sẽ trở lại với bình yên”. Thành công ở đây là nhà văn muốn cho người đọc những suy ngẫm về cuộc đời và về nhân vật của mình.Và từ đó, người đọc sẽ mang đến cho nhân vật của mình những kết thúc mới trong suy ngẫm của mỗi người, đặt nhân vật vào tay của người tiếp nhận khiến họ sẽ cảm nhận và sẽ đóng góp cho nhân vật của mình hoàn thiện và đúng với tinh thần tác phẩm hơn. Họ sẽ vừa làm người chứng kiến và sau đó lại là đao phủ. Kết thúc này cũng giống với Phố, Ăn mày dĩ vãng, v.v... và một số tác phẩm khác của ông. Chu Lai thường cho tác phẩm của mình những kết thúc mở và đều đó làm cho những tác phẩm tiểu thuyết của ông thật sự thành công và thu hút nhiều bạn đọc. Mở ra cho văn học những chân trời mới. 3.3. Ngôn từ Ngôn từ là chất liệu duy nhất làm nên tác phẩm văn học. “Điểm khác biệt của ngôn từ văn học là nó biểu đạt một thế giới hình tượng hình thành trong lòng nó, nếu là công cụ thì công cụ của chính nó, cho nên có đặc điểm riêng và giá trị độc lập tự thân.”[21, tr. 50]. Tiểu thuyết với đặc thù là một tác phẩm văn học có dung lượng lớn và bao quát nhiều vấn đề, nhiều nhân vật vì thế việc lựa chọn những ngôn từ thích hợp cho từng kiểu nhân vật lại càng quan trọng. Trong tiểu thuyết ngôn từ rất đa dạng và phong phú. Nhà văn miêu tả ngôn từ như những sản phẩm cá thể hóa được chọn lựa và sử dụng đúng với hoàn cảnh và tính cách nhân vật của mình. Trong tiểu thuyết ngôn từ chính là phương tiện để nhà văn có thể bộc lộ quan điểm của bản thân hay của chính là quan điểm của người kể về thế giới nội tại. Ngôn từ trong tác phẩm văn học nói chung và trong tiểu thuyết nói riêng mang nhiều hình thức đa dạng và phong phú nó mang tính chất đối thoại, đa thanh, trực tiếp là lời nhân vật hay nữa trực tiếp… Trong lời kể thì người trần thuật sẽ mang ngôn ngữ của mình khoác lên ngôn ngữ của nhân vật vì thế từ đó khám phá sâu hơn nội tâm và trạng thái của nhân vật. Trong tiểu thuyết này đôi lúc lời của nhân vật lại có đan xen cả lời của người trần thuật, có lúc lại xưng “Tôi”, “mình” lúc lại gọi “Linh”,”anh” lúc thì người kể lại đứng ngoài nhìn theo diễn biến sự kiện mà tái hiện, lúc như chính người kể lại là nhân vật từng trải qua và thuật lại. Có sự đan xen uyển chuyển giữa những lời trực tiếp và nữa trực tiếp của người kể chuyện. Điều đó Trang 69 Luận văn tốt nghiệp làm cho người tiếp nhận cảm nhận sâu sắc và thật hơn tâm trạng của nhân vật, làm cho nhân vật trở nên sinh động và thu hút hơn. Trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc Chu Lai cũng đã khéo léo lựa chọn và sử dụng những ngôn từ thích hợp cho từng nhân vật của mình. Ông lựa chọn cho nhân vật của mình ngôn từ mang tính cá thể hóa cao độ. Phơi bày mọi thứ ra ánh sáng trần trụi và cho nhân vật thoải mái thể hiện mình bằng chính lớp ngôn ngữ mang bản chất riêng của từng người. Không né tránh những cảm xúc trần tục, đời thường. Bởi vì ngôn ngữ văn học chính là ngôn ngữ đời thường được nâng lên thành ngôn ngữ văn học khi đưa vào tác phẩm. Ví như Khâm một anh thanh niên bộc trực, thẳng thắn, thích nói oang oang, cách nói chuyện của anh này tự nhiên và thể hiện rõ bản chất của mình mà không sợ một thế lực cản trở nào. “Ê, thủ lĩnh da đỏ! Ăn sáng chưa? Đi ăn với tớ đi! Hôm nay trúng quả.”[12, tr. 40]. “Quại cơm rồi hả? Đúng là chủ nghĩa khổ hạnh của lính. Cộng đồng lính tráng nó rèn nên lắm cái hay như trung thành, trung thực, trung quân,… nhưng cũng đẻ ra nhiều cái thiếu mùi đời. Giống như sư. Sống lành như thế viết hay thế nào được. A-lê-hấp! Cứ phải giũi vào đời ầm ầm như chiếc xe xích. Đời không thương ta, ta phải cạp răng vào đời mà sống.”[12, tr. 41]. Cách ăn nói của anh làm Linh nhiều lúc cũng khổ sợ về những định nghĩa thích phủ nhận hết thảy mọi thứ của anh ta. Ngôn ngữ mang tính khẩu ngữ được bộc lộ rõ nét, đúng với bản chất một anh lính. Ở Linh, Chu Lai xây dựng nhân vật này là một nhà báo bước ra từ chiến tranh có lúc anh nói chuyện có gì đó mang tính nguyên tắc và cực đoan, trong lời nói của anh có lúc lại gồ ghề kiểu lính rất mạnh mẽ và quyết liệt ““Thứ nhất, tôi cấm cô không được nói chú lính. Thế nào là chú lính? Thứ hai, tôi không ghen! Tôi không thèm ghen với cái thằng đàn ông ẽo uột chuyên dùng phương tiện phim ảnh để chèo kéo đàn bà con gái ấy. Cuối cùng, đã quá đủ chúng ta không còn gì để nói với nhau nữa. Mất thì giờ.””[12, tr. 26]. Tuy nhiên, anh vẫn là một người lính với một lý tưởng cao đẹp luôn hướng đến ý chí của Đảng và đặt nhiều niềm tin vào chính nghĩa nên ngôn ngữ của anh có phần triết lý và theo những khuôn khổ người lính. Quỳnh cô sinh viên trường luật, ngôn ngữ của cô này thoải mái thể hiện, chứng tỏ cô còn khá trẻ nhưng cách cô suy nghĩ khá trưởng thành, nói năng nhanh nhạy, biết cân nhắc và giản dị, cung cách một người phụ nữ Hà thành truyền thống nhưng biết cách cân bằng. Con ở Hòe một Trang 70 Luận văn tốt nghiệp con người gian ác và chà đạp nên những giá trị tốt đẹp vì mục đích làm giàu thì ngôn ngữ của con người này thường sắc lẻm và khiêu khích đồng thời mang trong lời nói có gì đó ác ác, thách thức với mọi người. Như không nể sợ một ai. “Chừng nào tỉnh đổ, huyện đổ thì tao mới đổ”. Huấn thường xưng là “tôi” và gọi Linh là “đồng chí” có vẻ xa lạ và khách sáo trong cách đối thoại. Ngôn ngữ của Huấn thường mang tính chất cao ngạo, tự tin với mánh lới của mình. Nghĩ rằng mình là người thông minh chẳng sợ một thế lực nào. Còn Quách con người luồn cúi, một kẻ nịnh hót nên ngôn ngữ của ông này thường mang tính chất ngon ngọt, tân bốc người khác. Khi còn có thể lợi dụng được Linh thì Quách dùng những lời lẽ ngọt ngào và o bế anh để hắn đạt được ý đồ đen tối của mình. “Đến rồi hả? Mình chờ ông mãi. Ốm hay sao mà trông bơ phờ thế? Làm việc vừa vừa thôi ông ạ. Nghe nói dạo này thêm ngoại ngữ buổi tối và viết cả truyện nữa hả. Có chi đấy. Tuổi trẻ phải như vậy. Mình già rồi, túc tắc vài năm nữa rồi… hưu!.”[12, tr. 38]. Dùng cặp từ “mình” và”ông” để nói chuyện với Linh, lão ta muốn mối quan hệ giữa lão và Linh trở nên gần gũi hơn, dễ bề lừa lọc. Con người này rất biết cách lấy lòng người khác để leo lên vị trí cao hơn bằng bất cứ giá nào từ thăm hỏi, quà cáp, đến ham dọa, uy hiếp đủ mọi trò. Dỗ ngọt Linh là thế nhưng khi hắn ta biết rằng việc làm này vô ích đối với một người chân chính như anh thì hắn hoàn toàn đổi thái độ vào cách nói chuyện cùng ngôn ngữ lại khác hoàn toàn, trở lại bản chất là con người gian trá, những câu nói mang tính kết tội và khinh thường lại được tuôn ra dễ dàng, lưu loát. “Cái gì? Anh muốn gì?...Thằng du côn! Cút ngay không tao gong cổ lại bây giờ. Đồ thằng lính mọi rợ! Cút ngay ra khỏi đây…Tao nói, chính tao nói mày và cả cái lũ chúng mày là mọi rợ” [12, tr. 394]. Bên cạnh những ngôn từ của mỗi nhân vật đó thì Chu Lai còn sử dụng một số tiếng lóng và khẩu ngữ vào trang viết của mình để làm cho tác phẩm trở nên dân dã, gần gũi và dễ tiếp nhận hơn với người đọc. Những từ như “Tây” - tiếng lóng để chỉ cảnh sát, “mâu thuẫn nội bộ”, “vết áp-xe”mới kéo da non của anh, “Hạnh rực lửa”, “Con đĩ”, “Con đĩ non”, “lính mọi rợ”, “thằng giặc lái”, “chả”cách gọi của người miền Nam,… Còn nhiều những ngôn từ mà Chu Lai đã dùng nó để xây lên được tác phẩm của mình, làm cho nó nhiều màu sắc vừa sinh động vừa tạo được tính nhân văn trong tác phẩm. Trang 71 Luận văn tốt nghiệp Ông cũng là một người đã từng chiến đấu ở các chiến trường ác liệt nhất và từ nam ra bắc nên ông có phần am hiểu nhiều từ ngữ ở các vùng miền vì vậy ông đã đưa vào những tác phẩm của mình sự đa dạng, phong phú và đầy màu sắc ngôn ngữ độc đáo. Mỗi nhân vật sẽ được đặc trưng của một lớp ngôn ngữ riêng làm nổi bật lên tính cách và cuộc sống của mỗi người. Chu Lai đã rất thành công khi vận dụng sự am hiểu ngôn ngữ cũng như những lời văn chân thật của mình vào mỗi tác phẩm gây được sự tin cậy của người đọc và tạo được sự gần gũi trong quá trình tiếp nhận. 3.4. Điểm nhìn trần thuật Trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc Chu Lai đã sử dụng một cách linh hoạt điểm nhìn trần thuật. Đầu tiên ông sử dụng điểm nhìn của người trần thuật được giấu mặt, tuy chúng ta không biết người này là ai nhưng qua lời kể của người này ta có thể biết rõ được nhân vật của tác phẩm từ tên họ, bề ngoài, tính cách và cũng xung đột tâm lí bên trong các nhân vật một cách bao quát. “Điểm nhìn thể hiện vị trí người kể dựa vào để quan sát, cảm nhận, trần thuật, đánh giá các nhân vật và sự kiện.”[21, tr. 104]. Ở điểm nhìn này, người trần thuật đã miêu tả lại sự vật từ thế giới bên ngoài nhân vật và kể những điều mà nhân vật không biết. Trong tác phẩm Vòng tròn bội bạc Chu Lai đã sử dụng thành thạo điểm nhìn trần thuật bên ngoài để cho người đọc thấy sự khách quan trong quan điểm nhận xét về nhân vật. Ông đã xây dựng cho người trần thuật những điểm nhìn bao quát toàn bộ sự kiện và diễn biến xung quanh nhân vật. Ở vị trí này người kể có thể chứng kiến và có thể là người đứng ngoài quan sát và kể lại một cách khác quan, chính xác, sử dụng ưu thế của mình thuật lại mọi việc rõ ràng, mạch lạc. Bên cạnh đó, người kể này còn có lợi thế là được đánh giá và nhận xét về những gì được nhìn thấy và cảm nhận được. Trong cuộc cãi vã giữa những người trong gia đình Linh, ở đây người kể là người đứng ngoài câu chuyện và thuật lại mọi sự việc có trình tự và miêu tả lại diễn biến tâm lí của từng người trong gia đình nhằm giúp cho người đọc cảm nhận được ngay một không khí khá căng thẳng và ngột ngạt trong chính hoàn cảnh hiện tại. Câu nói của anh Cầm “Bi kịch! Mọi gia đình sau chiến tranh đều đầy rẫy những bi kịch, nhất là những gia đình cộng sản nòi như gia đình này…” [12, tr. 64]. Đó không chỉ là lời nói tự phát của anh ta mà đó cũng là sự đánh giá của người kể này. Hình ảnh Trang 72 Luận văn tốt nghiệp Linh trong căn nhà xập xệ của mình, lúc đồng đội cũ gặp lại nhau sau bao năm và thái độ phũ phàng của Huấn với bạn bè cũng với nỗi hụt hẫng xót xa khi Chiến kể lại toàn bộ câu chuyện năm xưa đều được người này quan sát và nhìn thấy. Và diễn biến cũng được người này diễn tả lại và mọi thứ đều theo trình tự chặt chẽ. Hay trong lúc Linh gặp lại Chiến ông cũng đã sử dụng điểm nhìn trần thuật để miêu tả lại khung cảnh nên thơ và xinh đẹp của hòn đảo mà nơi Chiến đang trú ngụ, đáng là một thiên đường trên mặt đất “Xa lắm, trên lưng chừng núi đảo đang le lói một ánh đèn dầu. Ánh đèn vụt sáng vụt tắt tựa như ngọn hải đăng cô đơn. Ở đó, giữa nương rẫy cây rừng hoang lạnh, chắc đang sống một đôi vợ chồng lẻ loi âm thầm nhưng vẫn là sống, có nhau… Phải chăng toàn bộ lý lẽ cuộc đời thu gọn vào ngọn đèn giữa trời đêm khuya khoắt ấy.”[12, tr. 102]. Đó cũng là sự lẻ loi của Linh và cũng của chính tác giả chăng? Dụng công cho việc tạo điểm nhìn của người kể chuyện toàn tri để giúp cho nhân vật của mình có thật hơn và đáng tin cậy hơn và đến kết thúc tác phẩm Chu Lai cũng không quên mang điểm nhìn này theo dòng chảy của tác phẩm một lần nữa. Con đường đi tìm Hoài Linh của bốn con người chính nghĩa thấp thoáng những niềm hi vọng chiến thắng trong tương lai “Biên cương mây bay và núi non trùng điệp. Xa lắm vọng về những tiếng pháo nổ u trầm. Không gian yên tĩnh, nghe được cả tiếng chim hót đâu đây… Bên con suối nhỏ chảy rì rầm có bốn con người: Vận, Khâm, Chiến và Quỳnh đều vận đồ lính chiến, ba lô trên lưng, kẻ đứng người ngồi trên những tảng đá, chạc cây. Tất cả sạm màu nắng gió chứng tỏ họ đã thức nhiều đêm và đi đã nhiều ngày. Cặp mắt trũng sâu của cô gái hiện rõ vẻ bồn chồn man mác.”[12, tr. 413]. Lại một lần nữa điểm nhìn này phát huy tốt vai trò phản ánh sự thật khách quan và chứng tỏ đây là một yếu tố có vị trí quan trọng không thể thiếu trong quá trình tạo nên một tác phẩm văn học. Và điều đó cho chúng ta thấy người trần thuật có những dẫn dắt mạch lạc về sự việc diễn ra một cách khách quan, tuy là đứng ngoài quan sát nhưng người này sẽ đánh giá chính xác về những gì xung quanh nhân vật. Bên cạnh đó trong tiểu thuyết này điểm nhìn nhân vật cũng được sử dụng một cách linh hoạt. Điều đó tạo điều kiện cho người đọc không chỉ biết được bề ngoài của nhân vật mà còn đi sâu vào bên trong nội tâm nhân vật thấu hiểu và cảm thông cho nhân vật. Mở ra một thế giới mới cho người tiếp nhận. Trong quá trình miêu tả Trang 73 Luận văn tốt nghiệp những sự vật bên ngoài thì tác giả cũng không quên thể hiện cái nhìn của chính nhân vật của mình khi kế hợp hai điểm nhìn trần thuật một cách uyển chuyển. Điểm nhìn của nhân vật cũng được sử dụng triệt để vai trò của mình. Điểm nhìn của nhân vật này xuất hiện khá nhiều trong tác phẩm “Linh vẫn nói như nói với chính mình Con người tạp âm, xa lánh mọi ỷ eo nheo nhóc của cuộc đời bên ngoài; suốt đêm ngày, suốt năm tháng chỉ làm bạn với cỏ cây hoa lá… Ban ngày dầm mình vào nắng gió hoàn thiện tư cách một công dân, đêm về uống với bạn bè chân tình một ly rượu rồi làm một giấc ngủ ngon, không mộng mị, không bồn chồn và sáng ra chắc là sẽ sảng khoái, sẽ háo hức muồn hành động, muốn làm một cái gì đó biết bao… Buổi sáng ở đây chắc đẹp như ở biển… Nắng ấm, chim chóc kêu ran, nhảy xuống nước bơi một vòng quanh đảo, ngập sâu người trong lòng nước mát lạnh, mở cho to mắt nhìn xuyên suốt vào cái màu xanh vô cùng, vô tận, tay khẽ chạm vào một nhánh rong, một cái đuôi cá… Rồi cởi trần cầm dao đi vào rừng, lắng nghe thật tinh những âm thanh lao xao của cây lá; nắng lên, hết việc, kiếm một vạt cỏ nằm dài ra, nằm giữa lòng nó thiu thiu một giấc ngủ toàn màu xanh… Chỉ cần thế thôi. Thế thôi…” [12, tr. 100]. Anh nhìn cuộc đời có vẻ gì đó hơi cay đắng với anh nhưng Linh vẫn giữ được một phần tươi đẹp của cuộc sống. Thấy hai đôi vợ chồng hàng xóm có sự đối nghịchnhautrong cách đối xử anh lại suy nghĩ về chính mình, không biết khi có gia đình anh lại rơi vào trường hợp nào. Hay khi Khâm nhận xét về người con gái Hà Nội ngày nay anh có cái nhìn vừa thương vừa tội anh cảm nhận, phụ nữ Hà Nội bây giờ đẹp, càng khổ lại càng đẹp, họ đẹp thách thức với môi trường, thấy họ đẹp mà thương. Điểm nhìn trần thuật giúp cho nhân vật thể hiện cách nhìn nhận và đánh giá của sống riêng theo cách của họ. Chính xác là những điều họ đang được cảm nhận thật tinh tế và thuật lại, đồng thời họ cũng đánh giá những điều đó theo cách riêng. Điểm nhìn trần thuật trong tác phẩm này được tổ chức linh hoạt như một tiểu thuyết đa thanh, sử dụng người kể toàn tri và ngôi kể được chuyển đổi linhh hoạt. Từ việc miêu tả con người bên ngoài tác giả đi sâu vào nội tâm và những diễn biến tâm lí của nhân vật, khám phá con người trong cái nhìn bao quát từ bề nỗi đến chiều sâu nhân vật. Và điểm nhìn trần thuật cũng được di truyền liên tục thích hợp cho quá trình diễn biến sự kiện trong tác phẩm. Trang 74 Luận văn tốt nghiệp 3.5. Bản chất tổng hợp của tiểu thuyết Là một thể loại với dung lượng lớn và khái quát nhiều khía cạnh đời sống, vì thế mà tiểu thuyết sẽ mang trong mình một bản chất tổng hợp rõ nét, tập trung nhiều loại hình văn học như: kịch, ký, thơ trữ tình. Trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc chúng ta dễ dàng nhận thấy điều đó qua những mảng hiện thực mà nhân vật từng trải qua được kể lại như mang theo loại hình ký văn học hay có những mâu thuẫn xung đột dường như lên đến đỉnh điểm để tạo nên tình huống gây cấn như một vở kịch thu nhỏ. Có những lúc nhà báo Hoài Linh lại có những rung cảm, những giây phút lãng mạn ngọt ngào như trong một bài thơ trữ tình lãng mạn. Chu Lai đã xây dựng những mảng hiện thực phong phú về cuộc sống và hành động cũng như suy nghĩ của mỗi người trong cuộc sống mới. Từ những gì mà chính bản thân nhân vật đã từng trải, từng cảm nhận và chính nhân vật sẽ tự kể lại như một tác phẩm ký văn học nói về cuộc đời một con người. Cuộc đời của nhà báo Trần Hoài Linh được Chu Lai kể lại khá chi tiết, từ trong chiến tranh anh bước ra cuộc đời mới và vấp phải những khó khăn gian khổ như thế nào? Mọi chi tiết đều được ông thuật lại rõ ràng và mạc lạc, như một tác phẩm ký chân dung kể về con nhân vật này. Mọi việc diễn ra được kể mạch lạc và từng chi tiết một không chỉ là một số phận mà nhiều số phận trên hai mặt trận thiện ác. Tất nhiên trong một tác phẩm phải có sự kiện tình huống, đối với tiểu thuyết một thể loại lớn thì những tình huống và sự việc diễn ra rất nhiều từ việc này đến việc khác sẽ điều diễn ra theo quy luật vốn có của nó. Và có lúc sẽ có những xung đột, kịch tính xảy ra giữa các nhận vật, giống như một quy trình khép kín, những mâu thuẫn xung đột này có phần mang hơi hướng như một vở kịch và trong tiểu thuyết cũng có những đoạn nhân vật đối thoại hoặc độc thoại như một diễn viên kịch trên sân khấu của cuộc đời mình. Trong tiểu thuyết này xảy ra nhiều những xung đột cao trào làm cho nhân vật bộc lộ mạnh mẽ tính cách và con người bên trong của mình. Có lúc họ kiềm chế được phẫn nộ trong lòng như buổi tranh cãi của gia đình Linh trong buổi hợp mặt anh đã kiềm chế không đánh em mình trước mặt mọi người, nhưng khi ông bạn của anh Cầm buông lời chạm đến điều mà Linh tôn thờ thì một cú đấm mà kết thúc bằng tâm trạng xấu hổ, buồn bực của bản thân anh. Trang 75 Luận văn tốt nghiệp Xung đột dâng lên đỉnh điểm và được giải quyết thỏa đáng. Màn kịch kết thúc cũng là lúc cái nút thắt được mở ra và mọi xung đột cũng sẽ được giải quyết theo hướng tích cực, đúng với ý đồ của tác giả. Mọi sự kiện xảy ra đều dẫn đến một khái niệm gọi là kết quả. Rõ ràng mọi vở kịch phải được xây dựng theo một kết cấu nhất định mở đầu, diễn biến và kết thúc đều đó cho thấy trong tiểu thuyết cũng có những kết cấu như thế. Bên cạnh đó, trong quá trình diễn biến các sự kiện, các nhân vật không chỉ thể hiện hành động của mình mà còn từ đó bộc lộ những tình cảm, cảm xúc thật trong tâm hồn nên trong tiểu thuyết lại mang nét gì đó hơi thở trữ tình lãng mạn. Đó có thể là những rung động, những cảm xúc yêu thương hay đại loại như sự lãng mạn trong tình yêu đều có yếu tố trữ tình trong đó. Khi tình yêu đến con người ta trở nên ngây ngô vào lãng mạn. Có những đoạn Linh miêu tả Thủy giống như một nhà thơ trữ tình lãng mạn “Một tâm hồn và một tấm lòng đẹp. Anh đi lại gần cô. Con người và giọng nói của cô gợi cho anh một nhu cầu được tâm sự, được san sẻ bớt đi những cái gì đang đè nặng trong lòng. Khuôn mặt cô hàng xóm đang ở trước mặt anh. Người đàn bà dưới ánh sáng trần trụi ban ngày đã đẹp thì trong bóng đêm huyền ảo, họ lại càng đẹp hơn. Thủy như thế. Mái tóc, vầng trán, cái mũi, cái miệng, khuôn mặt, cái cổ… Tất cả đều trở nên thanh thoát mịn màng. Thủy trẻ quá! Trẻ và đẹp như một nữ sinh mới ra trường…” [12, tr. 71]. Trong tác phẩm còn có những đoạn Thủy viết thư gởi cho anh, những bức thư ấy đầy những lời lẽ trữ tình lãng mạn, thoạt nghe chắc ai cũng sẽ nghĩ họ là một cặp tình nhân trẻ trung và tràn đầy sức sống của lúc mới bước vào đường yêu, hay một cặp vợ chồng son mới cưới đã phải xa nhau “Hãy trở về đi người chồng ngang tàn và yếu đuối của em,…em không thể xa anh được. Anh là không khí là sự sống của em. Anh là hạnh phúc ngọt ngào và nỗi khổ đau cay đắng của em. Anh là tất cả….Vậy mà em đã yêu. Yêu điên loạn. Yêu đến nỗi thắp cả hương. Khấn vái cầu cho sự bền vững của tình yêu ấy…” [12, tr. 208]. Tình yêu khiến cho một người con gái kỹ sư thủy lợi mà lại viết những dòng thư chứa những ngôn từ thơ ca lãng mạn, những con chữ có cánh, yêu thương thương da diết như một bài thơ tình lãng mạn của một nữ thi sĩ viết cho người mình yêu, quả thật tình yêu có sức mạnh cãi biến con người dữ dội. Đó cũng là cách các sáng tác của Chu Lai cũng như một số người cùng thời của ông như Lê Lựu, Ma Trang 76 Luận văn tốt nghiệp Văn Kháng, Nguyễn Trí Huân,… làm cho sáng tác của mình không quá khô cằn, tuy viết về những người lính, những hiện thực xã hội trần trụi nhưng vẫn có gì đó lãng mạn, trữ tình làm cho người đọc cảm thấy chúng không quá khó đi vào tâm hồn họ, như những con chữ theo quy tắc nhất định. Có khi cảnh vật, thiên nhiên cũng tạo cho con người những yếu tố lãng mạn, trữ tình. “Buổi sáng ở đây chắc đẹp như ở biển… Nắng ấm, chim chóc kêu rang, nhảy xuống nước bơi một vòng quanh đảo, ngập sâu người trong dòng nước mát lạnh, mở cho to mắt nhìn xuyên suốt vào cái màu xanh vô cùng vô tận, tay khẽ chạm vào một nhánh rong, một cái đuôi cá… Rồi cởi trần cầm dao đi vào rừng, lắng nghe thật tinh những âm thanh lao xao của cây lá; nắng lên, hết việc, kiếm một vạt cỏ nằm dài ra, nằm giữa lòng nó thiu thiu một giấc ngủ toàn màu xanh… Chỉ cần thế thôi” [12, tr. 100]. “Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ” thiên nhiên sẽ bồi đắp cho con người tâm hồn bay bổng, trữ tình và đầy yêu đời hơn. Yếu tố trữ tình không thể thiếu trong các sáng tác vì nó làm phong phú thêm tâm tư, cảm xúc của con người. Con người dù khô cằn đến mấy thì vẫn có những phút giây rung động và tác phẩm văn học càng không thể thiếu vì nó còn là tình cảm của tác giả gởi vào từng trang viết. Bản chất tổng hợp của tiểu thuyết là một nội dung hình thức phổ biến trong thể loại tiểu thuyết nói chung và trong các sáng tác của Chu Lai nói riêng. Ông vận dụng khá thành thạo và linh hoạt những đặc trưng nổi bật về hình thức của tiểu thuyết vào những sáng tác của mình và tạo được sức hút cho tác phẩm của mình. Trang 77 Luận văn tốt nghiệp C. PHẦN KẾT LUẬN Qua quá trình tìm hiểu và đi sâu phân tích tác phẩm chúng ta hiểu thêm về tác giả Chu Lai và tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc. Chúng ta thấy được ông viết thật chân thực, thật sinh động và sắc sảo để mọi người đều cảm nhận được những gian nan vất vả của con người trước và sau chiến tranh. Với ba lô mang theo là mười năm làm lính đặc công ven sông Sài Gòn, luôn phải đấu tranh giữa sự sống và cái chết làm cho bản năng sinh tồn và sự mạnh mẽ phát huy hết mức trong chính cuộc sống và bên những tác phẩm của Chu Lai. Lao vào viết và viết miệt mài viết để tồn tại và để trả nợ đời. Trong sáng tác của ông, đặc biệt là tiểu thuyết đã đạt được một số thành tựu xưng đáng, không chỉ là những giải thưởng mà còn là sự đón nhận nồng nhiệt của bạn đọc gần xa. Đó không chỉ là may mắn của ông mà còn do ông có nét riêng không thể lẫn vào ai được. Khẳng định mình như một cá thể mạnh mẽ, dám thể hiện dám nói lên ý kiến của mình. Văn chương của ông “sần sùi” và “góc cạnh” nhưng không bao giờ nhợt nhạt đối với ông mọi thứ trong văn chương đều có thể hay - dở, đúng - sai tùy vào cảm nhận của mỗi người. Ông thể hiện hết mình và viết những hiện thực ông đã chứng kiến và từng trải qua vì thế nó chân thật và khách quan. Và trong sáng tác ông cung không quên áp dụng những đặc trưng về thể loại vào sáng tác của mình. Áp dụng nhưng không máy móc mà có khoa học và trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc chúng ta cũng đã thấy những điều đó. Một tác phẩm mang nhiều đặc trưng của thể loại tiểu thuyết. Một tác phẩm thể hiện rõ con người và cách suy nghĩ của ông trong một giai đoạn lịch sử đất nước đang từng bước chuyển mình mạnh mẽ, sẽ có không ít những thuận lợi nhưng cũng mang lại nhiều những khó khăn nhất là những người lính vừa mới hòa nhập vào cuộc sống mới. Ở đó, có những người sẽ giữ vững được lí tưởng chiến đấu trong những năm tháng bom đạn gian lao, sống hết mình vì lí tưởng cao đẹp như Trần Hoài Linh, Khâm, Quỳnh, Vận, Chiến, Thịnh,… và cũng chính nơi đó cũng sẽ sản sinh ra những con người suy tư, toan tính vì vòng xoáy đồng tiền, bị ma lực của nó thu phục như Huấn, Quách và một số người cán bộ bị mua chuộc… Những người lính của Chu Lai không phải là Trang 78 Luận văn tốt nghiệp kiểu nhân vật “siêu nhiên” hoàn toàn nguyên tắc mà họ cũng là những con người rất bình thường đôi khi còn văng tục nữa nhưng đó là họ chân thực, họ cũng có những khát khao cháy bỏng yêu thương, họ cũng có nhu cầu vật chất, tinh thần nhưng họ biết giữ vững ý chí của mình. Họ tranh đấu hết mình vì chân lí của cái thiện. Và cuối cùng thì lẽ phải cũng chiến thắng. Trong tác phẩm này cũng như nhiều tiểu thuyết khác của ông, Chu Lai cũng đã vận dụng thành công những đặc trưng về thể loại của tiểu thuyết vào sáng tác của mình, từ việc miêu tả hiện thực khách quan, nhìn nhân vật từ đời tư, và sự nếm trải của nhân vật, xóa bỏ khoảng cách giữa người trần thuật và nội dung trần thuật v.v…hoặc về hình thức cũng rất thành công, thể hiện rõ được ý đồ phản ánh trong tác phẩm. Qua tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc chúng ta càng hiểu thêm về Chu Lai cũng như những tác phẩm của ông. Và từ đó tìm hiểu được những đặc trưng về nội dung cũng như hình thức của thể loại tiểu thuyết. Điều đó giúp chúng ta định hình được quan niệm sáng tác và những gởi gấm mà Chu Lai đã thả theo những sáng tác của mình. Ông đã góp phần tạo nên một nốt nhạc hay vào bản đàn tiểu thuyết của thời kỳ đổi mới cũng với những bằng hữu của mình. Trang 79 Luận văn tốt nghiệp TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lại Nguyên Ân (chủ biên) (2004), 150 thuật ngữ văn học, NXB Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 2. M.Bakhtin (1999), Ngôn ngữ trong tiểu thuyết (toàn tập), Bakhtin, tập 3, NXB Hà Bắc, Hà Bắc. 3. Nguyễn Minh Châu (2000), Truyện ngắn tuyển chọn, NXB Văn học, Hà Nội. 4. Hà Minh Đức (2000), Lí luận văn học, NXB Giáo dục Hà Nội, Hà Nội. 5. Hà Minh Đức (2001), Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 6. Đại học quốc gia Hà Nội – Trường viết văn Nguyễn Du – Tạp chí văn nghệ quân đội (1996), 50 năm văn học Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám, NXB Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 7. Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (2004), Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục Hà Nội, Hà Nội. 8. Thu Hằng, Nhà văn Chu Lai chuyển sang… “Chơi” văn, http://tuoitre.vn/tin/van-hoa-giai-tri/van-hoc-sach/20070422/nha-van-chu-lai-chuye n-sangchoi-van/197771.html. 9. Hoài Hương, Nhà văn Chu Lai: “Còn sống, còn viết về chiến tranh”, http://tonvinhvanhoadoc.vn/van-hoc-viet-nam/doi-song-van-hoc/445-nha-vn-chu-lai -con-sng-con-vit-v-chin-tranh.html. 10. Jan Wat (1992), Sự trỗi dậy của tiểu thuyết, NXB Tam Liên, Bắc Kinh, Bắc Kinh. 11. Chu Lai (2003), Ăn mày dĩ vãng, NXB Văn học Hà Nội, Hà Nội. 12. Chu Lai (1999), Vòng tròn bội bạc, NXB Văn học Hà Nội, Hà Nội. 13. Phong Lê (2009), Hiện đại hóa và đổi mới văn học Việt Nam thế kỷ XX, NXB Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 14. Phong Lê (1997), Văn học trên hành trình của thế kỷ XX, NXB Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội. Trang 80 Luận văn tốt nghiệp 15. Phương Lựu (chủ biên) (2006), Lí luận văn học, NXB Giáo dục Hà Nội, Hà Nội. 16. Nguyễn Đăng Mạnh – Bùi Duy Tân – Nguyễn Như Ý (2003), Từ điển tác giả, tác phẩm văn học Việt Nam dùng trong nhà trường, NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội. 17. Nhiều tác giả (1997), Nhà văn hiện đại Việt Nam, NXB Hội nhà văn, Hà Nội. 18. Hồng Thanh Quang, Nhà văn Chu Lai viết về nỗi cơ cực dịu dàng, http://antgct.cand.com.vn/vivn/nhanvat/2013/2/56490.cand. 19. Đỗ Quyên, Văn học tình yêu trận mạc và đường đời, http://giaoduc.net.vn/Giao-duc-24h/Nha-van-Chu-Lai-bat-mi-nhung-ky-niem-doi-th uong-va-tran-mac-post102247.gd. 20. Hoàng Hữu Quyết, Xin tạ lỗi những người đàn bà tôi đã trót làm tổn thương, http://hoanghuuquyet.vnweblogs.com/print/8627/179500. 21. Trần Đình Sử (chủ biên) – La Khắc Hòa – Phùng Ngọc Kiếm – Nguyễn Xuân Nam (1993), Lí luận văn học, NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội. 22. Dương Tử Thành, Nhà văn Chu Lai: “Người gọi tên phố”, http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/sach/lang-van/nha-van-chu-lai-nguoi-goi-ten-pho2135728.html. 23. Bùi Việt Thắng (10/1994), Một cách tái hiện chiến tranh, Tạp chí văn nghệ quân đội. 24. Theo Gia đình xã hội, Nhà văn Chu Lai: “Viết để neo đậu tâm hồn vào cuộc đời”, http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/gioi-sao/trong-nuoc/nha-van-chu-lai-viet-de-neo-t am-hon-vao-cuoc-doi-1873284.html. 25. Theo Lao Động, Chu Lai, “tôi là anh thợ cày trên cánh đồng chữ”, http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/gioi-sao/trong-nuoc/chu-lai-toi-la-anh-tho-cay-tre n-canh-dong-chu-1879800.html. 26. Theo Thanh niên, Nhà văn Chu Lai trò chuyện về nghiệp văn chương, http://vietbao.vn/Van-hoa/Nha-van-Chu-Lai-tro-chuyen-ve-nghiep-van-chuong/108 45064/181/. Trang 81 Luận văn tốt nghiệp 27. Theo Tiền phong, Chu Lai, “Người đàn ông phải biết thua cái đẹp” , http://vietbao.vn/Van-hoa/Chu-Lai-Nguoi-dan-ong-nen-biet-thua-cai-dep/10866278 /181/. 28. Theo Văn nghệ trẻ, Nhà văn Chu Lai và ám ảnh nghiệp viết, http://vietbao.vn/Van-hoa/Nha-van-Chu-Lai-va-nhung-am-anh-cua-nghiep-viet/108 43885/181/. 29. Trần MạnhThường (2003), Từ điển tác giả văn học Việt Nam thế kỷ XX, NXB Hội Nhà văn Hà Nội, Hà Nội. 30. Nguyễn Văn Tùng (tuyển chọn và biên soạn) (2008), Tuyển tập các bài viết về tiểu thuyết ở Việt Nam thế kỷ XX, NXB Giáo dục Hà Nội, Hà Nội. 31. Trần Bạch Tuyết, Nhà văn Chu Lai: “Tâm hồn vẫn là chốn khuất nẻo…”, http://hanoicorner.com/Forum/viewtopic.php?f=56&t=1735. 32. Bình Nguyên Trang, Nhà văn Chu Lai và những người “đồng nghiệp” trong gia đình, http://vnca.cand.com.vn/vi-VN/doisongvanhoa/2007/5/51927.cand. 33. Vương Trọng, Vần sáng hỏa châu và bắp chân người con gái, http://chieulang.com.vn/chieu-lang/vuong-trong/chi-tiet/vang-sang-hoa-chau-va-bap -chan-tran-con-gai-2442.html. 34. Bay Vút, Nhà văn Chu Lai: “Cái gì đã qua thì cho qua”, http://origin.m.radioaustralia.net.au/vietnamese/2011-04-29/nh%C3%A0-v%C4%8 3n-chu-lai-%E2%80%9Cc%C3%A1i-g%C3%AC-%C4%91%C3%A3-qua-th%C3 %AC-cho-qua%E2%80%9D/286140. Trang 82 Luận văn tốt nghiệp MỤC LỤC A. PHẦN MỞ ĐẦU............................................................................................... 1 1.LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI................................................................................................1 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ....................................................................................................3 2.1. Tác giả................................................................................................................. 3 2.2. Tác phẩm............................................................................................................. 8 3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU................................................................................... 10 4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU.......................................................................................10 5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU........................................................................... 10 B. PHẦN NỘI DUNG..........................................................................................12 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG............................................................. 12 1.1. Vài nét về thể loại tiểu thuyết........................................................................... 12 1.1.1. Khái niệm tiểu thuyết................................................................................. 12 1.1.2. Đặc điểm của tiểu thuyết............................................................................16 1.2. Vài nét về Chu Lai và tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc.......................................21 1.2.1. Vài nét về tác giả........................................................................................ 21 1.2.1.1. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác...............................................................21 1.2.1.2. Quan niệm sáng tác................................................................................. 23 1.2.2. Tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc................................................................... 28 1.2.2.1. Hoàn cảnh sáng tác..................................................................................28 1.2.2.2. Tóm tắt tác phẩm.....................................................................................29 CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG CỦA TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC..................................................................................................................... 33 2.1. NHỮNG TÁC ĐỘNG TỪ CUỘC SỐNG MỚI ĐẾN MỘT SỐ NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC....................................................................................33 2.2. Những suy tư trăn trở của Trần Hoài Lính trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc .................................................................................................................................. 40 2.2.1. Những suy tư về cuộc sống của anh sau chiến tranh.................................40 2.2.2. Những bi kịch về tinh thần của nhà báo Trần Hoài Linh.......................... 42 2.3. Người phụ nữ trong các sáng tác của Chu Lai................................................. 48 2.4. Sự chiến thắng của cái thiện trong tác phẩm.................................................... 54 CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC CỦA NHÀ VĂN CHU LAI..................................................................... 59 3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật.......................................................................... 59 3.1.1. Xây dựng nhân vật qua ngoại hình, tính cách........................................... 59 3.1.2. Xây dựng nhân vật qua hành động - cử chỉ và đối thoại........................... 63 3.1.3. Miêu tả tâm lí nhân vật...............................................................................65 3.2. Kết cấu tác phẩm...............................................................................................67 3.3. Ngôn từ..............................................................................................................69 3.4. Điểm nhìn trần thuật......................................................................................... 72 Luận văn tốt nghiệp 3.5. Bản chất tổng hợp của tiểu thuyết.................................................................... 75 C. PHẦN KẾT LUẬN......................................................................................... 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................. 80 Luận văn tốt nghiệp ĐỀ CƯƠNG TỔNG QUÁT A. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tác giả 2.2. Tác phẩm 3. Mục đích nghiên cứu 4. Phạm vi nghiên cứu 5. Phương pháp nghiên cứu B. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Và nét về thể loại tiểu thuyết 1.1.1. Khái niệm tiểu thuyết 1.1.2. Đặc điểm của tiểu thuyết 1.2. Vài nét về Chu Lai và tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc 1.2.1. Vài nét về tác giả 1.2.1.1. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác 1.2.1.2. Quan niệm sáng tác 1.2.2. Tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc 1.2.2.1. Hoàn cảnh sáng tác 1.2.2.1. Tóm tắt tác phẩm CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG CỦA TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC 2.1. Những tác động từ cuộc sống mới đến một số nhân vật trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc Luận văn tốt nghiệp 2.2. Những suy tư trăn trở của Trần Hoài Linh trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc 2.2.1. Những suy tư về cuộc sống của anh sau chiến tranh. 2.2.2. Những bi kịch tinh của nhà báo Trần Hoài Linh. 2.3. Người phụ nữ trong sáng tác của Chu Lai 2.4. Sự chiến thắng của cái thiện CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC CỦA NHÀ VĂN CHU LAI 3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật. 3.1.1. Xây dựng nhân vật qua ngoại hình, tính cách 3.1.2. Xây dựng nhân vật qua hành động – cử chỉ - đối thoại 3.1.3. Miêu tả tâm lí nhân vật 3.2. Kết cấu tác phẩm 3.3. Ngôn từ 3.4. Điểm nhìn trần thuật 3.5. Bản chất tổng hợp của tiểu thuyết C. PHẦN KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO MỤC LỤC Những tác động từ cuộc sống mới đến một số nhân vật trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc Luận văn tốt nghiệp [...]... 5 Phương pháp nghiên cứu Trang 10 Luận văn tốt nghiệp Với đề tài là: Đặc điểm của tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc của nhà văn Chu Lai thì đầu tiên người viết sẽ đọc tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc và một số tiểu thuyết có những vấn đề liên quan cũng như những tài liệu liên quan đến vấn đề này sau đó sé sử dụng một số phương pháp để làm sáng tỏ đề tài: Phương pháp tiểu sử: người viết sử dụng phương pháp... điểm tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc của Chu Lai người viết sẽ thực hiện việc khảo sát và tìm hiểu về tiểu sử, cuộc đời nhà văn Chu Lai; những đặc điểm chủ yếu của thể loại tiểu thuyết; nhất là tìm hiểu về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm Vòng tròn bội bạc cũng một số tài liệu có liên quan và các thông tin trên các trang mạng, các bài phê bình, đánh giá của các nhà lí luận văn học về chủ đề này 5 Phương... đời, quan điểm sáng tác và sự nghiệp sáng tác của nhà văn Chu Lai Bên cạnh đó tìm hiểu khái quát những đặc điểm nổi bật của thể loại tiểu thuyết Thứ hai, đi sâu phân tích và cảm nhận nội dung, ý nghĩa và đặc điểm nghệ thuật của tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc và từ đó hiểu được nhiều khía cạnh của xã hội Việt Nam trong quá trình đổi mới, qua đó cảm nhận sâu sắc về những suy tư trăn trở và số phận của người... đềm),…ngoài ra còn có tiểu thuyết tư liệu, tiểu thuyết chính luận Từ những vấn đề trên cho thấy những đặc điểm nổi bật đó đã làm cho tiểu thuyết xứng đáng có một vị trí quan trọng trong nền văn học hiện đại Và từ những bước tiến của thời đại thì tiểu thuyết phải luôn vận động và cách tân để giữ vững được vị trí đứng của mình 1.2 Vài nét về Chu Lai và tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc 1.2.1 Vài nét về tác... đã thử ngòi bút của mình ở khá nhiều thể loại Những tác phẩm tiêu biểu của ông như: Nắng đồng bằng (tiểu thuyết 1977), Người im lặng (truyện ngắn,1976), Đôi ngã thời gian (truyện ngắn, 1979), Sông xa (tiểu thuyết, 1982), Gió không thổi từ biển (tiểu thuyết, 1985), Vòng tròn bội bạc (tiểu thuyết, 1990), Ăn mày dĩ vãng (tiểu thuyết, 1992), Phố (tiểu thuyết, 1993), Bãi bờ hoang lạnh (tiểu thuyết, 1990),... tác, nhà văn Chu Lai đã cho ra đời rất nhiều những tác phẩm hay, mang đậm dấu ấn phong cách của mình Mỗi sáng tác ông đều gởi những “giọt cảm xúc” khác nhau, mỗi loại một ít để làm phong phú thêm “cơn mưa cảm xúc” của chính mình Và Vòng tròn bội bạc cũng là một trong những giọt nước tinh túy nhất hòa trong cơn mưa đó làm cho nó tươi mát và đầy sức sống hơn Với đề tài Đặc điểm tiểu thuyết Vòng tròn bội. .. về một con người chính trực và tài năng Trang 32 Luận văn tốt nghiệp CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG CỦA TIỂU THUYẾT VÒNG TRÒN BỘI BẠC 2.1 Những tác động từ cuộc sống mới đến một số nhân vật trong tiểu thuyết Vòng tròn bội bạc Cuộc sống với nền kinh tế thị trường làm thay đổi khá nhanh bộ mặt xã hội sau những ngày sau giải phóng Chiến tranh đã cướp đi của con người quá nhiều thứ và chính nó cũng làm cho... chỉ bằng những ngôn từ thi vị Qua các bộ tiểu thuyết lớn và nổi tiếng như: Tấn trò đời của Ban-dắc, Chiến tranh và hòa bình của L Tôn-xtôi, Tội ác và hình phạt của Đốt-xtôi-ép-xki….những quyển tiểu thuyết kinh điển này đã phần nào cho thấy rõ đặc trưng phản ánh hiện thực rộng lớn và chiều sâu cuộc sống của thể loại tiểu thuyết Đặc điểm thứ hai làm cho tiểu thuyết khác với truyện thơ, trường thơ, thơ... 15 Luận văn tốt nghiệp chính trị đạo đức…và nó làm cho con người hứng thú khi tiếp cận với nó Đồng thời nó góp vào cho nền văn học những thành tựu và những bước tiến mới nổi bật 1.1.2 Đặc điểm của tiểu thuyết Tiểu thuyết là thể loại có dung lượng lớn - và có khả năng phản ánh hiện thực rộng lớn Với đặc trưng quan trọng này tiểu thuyết phần nào cho thấy được vị trí vai trò của nó trong nền văn học hiện... M.Bakhtin nhà nghiên cứu Xô viết thì tiểu thuyết là “thể loại duy nhất đang hình thành và chưa xong xuôi”[7, tr 331] Tiểu thuyết có dung lượng lớn nên nó sẽ có khả năng chứa những nghệ thuật của văn học, đọc những trang tiểu thuyết ta cảm nhận được cái nhìn tinh tế và sâu lắng của tác giả qua từng lời văn như chúng ta đang lạc vào vườn thơ mượt mà trữ tình sâu lắng như những tiểu thuyết diễm tình của Khái