TRƢỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT KHÓA 37( 2011-2015) ĐỀ TÀI: CẤU THÀNH CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Giảng viên hướng dẫn: Thạc sĩ: Huỳnh Thị Sinh Hiền Bộ môn: Luật Hành chính Sinh viên thực hiện: Bùi Thị Kim Phí MSSV: 5117337 Lớp: Luật Tƣ pháp K 37 Cần Thơ, tháng 11 năm 2014 NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƢỚNG DẪN ........................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN PHẢN BIỆN ........................................................................................................................... n ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU .............................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài .....................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu đề tài .................................................................................1 3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài ...........................................................................2 4. Phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài ..................................................................2 5. Bố cục của đề tài ..................................................................................................2 CHƢƠNG 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ QUY PHẠM PHÁP LUẬT ..................3 1.1 QUY PHAM XÃ HỘI VÀ QUY PHẠM PHÁP LUẬT .................................3 1.1.1 Khái niệm quy phạm và quy phạm xã hội ....................................................3 1.1.2 Khái niệm quy phạm pháp luật ....................................................................4 1.2 ĐẶC ĐIỂM CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT ...............................................4 1.2.1 Quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung ................................................5 1.2.2 Quy phạm pháp luật là quy tắc do nhà nƣớc đặt ra hoặc công nhận ...........5 1.2.3 Quy phạm pháp luật đƣợc nhà nƣớc bảo đảm thực hiện ..............................6 1.3 CẤU TRÖC CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT ...............................................6 1.3.1 Giả định ........................................................................................................6 1.3.2 Quy định .......................................................................................................9 1.3.3 Chế tài .........................................................................................................11 1.4 PHÂN LOẠI QUY PHẠM PHÁP LUẬT .....................................................13 1.4.1Căn cứ vào đối tƣợng điều chỉnh và phƣơng pháp điều chỉnh ....................13 1.4.2 Căn cứ vào nội dung của quy phạm pháp luật ...........................................14 1.5 VAI TRÕ CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT .................................................15 CHƢƠNG 2: CẤU THÀNH CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT ............................17 2.1 MỘT SỐ QUAN ĐIỂM CHƢA THỐNG NHẤT VỀ CƠ CẤU CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT ............................................................................................17 GVHD: Ths Huỳnh Thị Sinh Hiền SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật 2.1.1 Quan điểm thứ nhất: Quy phạm pháp luật gồm ba bộ phận cấu thành là giả định, quy định và bảo đảm ..................................................................................17 2.1.2 Quan điểm thứ hai: Quy phạm pháp luật bao gồm hai bộ phận cấu thành là những điều kiện tác động và hậu quả pháp lý .....................................................20 2.1.3 Quan điểm thứ ba: Quy phạm pháp luật bao gồm hai bộ phận cấu thành là quy tắc và bảo đảm ..............................................................................................22 2.2 QUAN ĐIỂM CỦA NGƢỜI VIẾT VỀ CƠ CẤU CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT ..........................................................................................................24 KẾT LUẬN ................................................................................................................31 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO GVHD: Ths Huỳnh Thị Sinh Hiền SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật LỜI NÓI ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quy phạm pháp luật là bộ phận độc lập nhỏ nhất cấu thành nên các chế định pháp luật, ngành luật và hệ thống pháp luật, chính vì vậy quy phạm pháp luật đƣợc xem là tế bào của hệ thống pháp luật và đóng vai trò nhƣ là những viên gạch để xây dựng nên tòa nhà pháp luật. Do đó, việc nghiên cứu lý thuyết về quy phạm pháp luật trong đó có cơ cấu của quy phạm pháp luật có ý nghĩa rất lớn không chỉ về mặt lý luận nhận thức mà còn phục vụ rất thiết thực cho các hoạt động thực tiễn pháp lý nhƣ hoạt động xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, hoạt động thực hiện và áp dụng pháp luật đƣợc chính xác và khoa học. Ngoài ra, nó còn phục vụ việc nâng cao ý thức pháp luật trong nhân dân, tạo kỹ năng sống và làm việc theo pháp luật của các tổ chức và cá nhân trong xã hội. Tuy nhiên, lý thuyết về quy phạm phạm pháp luật cho đến nay vẫn còn nhiều điều khiến các nhà khoa học lúng túng, đặc biệt là về cấu trúc của quy phạm pháp luật thì vẫn chƣa có sự thống nhất về mặt lý luận. Sở dĩ nói nhƣ vậy là hiện nay vẫn còn có nhiều quan điểm khác nhau về cơ cấu của quy phạm pháp luật cũng nhƣ các thành phần cụ thể của quy phạm pháp luật. Có quan điểm cho rằng, quy phạm pháp luật bao gồm ba bộ phận , nhƣng bên cạnh đó lại có quan điểm cho rằng quy phạm pháp luật chỉ bao gồm hai bộ phận cấu thành .Chính vì vẫn chƣa có cách hiểu thống nhất về các thành phần cấu tạo nên quy phạm pháp luật nên gây khó khăn đến việc xác định các bộ phận của các quy phạm pháp luật đƣợc quy định trong văn bản quy phạm pháp luật, ảnh hƣởng đến khả năng thi hành, áp dụng pháp luật, nên vấn đề này đòi hỏi phải có sự nghiên cứu một cách đầy đủ và toàn diện hơn. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài, “ Cấu thành của quy phạm pháp luật ” mang tính cấp thiết, không những về lý luận, mà còn là đòi hỏi của thực tiễn hiện nay. 2. Mục tiêu nghiên cứu đề tài Ngƣời viết nghiên cứu đề tài: “ Cấu thành của quy phạm pháp luật ” trƣớc hết là để bản thân mình trao dồi, hiểu biết thêm lý thuyết về quy phạm pháp luật. Trong đề tài này ngƣời viết tìm hiểu những vấn đề liên quan đến lý thuyết của quy phạm pháp luật, mà chủ yếu là ngƣời viết tập trung nghiên cứu cơ cấu của quy phạm pháp luật cũng nhƣ các thành phần cấu tạo nên quy phạm pháp luật. Vì quy phạm pháp luật có cấu trúc chặt chẽ nên việc nghiên cứu cơ cấu của quy phạm pháp luật sẽ giúp GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 1 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật cho chúng ta hiểu rõ hơn bản chất của pháp luật đồng thời nó tạo ra cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu các vấn đề khác có liên quan nhƣ thực hiện và áp dụng pháp luật, cơ chế điều chỉnh pháp luật, soạn thảo và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật. 3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Trong quá trình nghiên cứu đề tài “ Cấu thành của quy phạm pháp luật ” ngƣời viết đã tìm hiểu về những vấn đề liên quan đến quy phạm pháp luật nhƣ: đƣa ra khái niệm, đặc điểm, các loại quy phạm pháp luật cũng nhƣ đƣa ra vai trò của quy phạm pháp luật đối với đời sống xã hội. Bên cạnh đó, ngƣời viết chủ yếu tập trung tìm hiểu về cơ cấu của quy phạm pháp luật mà chủ yếu là đƣa ra khái niệm, vai trò và phân tích từng bộ phận của quy phạm pháp luật để có thể nắm rõ hơn về các bộ phận đó, đồng thời cũng đƣa ra nhiều quan điểm khác nhau về cơ cấu của quy phạm pháp luật, phân tích những ƣu điểm và hạn chế của những quan điểm đó. Qua đó rút kết từ những quan điểm trên ngƣời viết đƣa ra quan điểm của mình về các bộ phận cấu thành quy phạm pháp luật nhằm khắc phục những hạn chế, vƣớng mắc của những quan điểm trên. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài Để hoàn thành đƣợc luận văn này ngƣời viết đã sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu sau: - Phƣơng pháp sƣu tầm tài liệu - Phƣơng pháp nghiên cứu lý luận trên tài liệu sách vở - Phƣơng pháp phân tích và tổng hợp - Phƣơng pháp so sánh 5. Bố cục của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo thì nội dung của luận văn gồm hai chƣơng sau: - Chƣơng 1: Khái quát chung về quy phạm pháp luật - Chƣơng 2: Cấu thành của quy phạm pháp luật GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 2 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật CHƢƠNG 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ QUY PHẠM PHÁP LUẬT Trong chƣơng này ngƣời viết trình bày các vấn đề liên quan đến quy phạm pháp luật nhƣ về khái niệm của quy phạm pháp luật cũng nhƣ đƣa ra các đặc điểm cơ bản của quy phạm pháp luật, nêu và phân tích từng bộ phận của quy phạm pháp luật, các căn cứ để phân loại quy phạm pháp luật và cuối cùng là trình bày vai trò của quy phạm pháp luật đối với đời sống xã hội. 1.1 QUY PHAM XÃ HỘI VÀ QUY PHẠM PHÁP LUẬT 1.1.1 Khái niệm quy phạm và quy phạm xã hội Để có thể hiểu rõ hơn về quy phạm pháp luật, thì trƣớc hết ta cần làm rõ khái niệm quy phạm. Quy phạm là danh từ gốc Hán có nghĩa đen là khuôn thƣớc ( mực thƣớc, khuôn mẫu), danh từ quy phạm dùng để chỉ cái khuôn, cái mẫu, cái thƣớc mà ngƣời ta nói và làm theo. Bên cạnh đó, quy phạm còn có nghĩa là quy tắc, nói một cách đầy đủ hơn thì quy phạm là quy tắc, khuôn mẫu, chuẩn mực để mọi ngƣời đối chiếu và lựa chọn cách xử sự phù hợp. Trong đời sống xã hội thì đòi hỏi phải đặt ra nhiều những quy phạm khác nhau và những quy phạm nào đƣợc hình thành trong quá trình hoạt động xã hội của con ngƣời để điều chỉnh các mối quan hệ giữa ngƣời với ngƣời thì đƣợc gọi là quy phạm xã hội. Trong mỗi quy phạm xã hội thƣờng chỉ ra: Ai? Trong những điều kiện, hoàn cảnh nào? Sẽ xử sự nhƣ thế nào? Trong đời sống cộng đồng xã hội thì không thể thiếu đƣợc các quy phạm xã hội, chúng là những phƣơng tiện để quản lý xã hội, phối hợp ý chí và quy tụ có mục đích hoạt động của từng cá nhân riêng rẽ lại nhằm đạt đƣợc những lợi ích và mục đích mong muốn, tạo điều kiện cho xã hội ổn định và phát triển. Trong xã hội có nhiều loại quy phạm xã hội khác nhau cùng đƣợc sử dụng để điều chỉnh các quan hệ xã hội nhƣ quy phạm đạo đức, quy phạm tập quán, quy phạm của các tổ chức chính trị-xã hội, quy phạm tôn giáo và quy phạm pháp luật. Các quy phạm xã hội khác nhau thì có những đặc tính khác nhau, nhƣng chúng có liên quan mật thiết với nhau, ảnh hƣởng qua lại lẫn nhau và cùng tác động lên các quan hệ xã hội. Tuy nhiên, sự tác động của các loại quy phạm xã hội khác nhau lên các quan hệ xã hội thì khác nhau. Trong các quy phạm xã hội thì quy phạm pháp luật đƣợc xem là có vai trò quan trọng nhất đối với việc duy trì trật tự xã hội, tạo điều kiện cho xã hội ổn định và phát triển. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 3 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật 1.1.2 Khái niệm quy phạm pháp luật Hiện nay, nhiều nhà luật học cho rằng quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự (hoặc quy tắc hành vi) mang tính bắt buộc chung đƣợc nhà nƣớc đặt ra hoặc thừa nhận và đảm bảo thực hiện để điều chỉnh các quan hệ xã hội.1 Chúng ta thấy định nghĩa này đã phản ánh đƣợc những đặc trƣng rất cơ bản của quy phạm pháp luật với tƣ cách là tế bào của hệ thống pháp luật. Đó là khuôn mẫu cho xử sự của con ngƣời và mang tính quyền lực nhà nƣớc. Tuy nhiên, trong khái niệm trên thì chúng ta cần phải lƣu ý một điểm là tính bắt buộc chung trong khái niệm quy phạm pháp luật. Việc nhấn mạnh tính bắt buộc chung trong khái niệm quy phạm pháp luật một mặt nhằm thể hiện sức mạnh vốn có của pháp luật với tƣ cách là công cụ điều chỉnh quan hệ xã hội có thể tác động vào các quan hệ xã hội. Mặc khác, việc nhấn mạnh tính chất này của quy phạm pháp luật còn thể hiện khả năng tác động của pháp luật đối với các quan hệ xã hội trong phạm vi nhất định. Tuy nhiên, nếu cho rằng “ tính bắt buộc chung đƣợc hiểu là bắt buộc đối với tất cả những ai nằm trong điều kiện mà quy phạm pháp luật đã quy định” hoặc “ mọi tổ chức, cá nhân ở vào những hoàn cảnh, điều kiện mà quy phạm pháp luật đã quy định đều bắt buộc phải thực hiện nó” thì dƣờng nhƣ chƣa thực sự khái quát và toàn diện. Thực tế tồn tại của các quy phạm pháp luật cho thấy không phải mọi quy phạm pháp luật đều bắt buộc các chủ thể phải thực hiện mà có rất nhiều quy phạm pháp luật nội dung của nó không buộc các chủ thể phải thực hiện, chẳng hạn nhƣ các quy phạm pháp luật cho phép là quy phạm cho phép chủ thể có quyền thực hiện những hành vi nhất định, qua đó chủ thể có thể tự lựa chọn cách xử sự cho mình mà không bị bắt buộc. Từ những phân tích trên chúng ta có thể đƣa ra khái niệm về quy phạm pháp luật nhƣ sau: Quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung do nhà nước đặt ra hoặc thừa nhận và đảm bảo thực hiện nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội. 1.2 ĐẶC ĐIỂM CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Nhƣ chúng ta đã biết thì quy phạm pháp luật là một loại quy phạm xã hội, chính vì vậy quy phạm pháp luật vừa thể hiện các đặc điểm của quy phạm xã hội, vừa thể hiện các đặc điểm đặc thù của mình. 1 Nguyễn Quốc Hoàn, Cần phải có sự nghiên cứu toàn diện về quy phạm pháp luật, Tạp chí luật học, số 6, 2003, tr .33- 40, tr.33. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 4 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật 1.2.1 Quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung Với tƣ cách là quy tắc xử sự, quy phạm pháp luật là khuôn mẫu cho hành vi con ngƣời, nó chỉ dẫn cho con ngƣời cách xử sự ( nên làm gì hay không nên làm gì hoặc làm nhƣ thế nào) trong những hoàn cảnh, điều kiện nhất định. Quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung và tính chất chung của quy phạm pháp luật đƣợc thể hiện ở chỗ quy phạm pháp luật đƣợc ban hành không phải để áp dụng cho một tổ chức hay cá nhân cụ thể mà là áp dụng cho tất cả các tổ chức và cá nhân tham gia quan hệ xã hội mà nó điều chỉnh. Điều đó có nghĩa là mọi tổ chức, cá nhân ở vào những hoàn cảnh, điều kiện mà quy phạm pháp luật đã quy định đều xử sự thống nhất với nhau. Tuy nhiên, tính chất chung của các quy phạm pháp luật khác nhau thì khác nhau. Chẳng hạn, quy phạm pháp luật luật hiến pháp thì có liên quan đến mọi tổ chức và cá nhân trong đất nƣớc nhƣng quy phạm pháp luật luật lao động thì chỉ liên quan đến những ngƣời quản lí, sử dụng lao động và những ngƣời lao động. Nói một cách đầy đủ hơn, đặc điểm quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung có nghĩa là quy phạm pháp luật đƣa ra cách ứng xử mẫu chung cho tất cả các chủ thể tham gia quan hệ xã hội mà quy phạm pháp luật điều chỉnh. 1.2.2 Quy phạm pháp luật là quy tắc do nhà nƣớc đặt ra hoặc công nhận Đây là đặc điểm cơ bản để phân biệt quy phạm pháp luật với các loại quy phạm xã hội khác. Bởi vì các loại quy phạm xã hội khác do các chủ thể khác tạo ra không có sự tham gia của nhà nƣớc, chẳng hạn nhƣ quy phạm đạo đức và quy phạm tập quán do một nhóm cƣ dân hay một cộng đồng dân cƣ hoặc cộng đồng dân tộc đặt ra dựa trên những quan niệm riêng của họ về đạo đức, lối sống, cách ứng xử, phƣơng thức làm ăn hay quy phạm tôn giáo do tổ chức tôn giáo đặt ra xuất phát từ các quan niệm riêng và niềm tin riêng của họ về tự nhiên, vũ trụ, xã hội, con ngƣời…. Ngƣợc lại, quy phạm pháp luật thì có sự tham gia của nhà nƣớc thông qua việc quy phạm pháp luật do các cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền đặt ra hoặc công nhận . Từ đó có thể thấy quy phạm pháp luật không những đƣợc nhà nƣớc trực tiếp đặt ra và đƣợc thể hiện dƣới dạng văn bản quy phạm pháp luật ( pháp luật thành văn) mà quy phạm pháp luật còn đƣợc nhà nƣớc công nhận và đƣợc thể hiện dƣới dạng pháp luật không thành văn nhƣ tập quán pháp. Tập quán pháp đƣợc công nhận trong một số ngành luật nhƣ Luật dân sự, Luật hôn nhân và gia đình. Đặc điểm này cho thấy quy phạm pháp luật mang bản chất nhà nƣớc và bản chất này trùng với bản chất của pháp luật. Chính vì quy phạm pháp luật đƣợc nhà nƣớc đặt ra hoặc công nhận nên quy phạm pháp luật thể hiện ý chí nhà nƣớc, chứa GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 5 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật đựng những tƣ tƣởng, quan điểm chính trị- pháp lý của nhà nƣớc, của lực lƣợng cầm quyền trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội. 1.2.3 Quy phạm pháp luật đƣợc nhà nƣớc bảo đảm thực hiện Do quy phạm pháp luật đƣợc nhà nƣớc đặt ra hoặc công nhận nên nhà nƣớc có trách nhiệm bảo đảm cho các quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện bằng những biện pháp của mình. Bằng việc chỉ ra các quyền, nghĩa vụ hoặc trách nhiệm của các chủ thể tham gia quan hệ xã hội mà quy phạm pháp luật điều chỉnh tức là nhà nƣớc đã nhận trách nhiệm bảo vệ chúng và bảo đảm cho chúng đƣợc thực hiện bằng quyền lực nhà nƣớc. Tức là, trong điều kiện, hoàn cảnh, tình huống mà quy phạm pháp luật dự liệu từ trƣớc, nếu chủ thể (tổ chức, cá nhân) nào sử dụng quyền không đúng đắn, hoặc thực hiện hành vi mà quy phạm pháp luật cấm, hoặc trốn tránh nghĩa vụ hay thực hiện nghĩa vụ không đầy đủ thì nhà nƣớc sẽ sửdụng biện pháp cƣỡng chế để bắt buộc họ phải thực hiện theo đúng yêu cầu của quy phạm pháp luật. Tuy nhiên, cƣỡng chế không phải là biện pháp duy nhất mà nhà nƣớc sử dụng để thực hiện chức năng và nhiệm vụ của mình. Để đảm bảo cho quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện. Ngoài sử dụng biện pháp cƣỡng chế nhà nƣớc còn đƣa ra biện pháp thuyết phục, khuyến khích về vật chất và tinh thần, giáo dục, động viên các chủ thể tự giác thực hiện đúng quy định của quy phạm pháp luật. 1.3 CẤU TRÖC CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Khi nói đến cấu trúc của quy phạm pháp luật thì chúng ta hiểu rằng đó là những thành phần tạo nên quy phạm pháp luật có liên quan mật thiết với nhau.Về các bộ phận cấu tạo nên quy phạm pháp luật thì phần lớn các nhà luật học cho rằng quy phạm pháp luật đƣợc cấu thành từ ba bộ phận là bộ phận giả định, bộ phận quy định và bộ phận chế tài. 1.3.1 Giả định 1.3.1.1 Khái niệm Giả định là bộ phận của quy phạm pháp luật nêu lên những hoàn cảnh, điều kiện có thể xảy ra trong cuộc sống và cá nhân hay tổ chức nào ở vào những điều kiện hay hoàn cảnh đó thì xử sự theo những cách thức đƣợc nêu trong phần quy định của quy phạm pháp luật. Nhƣ vậy chúng ta thấy bộ phận giả định bao gồm hai nội dung là tình huống (những điều kiện, hoàn cảnh) và chủ thể (tổ chức, cá nhân). Ví dụ: Điều 60 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010 quy định: “Khi ly hôn, nếu bên khó khăn, túng thiếu có yêu cầu cấp dƣỡng mà có lý GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 6 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật do chính đáng thì bên kia có nghĩa vụ cấp dƣỡng theo khả năng của mình”. Trong quy phạm pháp luật này thì bộ phận giả định gồm những từ “Khi ly hôn, nếu bên khó khăn, túng thiếu có yêu cầu cấp dƣỡng mà có lý do chính đáng”. Những điều kiện, hoàn cảnh đƣợc nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật là vô cùng phong phú và những hoàn cảnh, điều kiện đƣợc dự liệu đó là những tình huống đã, đang hoặc sẽ có thể xảy ra trong cuộc sống. Chúng có thể đƣợc nêu một cách khái quát nhƣng cũng có thể đƣợc nêu một cách tƣơng đối chi tiết. Tuy nhiên, tất cả chúng đều là những tình huống có tính phổ biến và điển hình cần tới sự tác động, điều chỉnh của pháp luật. 1.3.1.2 Vai trò của giả định Giả định của quy phạm pháp luật thƣờng trả lời các câu hỏi: Ai? (tổ chức, cá nhân liên quan đến độ tuổi, giới tính, dân tộc, tôn giáo và các yếu tố nhân thân khác), trong điều kiện, hoàn cảnh nào? (về thời gian, không gian v.v.,). Chính vì thế, giả định là phần không thể thiếu của quy phạm pháp luật.Vì thông qua bộ phận giả định của quy phạm pháp luật chúng ta biết đƣợc tổ chức, cá nhân nào? khi ở vào những hoàn cảnh, điều kiện nào? thì chịu sự tác động của quy phạm pháp luật đó. Nói cách khác, giả định nêu lên phạm vi tác động của quy phạm pháp luật đối với cá nhân, tổ chức. 1.3.1.3 Yêu cầu của giả định Bộ phận giả định của quy phạm pháp luật phải thỏa mãn các yêu cầu sau: - Những tình huống đặt ra trong phần giả định của quy phạm pháp luật phải là những tình huống có tính phổ biến và điển hình cần tới sự tác động, điều chỉnh của quy phạm pháp luật. - Những chủ thể, hoàn cảnh, điều kiện nêu trong giả định phải rõ ràng, chính xác, sát với tình hình thực tế, tránh tình trạng nêu mập mờ, khó hiểu dẫn đến khả năng không thể hiểu hoặc hiểu sai lệch nội dung của quy phạm pháp luật.2 - Trong phần giả định nêu lên phạm vi tác động của quy phạm pháp luật, do vậy khi xây dựng pháp luật cần phải dự kiến đƣợc tới mức tối đa những hoàn cảnh, điều kiện về không gian, thời gian và những điều kiện của chủ thể pháp luật có thể xảy ra trong đời sống thực tế mà trong đó quan hệ xã hội cần phải đƣợc điều chỉnh bằng pháp luật. Có làm đƣợc nhƣ vậy thì những thiếu sót, những lỗ hổng trong pháp 2 Kho tri thức số, Phân tích khái niệm và cơ cấu của quy phạm pháp luật, http://khotailieu.com/luan-van-doan-bao-cao/luat/phan-tich-khai-niem-va-co-cau-cua-quy-pham-phap-luat.html, [ ngày truy cập 12-11-2014]. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 7 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật luật mới có thể giảm bớt và mới có thể hạn chế việc phải áp dụng tƣơng tự pháp luật. - Giả định của quy phạm pháp luật có thể thay đổi do sự thay đổi của các điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội của đất nƣớc hoặc sự thay đổi của các quan điểm chính trị- pháp lý của nhà nƣớc và sự nhận thức của những ngƣời có liên quan tới quá trình xây dựng pháp luật của đất nƣớc. 1.3.1.4 Phân loại giả định Căn cứ vào số lƣợng hoàn cảnh, điều kiện đƣợc nêu trong phần giả định có thể chia giả định thành hai loại là giả định đơn giản và giả định phức tạp. - Giả định đơn giản: Chỉ nêu lên một điều kiện, hoàn cảnh có thể xảy ra trên thực tế mà khi điều kiện, hoàn cảnh đó xảy ra thì các tổ chức, cá nhân đã đƣợc đề cập đến sẽ chịu sự tác động của quy phạm. Ví dụ: Trong quy phạm pháp luật “ Con đã thành niên không sống chung với cha mẹ có nghĩa vụ cấp dƣỡng cho cha mẹ không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình”.3 - Giả định phức tạp: Nêu lên nhiều điều kiện, hoàn cảnh có thể xảy ra trong cuộc sống và chỉ khi xảy ra tất cả các điều kiện, hoàn cảnh đó thì tổ chức, cá nhân đƣợc đề cập mới chịu sự tác động của quy phạm. Ví dụ: Điều 19 của Nghị định 70/2001/NĐ-CP ngày 03/10/2001 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành Luật hôn nhân và gia đình quy định: “ Trong trƣờng hợp ngƣời đƣợc cấp dƣỡng một lần lâm vào tình trạng khó khăn trầm trọng do bị tai nạn hoặc mắc bệnh hiểm nghèo mà ngƣời đã thực hiện nghĩa vụ cấp dƣỡng có khả năng thực tế để cấp dƣỡng ở mức cao hơn, thì phải cấp dƣỡng bổ sung theo yêu cầu của ngƣời đƣợc cấp dƣỡng”. Giả định của quy phạm pháp luật này là giả định phức tạp bởi nó nêu lên hai điều kiện, hoàn cảnh có thể xảy ra trong cuộc sống: Một là, ngƣời đƣợc cấp dƣỡng một lần lâm vào tình trạng khó khăn trầm trọng yêu cầu cấp dƣỡng bổ sung; hai là, ngƣời đã thực hiện nghĩa vụ cấp dƣỡng có khả năng thực tế để cấp dƣỡng cao hơn. 3 Điều 57 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 8 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật 1.3.2 Quy định 1.3.2.1 Khái niệm quy định Quy định là bộ phận của quy phạm pháp luật nêu lên cách xử sự cho chủ thể (các tổ chức, cá nhân) khi ở vào những điều kiện , hoàn cảnh đã đƣợc nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật. Quy định đƣợc coi là bộ phận cốt lõi của quy phạm pháp luật vì đây là bộ phận trực tiếp thể hiện ý chí, mong muốn của nhà nƣớc đối với các tổ chức hay cá nhân khi ở vào những điều kiện, hoàn cảnh đã đƣợc nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật. Nội dung của bộ phận quy định thực chất là xác định quyền và nghĩa vụ pháp lý cho các chủ thể tham gia vào quan hệ xã hội do quy phạm pháp luật điều chỉnh. Vì vậy, bộ phận quy định của quy phạm pháp luật thƣờng trả lời cho các câu hỏi: Có quyền gì? Có nghĩa vụ gì? Đƣợc làm gì? Không đƣợc làm gì? Phải làm gì và làm nhƣ thế nào? Ví dụ: Điều 60 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010 quy định về nghĩa vụ cấp dƣỡng giữa vợ và chồng khi ly hôn nhƣ sau: “Khi ly hôn, nếu bên khó khăn, túng thiếu có yêu cầu cấp dƣỡng mà có lý do chính đáng thì bên kia có nghĩa vụ cấp dƣỡng theo khả năng của mình”. Trong quy phạm pháp luật trên thì phần quy định bao gồm những từ “ bên kia có nghĩa vụ cấp dƣỡng theo khả năng của mình”. Quy định này thể hiện chủ thể phải có nghĩa vụ thực hiện một số hành vi nhất định mà ở đây là nghĩa vụ cấp dƣỡng. Ngoài ra cũng có những quy định thể hiện quyền của chủ thể thông qua việc quyền làm những gì mà pháp luật không cấm. Chẳng hạn, trong quy phạm pháp luật “ Mọi ngƣời có quyền tự do kinh doanh trong những ngành nghề mà pháp luật không cấm”.4 1.3.2.2 Vai trò của quy định Quy định là bộ phận trung tâm và không thể thiếu của quy phạm pháp luật, bởi vì bộ phận quy định có tác dụng đƣa ra những cách xử sự để các chủ thể thực hiện sao cho phù hợp với ý chí của nhà nƣớc. Nói cách khác, thông qua bộ phận quy định của quy phạm pháp luật các chủ thể mới biết đƣợc là nếu nhƣ ở vào những điều kiện, hoàn cảnh đã nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật thì họ phải làm gì? Đƣợc làm gì? Không đƣợc làm gì? Làm nhƣ thế nào? Bên cạnh đó bộ phận quy định của quy phạm pháp luật còn là cơ sở để nhà nƣớc áp dụng các biện pháp xử phạt của nhà nƣớc trong trƣờng hợp các chủ thể không thực hiện hoặc thực hiện 4 Điều 33 Hiến pháp 2013. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 9 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật không đúng những yêu cầu của nhà nƣớc đƣợc nêu trong bộ phận quy định. Chính vì vậy, quy định đƣợc coi là bộ phận trung tâm của quy phạm pháp luật. 1.3.2.3 Yêu cầu của quy định Bộ phận quy định của quy phạm pháp luật phải thỏa mãn các yêu cầu sau: - Do bộ phận quy định nêu lên những cách xử sự để các chủ thể thực hiện nên đòi hỏi những cách xử sự đƣợc đƣa ra phải phù hợp với đạo đức, tập quán, trình độ, khả năng của các chủ thể. - Bộ phận quy định của quy phạm pháp luật thƣờng đƣợc nêu ở dạng: Cấm, không đƣợc, phải, thì, đƣợc, có…. Mức độ chính xác, chặt chẽ, rõ ràng của bộ phận quy định là một trong những điều kiện đảm bảo nguyên tắc pháp chế trong hoạt động của các chủ thể pháp luật.5 1.3.2.4 Phân loại quy định Căn cứ vào mệnh lệnh đƣợc nêu đƣợc nêu trong bộ phận quy định thì có thể chia quy định thành hai loại là quy định dứt khoát và quy định không dứt khoát ( tùy nghi). - Quy định dứt khoát: Chỉ nêu lên một cách xử sự rõ ràng, dứt khoát mà chủ thể không có khả năng lựa chọn. Ví dụ: Khoản 1 Điều 17 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010 quy định về Hậu quả pháp lý của việc hủy kết hôn trái pháp luật nhƣ sau: “ Khi việc kết hôn trái pháp luật bị hủy thì hai bên nam, nữ phải chấm dứt quan hệ nhƣ vợ chồng”. Trong ví dụ trên chúng ta thấy quy định này bắt buộc chủ thể phải “chấm dứt quan hệ nhƣ vợ chồng” và các chủ thể trong trƣờng hợp này bắt buộc phải làm theo mà không có sự lựa chọn. - Quy định không dứt khoát (tùy nghi): Nêu lên nhiều cách xử sự và cho phép chủ thể có thể lựa chọn cho mình cách xử sự thích hợp từ những cách đã nêu. Ví dụ: Khoản 1 Điều 45 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010 quy định về Quản lý tài sản riêng của con nhƣ sau: “ Con từ đủ mƣời lăm tuổi trở lên có thể tự mình quản lý tài sản riêng hoặc nhờ cha mẹ quản lý”. 5 Lê Việt Tuấn, Quy phạm pháp luật, http://up.hanhchinh.com.vn/tailieucuaan/Nha%20nuoc%20&%20Phap%20luat/LL_PL/Bai4_QPPL.pdf, [ ngày truy cập 10-11-2014]. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 10 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Trong ví dụ trên thì bộ phận quy định gồm các từ “ có thể tự mình quản lý tài sản riêng hoặc nhờ cha mẹ quản lý” và thuộc loại quy định tùy nghi vì nó nêu lên hai cách xử sự mà chủ thể có thể lựa chọn một trong hai cách đó. Hay trong quy phạm pháp luật “ Vợ, chồng có quyền nhập hoặc không nhập tài sản riêng vào khối tài sản chung”.6 Trong trƣờng hợp này thì vợ, chồng có thể lựa chọn nhập hay không nhập tài sản riêng vào khối tài sản chung. 1.3.3 Chế tài 1.3.3.1 Khái niệm Chế tài là bộ phận của quy phạm pháp luật nêu lên các biện pháp tác động của nhà nƣớc đối với các chủ thể vi phạm pháp luật hoặc thực hiện không đúng các quy định của pháp luật. Nói cách khác, chế tài là hậu quả bất lợi mà chủ thể phải gánh chịu khi chủ thể vi phạm pháp luật, không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ những nghĩa vụ pháp lý đƣợc nêu trong phần quy định của quy phạm pháp luật. Bộ phận chế tài của quy phạm pháp luật trả lời cho câu hỏi: Chủ thể phải chịu hậu quả gì nếu không thực hiện đúng những mệnh lệnh của nhà nƣớc đã nêu ở phần quy định của quy phạm pháp luật. Ví dụ: Khoản 1 Điều 100 Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 quy định về Tội bức tử nhƣ sau: “ Ngƣời nào đối xử tàn ác, thƣờng xuyên ức hiếp, ngƣợc đãi hoặc làm nhục ngƣời lệ thuộc mình làm ngƣời đó tự sát, thì bị phạt tù từ hai năm đến bảy năm”. Trong ví dụ trên thì chế tài bao gồm những từ “ Thì bị phạt tù từ hai năm đến bảy năm”. Đây là biện pháp trừng phạt mà nhà nƣớc quy định để áp dụng đối với những ngƣời thực hiện những hành vi gây hại cho con ngƣời và xã hội. 1.3.3.2 Vai trò Chế tài có vai trò rất quan trọng trong việc đảm bảo cho pháp luật đƣợc thực hiện một cách nghiêm minh, cụ thể ở đây là bộ phận chế tài trực tiếp đảm bảo cho việc thực hiện nghĩa vụ pháp lý của chủ thể. Khi cá nhân hay tổ chức nào không thực hiện hoặc thực hiện không đúng những nghĩa vụ của mình, những mệnh lệnh mà nhà nƣớc đặt ra thì bộ phận chế tài sẽ đƣợc đặt ra để xác định các biện pháp xử phạt mà nhà nƣớc dự kiến áp dụng đối cá nhân, tổ chức đó. Việc đƣa ra các biện pháp xử phạt vừa đƣợc áp dụng để trừng trị những chủ thể vi phạm pháp luật vừa có tác dụng răn đe, ngăn ngừa các chủ thể khác không thực hiện những hành vi vi 6 Khoản 2 Điều 32 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 11 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật phạm, những việc gây hại cho xã hội và góp phần làm cho các chủ thể thực hiện tốt những quy định của pháp luật. Chính vì vậy, chế tài là bộ phận cần thiết của quy phạm pháp luật ,vì nếu thiếu các biện pháp xử phạt thì các yêu cầu hay đòi hỏi của nhà nƣớc thể hiện ở bộ phận quy định sẽ không đƣợc bảo đảm thực hiện một cách chính xác, triệt để. 1.3.3.3 Yêu cầu Chế tài là bộ phận bảo đảm cho pháp luật đƣợc thực hiện nghiêm minh, vì vậy đòi hỏi bộ phận chế tài phải đáp ứng các yêu cầu sau: - Bộ phận chế tài, cụ thể là việc đƣa ra các biện pháp trừng phạt thì đòi hỏi các biện pháp đó phải rõ ràng, chặt chẽ, hợp lý, nghiêm minh và phải công bằng tránh tình trạng bất công, thiên vị. - Các biện pháp xử phạt đƣợc đƣa ra để tác động đến các chủ thể thì đòi hỏi các biện pháp đó phải tƣơng xứng với mức độ, tính chất của hành vi vi phạm. 1.3.3.4 Phân loại Việc phân loại chế tài dựa vào nhiều tiêu chí khác nhau. Căn cứ vào mức độ xác định, ngƣời ta chia chế tài thành ba loại là chế tài xác định, chế tài xác định tƣơng đối và chế tài lựa chọn.7 - Chế tài xác định: là loại chế tài xác định rõ một biện pháp tác động mà nhà nƣớc sẽ áp dụng đối với chủ thể. Ví dụ: Điều 624 Bộ luật dân sự năm 2005 quy định về việc Bồi thƣờng thiệt hại do làm ô nhiễm môi trƣờng nhƣ sau: “Cá nhân, pháp nhân và các chủ thể khác làm ô nhiễm môi trƣờng gây thiệt hại thì phải bồi thƣờng theo quy định của pháp luật, kể cả trƣờng hợp ngƣời gây ô nhiễm môi trƣờng không có lỗi”. - Chế tài xác định tƣơng đối: là loại chế tài xác định biện pháp tác động của nhà nƣớc theo giới hạn thấp nhất và giới hạn cao nhất. Ví dụ: Khoản 1 Điều 98 Bộ luật hình sự năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009 quy định về Tội vô ý làm chết ngƣời nhƣ sau: “ Ngƣời nào vô ý làm chết ngƣời thì bị phạt tù từ sáu tháng đến năm năm”. - Chế tài lựa chọn: là loại chế tài nêu lên nhiều biện pháp tác động rồi cho phép chủ thể có thẩm quyền áp dụng có thể lựa chọn và áp dụng một trong các biện pháp ấy. Ví dụ: Khoản 1 Điều 185 Bộ luật hình sự năm 1999 sửa đồi, bổ sung năm 2009 quy định về Tội đƣa chất thải vào lãnh thổ Việt Nam nhƣ sau: “ Ngƣời nào lợi dụng 7 Phan Trung Hiền, Lý luận về nhà nƣớc và pháp luật, Quyển 2, Nxb chính trị quốc gia- sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 60. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 12 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật việc nhập khẩu công nghệ, máy móc, thiết bị, phế liệu hoặc hóa chất, chế phẩm sinh học hoặc bằng thủ đoạn khác đƣa vào lãnh thổ Việt Nam chất thải nguy hại hoặc chất thải khác với số lƣợng lớn hoặc gây hậu quả nghiêm trọng, thì bị phạt tiền từ hai trăm triệu đồng đến một tỷ đồng, cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến ba năm”. Các biện pháp tác động trong quy phạm này là không cố định vì nó bao gồm nhiều biện pháp tác động . Tùy theo mức độ nghiêm trọng của tội phạm mà các cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền có thể lựa chọn để áp dụng một trong các hình phạt đó đối với ngƣời phạm tội. Ngoài ra, tùy theo mức độ, tính chất của hành vi vi phạm mà chủ thể còn có thể chịu các hình thức chế tài nhƣ : chế tài hình sự, chế tài hành chính, chế tài dân sự và chế tài kỷ luật. Trong đó chế tài hình sự đƣợc coi là chế tài nghiêm khắc nhất. Ngoài quan điểm truyền thống cho rằng quy phạm pháp luật gồm ba bộ phận cấu thành là giả định, quy định và chế tài nhƣ đã phân tích ở trên thì hiện nay vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm khác nhau về cơ cấu của quy phạm pháp luật và những quan điểm này sẽ đƣợc ngƣời viết trình bày ở chƣơng 2 của bài viết. 1.4 PHÂN LOẠI QUY PHẠM PHÁP LUẬT Để điều chỉnh các quan hệ xã hội thì phải cần có rất nhiều loại quy phạm pháp luật, chính vì lẽ đó trong khoa học pháp lý cũng có rất nhiều tiêu chí để phân chia các quy phạm pháp luật. Căn cứ vào các tiêu chí khác nhau, quy phạm pháp luật đã đƣợc phân thành những loại khác nhau. Tuy nhiên, trong bài viết này ngƣời viết phân loại dựa vào các tiêu chí sau: 1.4.1Căn cứ vào đối tƣợng điều chỉnh và phƣơng pháp điều chỉnh Theo căn cứ này, các quy phạm pháp luật đƣợc phân chia thành các loại tƣơng ứng với các ngành luật. Chúng ta biết rằng ngành luật là tập hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh một loại quan hệ xã hội có cùng tính chất hoặc trong một lĩnh vực quan hệ xã hội nhất định và để phân chia các ngành luật thì dựa vào hai tiêu chí là đối tƣợng điều chỉnh và phƣơng pháp điều chỉnh.8 Căn cứ vào đối tƣợng điều chỉnh và phƣơng pháp điều chỉnh, quy phạm pháp luật có thể phân chia theo các ngành luật, cụ thể nhƣ: quy phạm pháp luật hiến pháp, quy phạm pháp luật hành chính, quy phạm pháp luật hình sự, quy phạm pháp luật dân sự. 8 Phan Trung Hiền, Lý luận về nhà nƣớc và pháp luật, Quyển 2, Nxb chính trị quốc gia- sự thật, Hà Nội, 2011, tr.70. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 13 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật 1.4.2 Căn cứ vào nội dung của quy phạm pháp luật Theo căn cứ này, ta có ba loại quy phạm là: Quy phạm pháp luật điều chỉnh, quy phạm pháp luật bảo vệ và quy phạm pháp luật chuyên môn.9 - Quy phạm pháp luật điều chỉnh: là quy phạm có nội dung trực tiếp điều chỉnh hành vi của con ngƣời, đây là quy phạm khá phổ biến trong hệ thống pháp luật nƣớc ta. Quy phạm pháp luật điều chỉnh đƣợc chia thành các loại quy phạm sau: + Quy phạm pháp luật cho phép: là quy phạm cho phép chủ thể có quyền thực hiện những hành vi nhất định. Loại quy phạm này cho phép chủ thể đƣợc tự lựa chọn cách xử sự cho mình mà không bị bắt buộc. Ví dụ: Khoản 1 Điều 24 Hiến pháp 2013 quy định: “Mọi ngƣời có quyền tự do tín ngƣỡng, tôn giáo, theo hoặc không theo một tôn giáo nào. Các tôn giáo bình đẳng trƣớc pháp luật”. Trong quy phạm pháp luật này thì quy định quyền của chủ thể, qua đó chủ thể có quyền tự do tín ngƣỡng, có quyền lựa chọn có thể theo hoặc không theo một tôn giáo nào mà không bị bắt buộc. + Quy phạm pháp luật cấm đoán: là quy phạm pháp luật quy định những hành vi mà chủ thể không đƣợc phép thực hiện. Tức là, quy phạm này xác định nghĩa vụ chủ thể không đƣợc làm những gì mà pháp luật cấm. Ví dụ: Khoản 3 Điều 35 Hiến pháp 2013 quy định: “Nghiêm cấm phân biệt đối xử, cƣỡng bức lao động, sử dụng nhân công dƣới độ tuổi lao động tối thiểu”. Trong quy phạm pháp luật này thì nhà nƣớc cấm các chủ thể thực hiện các hành vi nhƣ “ phân biệt đối xử, cƣỡng bức lao động, sử dụng nhân công dƣới độ tuổi lao động tối thiểu” và khi các chủ thể thực hiện những hành vi mà nhà nƣớc cấm thực hiện thì khi đó nhà nƣớc sẽ áp dụng các biện pháp bất lợi (chế tài) đối với các chủ thể đó. + Quy phạm pháp luật bắt buộc: là quy phạm xác định những nghĩa vụ mà chủ thể phải thực hiện bằng những hành vi tích cực. Ví dụ: Điều 40 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010 quy định: “Cha mẹ phải bồi thƣờng thiệt hại do con chƣa thành niên, con đã thành niên mất năng hành vi dân sự gây ra theo quy định tại Điều 611 của Bộ luật dân sự” hoặc Điều 47 Hiến pháp 2013 quy định: “ Mọi ngƣời có nghĩa vụ nộp thuế theo luật định”. - Quy phạm pháp luật bảo vệ: là quy phạm quy định những biện pháp mang tính chất cƣỡng chế của nhà nƣớc nhằm bảo vệ cho các quy phạm pháp luật điều chỉnh. 9 Nguyễn Văn Động, Giáo trình Lý luận về nhà nƣớc và pháp luật, NXB giáo dục Việt Nam, 2005, tr.258. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 14 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Đây là quy phạm pháp luật phổ biến trong các văn bản quy định trách nhiệm pháp lý nhƣ Bộ luật hình sự, các văn bàn hƣớng dẫn xử lý vi phạm hành chính. Ví dụ: “ Ngƣời nào có nghĩa vụ cấp dƣỡng và có khả năng thực tế để thực hiện việc cấp dƣỡng đối với ngƣời mà mình có nghĩa vụ cấp dƣỡng theo quy định của pháp luật mà cố ý từ chối hoặc trốn tránh nghĩa vụ cấp dƣỡng gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính về hành vi này mà còn vi phạm, thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến hai năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến hai năm” (Điều 152 Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009). - Quy phạm pháp luật chuyên môn: là loại quy phạm bảo đảm thực hiện quy phạm pháp luật điều chỉnh và quy phạm pháp luật bảo vệ. Quy phạm pháp luật chuyên môn đƣợc chia thành các loại quy phạm pháp luật sau: + Quy phạm pháp luật định hình tổng quan: là quy phạm pháp luật xác định trạng thái của các quan hệ xã hội. Ví dụ: “ Nhà nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân” (Khoản 1 Điều 2 Hiến pháp 2013). + Quy phạm pháp luật định nghĩa: là quy phạm giải thích khái quát khái niệm pháp lý và quy phạm pháp luật định nghĩa này thƣờng xuất hiện ở các điều đầu tiên trong văn bản quy phạm pháp luật (điều giải thích từ ngữ). Ví dụ: “ Ly hôn là chấm dứt quan hệ hôn nhân do Tòa án công nhận hoặc quyết định theo yêu cầu của vợ hoặc của chồng hoặc cả hai vợ chồng” ( Khoản 8 Điều 8 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010). + Quy phạm pháp luật tuyên bố: là quy phạm có nội dung tuyên bố về nhiệm vụ hay nguyên tắc pháp luật. Ví dụ: “ Thủ đô nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Hà Nội” (Khoản 5 Điều 13 Hiến pháp 2013). 1.5 VAI TRÕ CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Quy phạm pháp luật là nhân tố quan trọng để điều chỉnh các quan hệ xã hội, là phƣơng tiện để nhà nƣớc quản lý các mặt quan trọng của đời sống xã hội theo một chiều hƣớng nhất định nhằm bảo đảm và hài hoà giữa lợi ích của giai cấp và lợi ích chung của toàn xã hội. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 15 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Quy phạm pháp luật là cơ sở pháp lý cho hoạt động của Bộ máy nhà nƣớc. Bởi vì tất cả các hoạt động cơ bản của Bộ máy nhà nƣớc đều đƣợc thể chế hóa bằng các quy phạm pháp luật, vì vậy các cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền khi hoạt động phải phù hợp với thẩm quyền của mình, phù hợp với các quy phạm pháp luật. Quy phạm pháp luật là công cụ hiệu quả để Nhà nƣớc tổ chức và quản lý nền kinh tế. Phát triển kinh tế là một công việc hết sức quan trọng vì nó góp phần tăng thêm cơ sở vật chất của xã hội và góp phần cải thiện đời sống của ngƣời dân. Nhờ các quy phạm pháp luật mà nhà nƣớc có thể tổ chức và quản lý đƣợc nền kinh tế, tạo điều kiện cho nền kinh tế tăng trƣởng ổn định, điều tiết, định hƣớng nền kinh tế và bảo đảm sự phát triển hài hoà về quyền và lợi ích của các chủ thể trong xã hội. Quy phạm pháp luật góp phần bảo đảm công bằng xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mỗi công dân. Chính vì quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung nên quy phạm pháp luật là khuôn mẫu xử sự chung làm thƣớc đo hành vi cho mọi cá nhân, tổ chức, các chủ thể này đều bình đẳng trƣớc pháp luật trong việc thể hiện quyền và nghĩa vụ pháp lý của mình. Đồng thời, việc quy định quyền và nghĩa vụ cho công dân một mặt để Nhà nƣớc bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp cho họ, mặc khác để mọi công dân không thể lợi dụng gây thiệt hại cho lợi ích của ngƣời khác, cho tập thể và cho Nhà nƣớc. Quy phạm pháp luật là cơ sở để giữ vững an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội. Bởi vì quy phạm pháp luật mang bản chất Nhà nƣớc và đƣợc Nhà nƣớc đảm thực hiện bằng các biện pháp nhất định. Trong các biện pháp bảo đảm của Nhà nƣớc thì biện pháp cƣỡng chế cụ thể là việc quy định các biện pháp xử phạt đối với các hành vi vi phạm pháp luật có vai trò quan trọng trong việc trừng trị, trấn áp và góp phần ngăn ngừa việc vi phạm pháp luật của một số phần tử trong xã hội xâm hại đến lợi ích của xã hội nhằm bảo đảm trật tự chung cho toàn xã hội góp phần nâng cao đời sống ngƣời dân và sự phát triển của đất nƣớc. Quy phạm pháp luật có vai trò giáo dục to lớn. Quy phạm pháp luật không chỉ đƣợc Nhà nƣớc bảo đảm thực hiện bằng biện pháp cƣỡng chế mà Nhà nƣớc còn đƣa ra biện pháp khuyến khích cũng nhƣ biện pháp giáo dục, động viên mọi ngƣời tôn trọng và tự giác thực hiện đúng pháp luật. Ngoài ra, vai trò giáo dục của quy phạm pháp luật còn đƣợc thể hiện từ việc quy phạm pháp luật đƣa ra những cách xử sự cho con ngƣời, qua đó mọi ngƣời có thể biết đƣợc cách xử sự nào là hợp lý và phù hợp với những cách xử sự mà quy phạm pháp luật quy định, góp phần nâng cao trình độ nhận thức của con ngƣời phải xử sự nhƣ thế nào để không xâm hại đến lợi ích chung và sự tiến bộ của xã hội. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 16 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật CHƢƠNG 2 CẤU THÀNH CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Trong chƣơng này ngƣời viết tập trung nghiên cứu về các bộ phận cấu thành nên quy phạm pháp luật, mà cụ thể là nghiên cứu các quan điểm khác nhau về cơ cấu của quy phạm pháp luật, tìm ra và phân tích những ƣu điểm và hạn chế của những quan điểm đó. Đồng thời, từ những ƣu điểm và hạn chế đã phân tích ngƣời viết đƣa ra quan điểm của mình về các bộ phận cấu thành của quy phạm pháp luật nhằm khắc phục đƣợc những điểm hạn chế, vƣớng mắc của những quan điểm nêu trên. 2.1 MỘT SỐ QUAN ĐIỂM CHƢA THỐNG NHẤT VỀ CƠ CẤU CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Về cơ cấu của quy phạm pháp luật, tức là quy phạm pháp luật đƣợc cấu thành từ các bộ phận nào thì là vấn đề đang còn nhiều tranh cãi. Trong khoa học pháp lý hiện nay, có nhiều quan điểm khác nhau về cơ cấu của quy phạm pháp luật. Theo quan điểm truyền thống thì quy phạm pháp luật đƣợc cấu thành từ ba bộ phận là giả định, quy định và chế tài nhƣ đã trình bày ở phần trên. Ngoài ra, còn có nhiều quan điểm khác nhau về cơ cấu của quy phạm pháp luật và mỗi quan điểm đó đều có những ƣu điểm và hạn chế nhất định. 2.1.1 Quan điểm thứ nhất: Quy phạm pháp luật gồm ba bộ phận cấu thành là giả định, quy định và bảo đảm Quan điểm này cho rằng, quy phạm pháp luật có ba bộ phận cấu thành là giả định, quy định và biện pháp bảo đảm thực hiện pháp luật.10 Giả định là bộ phận của quy phạm pháp luật dự kiến trƣớc những điều kiện, hoàn cảnh có thể xảy ra trong cuộc sống mà chủ thể sẽ gặp phải hoặc dự kiến trƣớc những điều kiện, hoàn cảnh để áp dụng các biện pháp tác động của nhà nƣớc. Bộ phận này còn chỉ rõ chủ thể là tổ chức, cá nhân nào cần phải xử sự trong điều kiện, hoàn cảnh đó hoặc tổ chức, cá nhân nào sẽ là đối tƣợng để áp dụng các hình thức khen thƣởng hoặc các biện pháp xử phạt của nhà nƣớc. Bộ phận giả định thƣờng trả lời cho các câu hỏi: ai? tổ chức, cá nhân nào? khi nào? trong điều kiện hoàn cảnh nào? 10 Nguyễn Thị Hồi- Đỗ Đức Hồng Hà, Cơ cấu của quy phạm pháp luật và quy phạm pháp luật hình sự, http://luatminhkhue.vn/hinh-su/co-cau-cua-quy-pham-phap-luat-va-quy-pham-phap-luat-hinh-su.aspx, ngày truy cập [ 10-10-2014]. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 17 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Quy định là bộ phận của quy phạm pháp luật nêu lên cách xử sự hay quy tắc xử sự cho chủ thể (các tổ chức, cá nhân) ở vào điều kiện, hoàn cảnh đã nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật. Đây là bộ phận trực tiếp thể hiện ý chí, mong muốn của nhà nƣớc, là mệnh lệnh của nhà nƣớc đối với các chủ thể, nó chỉ rõ quyền và nghĩa vụ pháp lý cho các chủ thể tham gia vào quan hệ xã hội do quy phạm pháp luật điều chỉnh. Bộ phận quy định thƣờng trả lời cho các câu hỏi: Có quyền gì? có nghĩa vụ gì? đƣợc làm gì? không đƣợc làm gì? phải làm gì và làm nhƣ thế nào? Biện pháp bảo đảm thực hiện pháp luật là bộ phận của quy phạm pháp luật nêu lên các biện pháp tác động mà nhà nƣớc dự kiến sẽ áp dụng đối với các chủ thể đƣợc nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật khi họ có thành tích trong học tập, công tác, lao động, phục vụ, trong khi thi hành nhiệm vụ, công vụ hoặc khi họ vi phạm pháp luật, không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ những nghĩa vụ pháp lý đƣợc nêu trong phần quy định của quy phạm pháp luật (các biện pháp xử phạt). Quan điểm này cho rằng, khen thƣởng và xử phạt đều là các biện pháp nhằm bảo đảm cho pháp luật đƣợc thực hiện nghiêm chỉnh và tự giác. Bởi vì nhà nƣớc quy định các hình thức khen thƣởng nhằm động viên, khuyến khích các chủ thể tự giác, nhiệt tình thực hiện đúng và đầy đủ các quy định của pháp luật liên quan tới hoạt động của mình, phấn đấu đạt đƣợc thành tích cao trong hoạt động để có thể đƣợc khen thƣởng. Bên cạnh đó, nhà nƣớc còn quy định các biện pháp xử phạt nhằm trừng phạt các chủ thể vi phạm pháp luật, không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ các nghĩa vụ pháp lý của mình để thông qua đó giáo dục, răn đe, phòng ngừa sự vi phạm pháp luật xảy ra trong thực tế, góp phần làm cho pháp luật đƣợc thực hiện nghiêm minh. Ngoài ra, trong quan điểm này còn có tác giả cho rằng biện pháp bảo đảm thực hiện pháp luật không chỉ bao gồm biện pháp chế tài và biện pháp khen thƣởng mà còn có biện pháp không thƣởng cũng không phạt. Ví dụ: Khoản 6 Điều 289 Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 quy định: “ Ngƣời bị ép buộc đƣa hối lộ mà chủ động khai báo trƣớc khi bị phát giác, thì đƣợc coi là không có tội và đƣợc trả lại toàn bộ của đã dùng để đƣa hối lộ. Ngƣời đƣa hối lộ tuy không bị ép buộc nhƣng đã chủ động khai báo trƣớc khi bị phát giác, thì có thể đƣợc miễn trách nhiệm hình sự và đƣợc trả lại một phần hoặc toàn bộ của đã dùng để đƣa hối lộ” hoặc Khoản 3 Điều 314 Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 quy định: “ Ngƣời không tố giác nếu đã có hành động can ngăn ngƣời phạm tội hoặc hạn chế tác hại của tội phạm, thì có thể đƣợc miễn trách nhiệm hình sự hoặc miễn hình phạt”. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 18 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Qua hai ví dụ trên ta thấy biện pháp này đƣợc áp dụng đối với các chủ thể vi phạm pháp luật trong trƣờng hợp họ chủ động ngăn chặn hoặc giảm bớt những hậu quả xấu xảy ra cho xã hội. Các biện pháp này có tác dụng khuyến khích các chủ thể thực hiện những hành vi có lợi cho bản thân và cho xã hội, giảm bớt hoặc ngăn chặn những hậu quả nguy hiểm cho xã hội để có thể đƣợc hƣởng sự khoan hồng của nhà nƣớc. Chúng ta thấy quan điểm này cũng tƣơng đồng với quan điểm quy phạm pháp luật gồm giả định, quy định và chế tài nhƣ đã trình bày ở trên. Tuy nhiên, quan điểm này khác với quan điểm trên về các biện pháp bảo đảm cho pháp luật đƣợc thực hiện. Cụ thể là, ngoài việc quy định các biện pháp xử phạt (chế tài) để áp dụng đối với các chủ thể vi phạm pháp luật, không thực hiện hoặc thực hiện không đúng những quy định của pháp luật, quan điểm này còn quy định các hình thức khen thƣởng để áp dụng đối với các chủ thể thực hiện đúng và đầy đủ các quy định của pháp luật nhằm động viên, khuyến khích các chủ thể thực hiện pháp luật ngày một tốt hơn. Quan điểm này cho rằng để đảm bảo cho bộ phận quy định, có nghĩa là đảm bảo cho ý chí của nhà nƣớc trong bộ phận quy định đƣợc thực hiện thì không phải chỉ có một cách thức duy nhất là đƣa ra biện pháp xử phạt mà nhà nƣớc còn có thể đƣa ra biện pháp để khuyến khích khen thƣởng. Biện pháp khen thƣởng có tác dụng tƣơng tự nhƣ biện pháp chế tài đó là làm cho ý chí của nhà nƣớc trong bộ phận quy định đƣợc thực hiện. Ngoài ra, quan điểm này còn cho rằng bộ phận giả định là bộ phận dự kiến trƣớc những điều kiện, hoàn cảnh có thể xảy ra trong cuộc sống mà chủ thể sẽ gặp phải hoặc dự kiến trƣớc những điều kiện, hoàn cảnh để áp dụng các biện pháp tác động của nhà nƣớc, bộ phận này còn chỉ rõ chủ thể là tổ chức, cá nhân nào cần phải xử sự trong điều kiện, hoàn cảnh đó hoặc tổ chức, cá nhân nào sẽ là đối tƣợng để áp dụng các hình thức khen thƣởng hoặc các biện pháp xử phạt của nhà nƣớc. Tức là, giả định không chỉ là bộ phận đƣa ra tình huống để chủ thể xử sự theo yêu cầu trong bộ phận quy định mà giả định còn đƣa ra những điều kiện để áp dụng biện pháp tác động của nhà nƣớc. Tuy nhiên, khi phân tích quan điểm này ta thấy quan điểm này có những điểm hạn chế sau: Thứ nhất, việc quan điểm này đƣa ra các biện pháp để đảm bảo cho pháp luật đƣợc thực hiện mà trong đó có các hình thức khen thƣởng thì vẫn chƣa thể hiện đƣợc các hình thức khen thƣởng đó đảm bảo cho quy định nào. Nếu cho rằng các biện pháp xử phạt (chế tài) đƣợc quy định để đảm bảo cho bộ phận quy định đƣợc GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 19 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật thực hiện mà cụ thể là đảm bảo cho phần nghĩa vụ của các chủ thể đƣợc thực hiện thì chúng ta thấy các hình thức khen thƣởng chƣa chỉ ra đƣợc là đƣợc đặt ra để đảm bảo cho phần nào của bộ phận quy định. Chẳng hạn nhƣ trong quy phạm pháp luật “ Cơ quan, tổ chức, cá nhân có thành tích trong việc giải quyết tố cáo, ngƣời tố cáo có công trong việc ngăn ngừa thiệt hại cho Nhà nƣớc, tổ chức, cá nhân thì đƣợc khen thƣởng về vật chất và tinh thần”.11 Nếu cho rằng trong quy phạm pháp luật trên bộ phận khen thƣởng gồm các từ “ thì đƣợc khen thƣởng về vật chất và tinh thần” thì chúng ta lại không thấy đƣợc bộ phận khen thƣởng trong trƣờng hợp này bảo đảm cho quy định nào. Thứ hai, quan điểm này còn có điểm không hợp lý là chế tài thì có tác dụng đảm bảo cho mệnh lệnh trong bộ phận quy định của quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện nhƣng liệu khen thƣởng có tác dụng đảm bảo không , nếu đƣa ra biện pháp khen thƣởng mà có những chủ thể không cần đƣợc khen thƣởng thì khi đó ý chí của nhà nƣớc cũng sẽ không đƣợc đảm bảo. Tƣơng tự, đối với biện pháp không thƣởng cũng không phạt đƣợc nêu ở trên cũng không đảm bảo cho mệnh lệnh của nhà nƣớc đƣợc thực hiện. Thứ ba, quan điểm này còn có điểm hạn chế là vẫn chƣa phân biệt đƣợc giả định của quy phạm pháp luật và giả định của bộ phận đảm bảo hay giả định của chế tài. Giả định của quy phạm pháp luật có tác dụng làm cơ sở cho bộ phận quy định của quy phạm pháp luật (phải xử sự nhƣ thế nào khi rơi vào những hoàn cảnh, điều kiện đƣợc nêu ở bộ phận giả định) còn giả định của bộ phận đảm bảo thì đƣa ra các điều kiện để áp dụng biện pháp xử phạt hay biện pháp khen thƣởng của nhà nƣớc. 2.1.2 Quan điểm thứ hai: Quy phạm pháp luật bao gồm hai bộ phận cấu thành là những điều kiện tác động và hậu quả pháp lý Quan điểm này cho rằng, quy phạm pháp luật có hai bộ phận cấu thành là những điều kiện tác động của quy phạm pháp luật và các hậu quả pháp lý.12 Điều kiện tác động của quy phạm pháp luật – tức là phần giả định. Những ngƣời theo quan điểm này cho rằng, giả định là phần không thể thiếu của quy phạm pháp luật vì phần giả định nêu lên những điều kiện, những tình huống có thể xảy ra trong cuộc sống và cá nhân hay tổ chức nào ở vào những hoàn cảnh, tình huống đó. 11 Điều 45 Luật tố cáo năm 2011. Đinh Văn Mậu- Phạm Hồng Thái, Lý luận chung về nhà nƣớc và pháp luật, Nxb tổng hợp Đồng Nai, 2000, tr. 334. 12 GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 20 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Các hậu quả pháp lý của quy phạm pháp luật. Trong phần hậu quả pháp lý thì chúng ta thấy một số quy phạm pháp luật thì hậu quả pháp lý có thể là phần quy định và ở một số quy phạm pháp luật khác hậu quả pháp lý lại có thể là phần chế tài. Chúng ta xem xét hai ví dụ dƣới đây để có thể làm rõ vấn đề này. Ví dụ 1: Khoản 1 Điều 139 của Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 quy định: “ Ngƣời nào bằng thủ đoạn gian dối chiếm đoạt tài sản của ngƣời khác có giá trị từ hai triệu đồng đến dƣới năm mƣơi triệu đồng hoặc dƣới hai triệu đồng nhƣng gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính về hành vi chiếm đoạt hoặc đã bị kết án về tội chiếm đoạt tài sản, chƣa đƣợc xóa án tích mà còn vi phạm, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến ba năm”. Ví dụ 2: Khoản 2 Điều 34 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010 quy định: “ Cha mẹ không đƣợc phân biệt đối xử giữa các con, ngƣợc đãi, hành hạ, xúc phạm con; không đƣợc lạm dụng sức lao động của con chƣa thành niên; không đƣợc xúi giục, ép buộc con làm những việc trái pháp luật, trái đạo đức xã hội”. Qua hai ví dụ trên ta thấy ở ví dụ 1 thì quy phạm pháp luật bao gồm bộ phận giả định và bộ phận chế tài mà không có phần quy định. Ngƣợc lại, ở ví dụ 2 thì quy phạm pháp luật gồm có bộ phận giả định và bộ phận quy định mà không có bộ phận chế tài. Từ đó cho ta thấy rõ các hậu quả pháp lý – có thể là phần quy định và có thể là phần chế tài. Với cơ cấu của quy phạm pháp luật theo quan điểm trên giúp cho chúng ta dễ dàng xác định đƣợc các bộ phận của quy phạm pháp luật trong một điều luật. Đồng thời, việc cho rằng quy phạm pháp luật có hai bộ phận là giả định và các hậu quả pháp lý (có thể là quy định có thể là chế tài) tạo thuận lợi cho việc phân chia hệ thống quy phạm pháp luật thành các ngành luật mà trong đó mỗi ngành luật là một hệ thống các quy phạm pháp luật với đầy đủ các thành phần cấu trúc của nó. Tuy nhiên, việc cho rằng cơ cấu của quy phạm pháp luật có hai bộ phận nhƣ vậy thì đối với quy phạm pháp luật chỉ bao gồm phần giả định và phần chế tài lại không phù hợp với nội dung của khái niệm quy phạm pháp luật. Vì nội dung chính của quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự hay cách xử sự mẫu, tức là đƣa ra quy tắc xử sự cho các chủ thể chứ không phải là đƣa biện pháp để áp dụng đối với chủ thể vi phạm pháp luật. Tức là, nếu chúng ta hiểu quy tắc xử sự là khuôn mẫu cho hành vi của con ngƣời gắn liền với những điều kiện và hoàn cảnh nhất định thì một điều luật nào đó GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 21 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật chỉ nêu lên phần chế tài để áp dụng đối với chủ thể vi phạm pháp luật mà coi đó là quy phạm pháp luật thì dƣờng nhƣ chƣa thực sự phù hợp với quan niệm về quy phạm pháp luật là “quy tắc xử sự”. Còn đối với những quy phạm pháp luật chỉ bao gồm phần giả định và quy định mà không có phần chế tài thì cũng chƣa thật sự phù hợp . Bởi vì, bộ phận chế tài xác định biện pháp áp dụng đối với chủ thể vi phạm pháp luật tức là không thực hiện đúng yêu cầu đƣợc nêu trong phần quy định nên khi quy phạm pháp luật thiếu chế tài thì mệnh lệnh của nhà nƣớc thể hiện ở bộ phận quy định của quy phạm pháp luật đó sẽ không đƣợc đảm bảo thực hiện. Mặc khác, với cơ cấu gồm hai bộ phận nhƣ vậy thì cũng chƣa thấy nội dung phần khen thƣởng thuộc bộ phận nào trong quy phạm pháp luật. 2.1.3 Quan điểm thứ ba: Quy phạm pháp luật bao gồm hai bộ phận cấu thành là quy tắc và bảo đảm Quan điểm này đƣợc xuất phát từ chính nội dung cơ bản của khái niệm quy phạm pháp luật là “quy tắc xử sự” và “đƣợc nhà nƣớc đảm bảo thực hiện” nên cho rằng quy phạm pháp luật có hai bộ phận cơ bản là phần quy tắc và phần bảo đảm.13 Phần quy tắc của quy phạm pháp luật là phần xác định cách xử sự của chủ thể gắn liền với những hoàn cảnh hay điều kiện nhất định trong đời sống xã hội. Đây là phần cơ bản và không thể thiếu trong các quy phạm pháp luật bởi vì nó cho chúng ta biết mình đƣợc làm gì, không đƣợc làm gì hay phải làm nhƣ thế nào? Mặc khác, cũng nhờ vào phần quy tắc mà nhà nƣớc có cơ sở cho việc xác lập những nội dung trong phần bảo đảm của quy phạm pháp luật với các biện pháp chế tài và biện pháp khen thƣởng trong những trƣờng hợp cụ thể. Phần quy tắc bao gồm hai nội dung là giả định và quy định, trong đó giả định là phần dự liệu điều kiện, hoàn cảnh có thể xảy ra trong đời sống và cá nhân, tổ chức mà hành vi của họ đƣợc xác định trong phần quy định của quy phạm pháp luật. Phần giả định bao gồm hai nội dung là tình huống hành vi và chủ thể hành vi. Quy định là phần xác định hành vi của chủ thể trong những điều kiện, hoàn cảnh đƣợc xác định trong phần giả định. Nội dung của phần quy định thực chất là xác định quyền và nghĩa vụ của chủ thể khi gặp những điều kiện hay hoàn cảnh đƣợc nêu trong phần giả định.Quy định đƣợc xem là phần cơ bản của một quy phạm pháp luật. 13 Nguyễn Quốc Hoàn, Vấn đề cơ cấu của quy phạm pháp luật, Tạp chí luật học, số 2, 2004, tr. 32-39, tr. 34. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 22 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Phần bảo đảm của quy phạm pháp luật. Phần bảo đảm là phần xác định những biện pháp mà nhà nƣớc dự kiến áp dụng đối với các chủ thể trong trƣờng hợp họ đã tiến hành những xử sự nhất định khi ở vào điều kiện hay hoàn cảnh đƣợc xác định trong giả định của phần quy tắc của quy phạm pháp luật và với những điều kiện nhất định. Phần bảo đảm bao gồm hai nội dung là giả định và biện pháp bảo đảm. Giả định của phần bảo đảm xác định hành vi nào đó mà chủ thể thực hiện trong điều kiện hay hoàn cảnh của giả định trong phần quy tắc của quy phạm pháp luật mà nhờ đó những biện pháp bảo đảm của nhà nƣớc sẽ đƣợc áp dụng đối với chủ thể của hành vi đó. Giả định của phần bảo đảm có những điểm giống với phần giả định của phần quy tắc là nêu lên giả định về tình huống có thể xảy ra trong thực tế đời sống. Tuy nhiên, giả định của phần bảo đảm khác với giả định của phần quy tắc ở chỗ, nội dung giả định của phần quy tắc là những tình huống có thể xảy ra trong thực tế mà chủ thể khi gặp tình huống đó thì thực hiện những hành vi nhất định theo quy định của pháp luật. Giả định của phần bảo đảm thì luôn xác định hành vi nào đó mà chủ thể đã thực hiện trong điều kiện hay hoàn cảnh đƣợc xác định ở giả định của phần quy tắc. Nói cách khác, giả định của phẩn quy tắc luôn nêu lên tình huống để chủ thể tiến hành những xử sự nhất định còn giả định của phần bảo đảm luôn nêu lên điều kiện để biện pháp tác động nào đó của nhà nƣớc đƣợc áp dụng đối với chủ thể đã tiến hành một xử sự nào đó trong những điều kiện và hoàn cảnh nhất định đƣợc nêu trong giả định của phần quy tắc. Cũng có thể nói giả định của phần bảo đảm nêu lên sự vi phạm pháp luật hoặc thực hiện tốt những yêu cầu của pháp luật nêu lên trong quy định của quy phạm pháp luật mà nhờ đó biện pháp tác động của nhà nƣớc đƣợc áp dụng. Giả định của phần bảo đảm bao gồm ba nội dung là hành vi, chủ thể của hành vi và tình huống thực hiện hành vi đó. Vì vậy, có thể gọi giả định của phần quy tắc là giả định tình huống hay giả định điều kiện còn giả định của phần bảo đảm gọi là giả định hành vi. Biện pháp bảo đảm là phần xác định những hình thức hoặc mức độ cụ thể của biện pháp mà nhà nƣớc áp dụng đối với những chủ thể đã đƣợc giả định thực hiện một hành vi nào đó trong điều kiện hay hoàn cảnh trong phần giả định của quy tắc xử sự. Tùy thuộc vào nội dung của hành vi trong giả định của phần bảo đảm mà các biện pháp áp dụng cũng khác nhau. Có hai loại biện pháp bảo đảm cụ thể là khen thƣởng và chế tài. Giữa phần quy tắc và phần bảo đảm có mối quan hệ mật thiết với nhau. Trong đó, giả định của phần bảo đảm chính là sự kết hợp các nội dung của phần quy tắc. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 23 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Nếu là bảo đảm mang tính tích cực (khen thƣởng) thì giả định chính là việc chủ thể pháp luật thực hiện tốt hành vi đƣợc nêu trong phần quy định khi ở vào tình huống đƣợc nêu trong phần giả định. Còn nếu là bảo đảm mang tính chất tiêu cực (xử phạt) thì giả định của phần này chính là sự vi phạm những yêu cầu đƣợc nêu trong phần quy tắc.Nói cách khác, sự vi phạm phần quy tắc là giả định của phần bảo đảm tiêu cực. Quan điểm này đã nêu lên những nội dung cơ bản của quy phạm pháp luật .Đó là xác định cách xử sự cho chủ thể (phần quy tắc) là phần không thể thiếu của quy phạm pháp luật cũng nhƣ đƣa ra các biện pháp mà nhà nƣớc bảo đảm cho quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện, mà biện pháp đó không chỉ là nhà nƣớc áp dụng biện pháp chế tài đối với chủ thể vi phạm mà bên cạnh đó nhà nƣớc còn áp dụng biện pháp khen thƣởng để khuyến khích chủ thể thực hiện tốt pháp luật. Bên cạnh đó, quan điểm này còn cho rằng các biện pháp bảo đảm cũng cần phải có điều kiện để áp dụng (tức là phần giả định của bảo đảm), điều này đã khắc phục đƣợc những hạn chế của những quan điểm trên. Tuy nhiên, với cơ cấu nhƣ vậy sẽ gây khó khăn cho chúng ta khi xác định các bộ phận của quy phạm pháp luật, bởi vì do phần quy tắc có hai bộ phận là giả định và quy định còn phần bảo đảm thì bao gồm giả định và biện pháp bảo đảm nên khi chúng ta xem xét một quy phạm pháp luật không chỉ phải xác định rõ đâu là phần quy tắc và đâu là phần bảo đảm của quy phạm pháp luật đó mà còn cần xác định đƣợc đâu là phần giả định, đâu là quy định của phần quy tắc hay cần chỉ ra đâu là giả định, đâu là biện pháp bảo đảm của phần bảo đảm. Bên cạnh đó, quan điểm này cũng chƣa chỉ ra đƣợc việc đƣa ra các biện pháp bảo đảm (khen thƣởng và xử phạt) đảm bảo cho bộ phận nào của phần quy tắc hay đảm bảo cho quyền hay nghĩa vụ của chủ thể đƣợc thực hiện mà chỉ trình bày việc đƣa ra các biện pháp bảo đảm để đảm bảo cho phần quy tắc. 2.2 QUAN ĐIỂM CỦA NGƢỜI VIẾT VỀ CƠ CẤU CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Từ những quan điểm đã nêu thì chúng ta thấy tuy có nhiều cách xác định các bộ phận cấu thành nên quy phạm pháp luật nhƣng những cách xác định đó đều đã khái quát đƣợc những nội dung cơ bản của quy phạm pháp luật. Tuy nhiên, thì chúng ta thấy các quan điểm trên còn có những điểm hạn chế nhƣ: GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 24 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Hầu hết các quan điểm cho rằng khen thƣởng là một phần của bộ phận bảo đảm đƣợc đƣa ra để nhằm đảm bảo cho pháp luật đƣợc thực hiện thì dƣờng nhƣ chƣa thực khái quát và toàn diện. Bởi vì những nguyên nhân sau: Thứ nhất, trên thực tế chúng ta thấy hầu hết các chủ thể thực hiện nghiêm túc những quy định của pháp luật chủ yếu là những chủ thể này vì lo sợ nếu không thực hiện đầy đủ những quy định đó thì sẽ bị nhà nƣớc áp dụng các biện pháp gây bất lợi cho họ chứ không phải là vì mong đƣợc thƣởng mới thực hiện những quy định đó. Chính vì vậy, cũng không thể cho rằng khen thƣởng là biện pháp bảo đảm cho pháp luật đƣợc thực hiện trong trƣờng hợp này. Thứ hai, nếu cho rằng các biện pháp bảo đảm cho pháp luật đƣợc thực hiện bao gồm hai biện pháp là chế tài và khen thƣởng thì chúng ta thấy chế tài là biện pháp đƣợc nhà nƣớc đặt ra để đảm bảo cho quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện, cụ thể là đảm bảo cho những quy định của nhà nƣớc đặt ra cho các chủ thể (nghĩa vụ pháp lý của chủ thể) trong bộ phận quy định của quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện. Điều đó đƣợc thể hiện thông qua việc các biện pháp chế tài đƣợc áp dụng đối với những chủ thể không thực hiện hoặc thực hiện không đúng những nghĩa vụ mà nhà nƣớc đã đƣa ra trong bộ phận quy định của quy phạm pháp luật. Còn đối với biện pháp khen thƣởng là biện pháp đƣợc áp dụng đối với các chủ thể thực hiện đầy đủ những quy định của pháp luật để nhằm khuyến khích các chủ thể thực hiện pháp luật ngày một tốt hơn và biện pháp khen thƣởng đƣợc coi là một trong các biện pháp để đảm bảo cho quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện. Tuy nhiên, nếu cho rằng khen thƣởng là biện pháp đảm bảo cho quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện thì chúng ta thấy các biện pháp khen thƣởng lại không chỉ ra đƣợc là chúng đƣợc đặt ra là để đảm bảo cho phần quy định nào của nhà nƣớc đƣợc đặt ra trong bộ phận quy định của quy phạm pháp luật. Bên cạnh đó, đối với những quan điểm cho rằng quy phạm pháp luật gồm hai bộ phận cấu thành thì sẽ gây khó khăn cho chúng ta trong việc xác định và phân tích từng bộ phận của một quy phạm pháp luật cụ thể (quan điểm quy phạm pháp luật gồm quy tắc và bảo đảm). Ngoài ra, với cơ cấu hai bộ phận nhƣ vậy sẽ không đảm bảo đƣợc hết nội dung của quy phạm pháp luật cũng nhƣ chƣa phân định rõ ràng các bộ phận của quy phạm pháp luật (quan điểm quy phạm pháp luật gồm những điều kiện tác động và hậu quả pháp lý). Từ những phân tích trên thì ngƣời viết cho rằng, quy phạm pháp luật đƣợc cấu thành từ ba bộ phận giả định, quy định và chế tài thì sẽ phù hợp hơn . Trong đó: GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 25 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Giả định là bộ phận của quy phạm pháp luật nêu lên những hoàn cảnh, điều kiện có thể xảy ra trong cuộc sống và cá nhân hay tổ chức nào ở vào những điều kiện hay hoàn cảnh đó thì xử sự theo những cách thức đƣợc nêu trong phần quy định của quy phạm pháp luật. Với cách xác định nhƣ vậy thì chúng ta thấy bộ phận giả định trong mỗi quy phạm pháp luật là không thể thiếu. Bởi vì, chỉ thông qua bộ phận giả định của quy phạm pháp luật chúng ta mới biết đƣợc tổ chức, cá nhân nào? khi ở vào những hoàn cảnh, điều kiện nào? thì phải xử sự theo quy định của quy phạm pháp luật đó. Ở đây, bộ phận giả định làm cơ sở cho bộ phận quy định. Quy định là bộ phận của quy phạm pháp luật, trong đó nêu lên cách xử sự cho chủ thể (các tổ chức, cá nhân) khi ở vào những điều kiện , hoàn cảnh đã đƣợc nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật. Nhƣ vậy chúng ta thấy bộ phận quy định có tác dụng đƣa ra những cách xử sự để các chủ thể thực hiện sao cho phù hợp với ý chí của nhà nƣớc. Nói cách khác, thông qua bộ phận quy định của quy phạm pháp luật các chủ thể mới biết đƣợc là nếu nhƣ ở vào những điều kiện, hoàn cảnh đã nêu trong phần giả định của quy phạm pháp luật thì họ phải làm gì? đƣợc làm gì? không đƣợc làm gì? Vì vậy, với vai trò là đƣa ra cách xử sự cho chủ thể nên khi quy phạm pháp luật thiếu bộ phận quy định thì các chủ thể khi ở vào những hoàn cảnh, điều kiện đã nêu ở bộ phận giả định của quy phạm pháp luật sẽ không biết mình phải xử sự nhƣ thế nào. Chính vì vậy, quy định đƣợc coi là bộ phận cốt lõi và không thể thiếu của quy phạm pháp luật. Chế tài là bộ phận của quy phạm pháp luật nêu lên những biện pháp tác động mà nhà nƣớc dự kiến áp dụng đối với chủ thể không thực hiện đúng mệnh lệnh của nhà nƣớc đã nêu ở bộ phận quy định của quy phạm pháp luật. Nói cách khác, chế tài là hậu quả bất lợi mà chủ thể phải gánh chịu khi chủ thể không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ những nghĩa vụ pháp lý đƣợc nêu trong phần quy định của quy phạm phạm pháp luật. Nhƣ vậy, chúng ta thấy chế tài là biện pháp đƣợc quy định để đảm bảo cho quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện, cụ thể là chế tài đảm bảo cho phần nghĩa vụ pháp lý của các chủ thể đƣợc quy định trong bộ phận quy định của quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện. Chính vì thế, chế tài là bộ phận đảm bảo cho quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện trên thực tế, trong những trƣờng hợp nhất định chúng ta thấy nếu quy phạm pháp luật thiếu chế tài thì sẽ thiếu tính khả thi. Tuy nhiên, bộ phận chế tài có thể không đƣợc đặt ra trong những trƣờng hợp sau đây: GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 26 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật Thứ nhất, đối với những quy phạm pháp luật mà bộ phận quy định chỉ xác định quyền của chủ thể (quy phạm pháp luật cho phép) thì không cần thiết phải đƣa ra biện pháp chế tài. Bởi vì khi chủ thể đƣợc pháp luật xác định quyền nào đó thì chủ thể sẽ có quyền lựa chọn là thực hiện hay không thực hiện quyền của mình nên trong trƣờng hợp chủ thể từ chối thực hiện quyền của mình thì cũng không có biện pháp chế tài nào có thể áp dụng trong trƣờng hợp này. Bởi việc thực hiện các quyền đó hoàn toàn có lợi cho chủ thể nên chúng ta cũng không cần đƣa ra các biện pháp chế tài để đảm bảo cho các quyền đó đƣợc thực hiện. Ví dụ: Điều 33 Hiến pháp 2013 quy định “ Mọi ngƣời có quyền tự do kinh doanh trong những ngành nghề mà pháp luật không cấm”. Thứ hai, có những quy phạm pháp luật mà nội dung của nó có liên quan đến thủ tục pháp lí hoặc trƣờng hợp mà nội dung của nghĩa vụ gắn liền với lợi ích của chủ thể pháp luật. trong một số trƣờng hợp quy phạm pháp luật quy định về thủ tục pháp lí nhất định khi thực hiện những hành vi này , nếu chủ thể không làm đúng những yêu cầu của pháp luật thì cũng không có biện pháp chế tài nào đƣợc đặt ra. Hay trong những trƣờng hợp nghĩa vụ của chủ thể gắn liền với lợi ích của họ, nếu chủ thể không thực hiện nghĩa vụ đó thì lợi ích của họ có thể bị thiệt hại, vì vậy nếu chủ thể không thực hiện nghĩa vụ của mình thì cũng không cần biện pháp chế tài nào bởi vì nghĩa vụ đó gắn liền với lợi ích của chính họ. Bên cạnh đó, trên thực tế có những quy phạm pháp luật xác định nghĩa vụ của chủ thể nhƣng không đặt ra phần chế tài do nhiều lý do khác nhau. Có thể chúng ta chƣa có cơ chế hợp lí cho việc áp dụng chế tài, cũng có thể là nhà làm luật chƣa lƣờng trƣớc đƣợc những biện pháp chế tài cần thiết. Ngoài ra, những quy định về nghĩa vụ nhân thân giữa vợ và chồng, giữa cha mẹ với con cái trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình cũng không cần đặt ra chế tài.14 Tuy nhiên, khi xem xét quan điểm của ngƣời viết về cấu thành của quy phạm pháp luật cần lƣu ý những vấn đề sau đây: - Một quy phạm pháp luật không nhất thiết phải đầy đủ ba bộ phận giả định, quy định và chế tài, quy phạm pháp luật thể hiện rất đa dạng tùy theo lĩnh vực cũng nhƣ mục đích điều chỉnh của nhà nƣớc. - Thứ nhất, quy phạm pháp luật có thể thiếu bộ phận giả định. Nhìn chung thì bộ phận giả định làm cơ sở cho bộ phận quy định, dƣờng nhƣ giả định là bộ phận không thể thiếu, bởi vì chỉ thông qua bộ phận giả định thì chúng ta mới biết đƣợc tổ 14 Nguyễn Quốc Hoàn, Bàn về cơ cấu của quy phạm pháp luật, Tạp chí luật học, số 1, 2000, tr. 14-17, tr. 17. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 27 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật chức, cá nhân nào, khi ở vào những hoàn cảnh, điều kiện nào thì phải xử sự theo quy định của quy phạm pháp luật đó. Tuy nhiên, ngày nay có những quan điểm coi quy phạm pháp luật là quy tắc chứa đựng ý chí, mệnh lệnh của nhà nƣớc chứ không nhất thiết phải là quy tắc xử sự chung. Theo đó, có những quy phạm pháp luật nhƣ quy phạm pháp luật định nghĩa, quy phạm pháp luật tuyên bố hay quy phạm pháp luật nguyên tắc chỉ cần có bộ phận quy định chứ không nhất thiết có bộ phận giả định và cả bộ phận chế tài. Ví dụ: “ Thủ đô nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Hà Nội” (Khoản 5 Điều 13 Hiến pháp 2013) hay quy phạm pháp luật “ Kết hôn trái pháp luật là việc xác lập quan hệ vợ chồng có đăng ký kết hôn nhƣng vi phạm điều kiện kết hôn do pháp luật quy định”.15 - Thứ hai, bộ phận quy định là bộ phận cốt lõi và không thể thiếu của quy phạm pháp luật nhƣ đã trình bày ở trên nhƣng không phải lúc nào bộ phận quy định cũng chứa quy tắc xử sự nhƣ cấm, bắt buộc, cho phép. - Thứ ba, quy phạm pháp luật có thể thiếu bộ phận chế tài. Bộ phận chế tài có thể thiếu trong trƣờng hợp bộ phận quy định của quy phạm pháp luật chỉ xác định quyền của chủ thể (quy phạm pháp luật cho phép) hay trong trƣờng hợp nội dung của quy phạm pháp luật có liên quan đến thủ tục pháp lí, nghĩa vụ của chủ thể gắn liền với lợi ích của chủ thể pháp luật nhƣ đã trình bày ở phần trên. Tuy nhiên, đối với những quy phạm pháp luật mà bộ phận quy định xác định nghĩa vụ của chủ thể (ngoài những trƣờng hợp nêu trên), bắt buộc hay cấm chủ thể thực hiện thì bộ phận chế tài tƣơng ứng với bộ phận quy định đó có thể nằm ở một điều luật khác trong cùng văn bản quy phạm pháp luật hoặc có thể đƣợc quy định trong văn bản quy phạm pháp luật khác. Ví dụ: Trong quy phạm pháp luật “ Cấm tảo hôn, cƣỡng ép kết hôn, cản trở hôn nhân tự nguyện, tiến bộ; cấm kết hôn giả tạo, lừa dối để kết hôn, ly hôn; cấm cƣỡng ép ly hôn, ly hôn giả tạo; cấm yêu sách của cải trong việc cƣới hỏi”.16 Đây là bộ phận quy định của quy phạm pháp luật mà bộ phận chế tài tƣơng ứng với nó đƣợc trình bày ở Điều 146 Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009, cụ thể là “ Ngƣời nào cƣỡng ép ngƣời khác kết hôn trái với sự tự nguyện của họ, cản trở ngƣời khác kết hôn hoặc duy trì quan hệ hôn nhân tự nguyện, tiến bộ bằng cách hành hạ, ngƣợc đãi, uy hiếp tinh thần, yêu sách của cải hoặc bằng thủ đoạn khác đã bị xử phạt hành chính về hành vi này mà còn vi phạm, thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến ba năm”. Từ đó ta thấy đối 15 16 Khoản 3 Điều 8 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010. Khoản 2 Điều 4 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, sửa đổi, bổ sung năm 2010. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 28 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật với những trƣờng hợp tƣơng tự nhƣ vậy thì bộ phận chế tài có thể nằm ở một điều luật khác trong cùng văn bản hoặc có thể đƣợc quy định trong văn bản quy phạm pháp luật khác chứ không thể nói rằng quy phạm pháp luật đó không có bộ phận chế tài. Qua đây, ta cũng thấy rằng không nên đồng nhất điều luật với quy phạm pháp luật, điều luật chỉ là hình thức thể hiện của quy phạm pháp luật, có thể trình bày một quy phạm pháp luật trong một điều luật cũng có thể trình bày nhiều quy phạm pháp luật trong một điều luật hoặc có những điều luật chỉ chứa đựng một bộ phận của quy phạm pháp luật nhƣ ví dụ đã nêu ở trên. Đối với việc các điều luật chỉ chứa đựng một bộ phận của quy phạm pháp luật là xuất phát từ kỹ thuật lập pháp nhằm đảm bảo thuận lợi cho việc áp dụng pháp luật. Điều này giúp tránh tình trạng lặp đi, lặp lại các bộ phận của quy phạm pháp luật trong các điều luật khác nhau, có điều luật chúng ta thấy chỉ thể hiện bộ phận này nhƣng có điều luật khác lại thể hiện bộ phận khác của quy phạm pháp luật và khi chúng ta kết nối những điều luật đó lại thì chúng ta sẽ có một quy phạm pháp luật hoàn chỉnh. Trong thực tiễn áp dụng pháp luật, chủ thể áp dụng pháp luật chỉ áp dụng bộ phận của quy phạm pháp luật đƣợc thể hiện trong điều luật cụ thể cần áp dụng chứ không phải viện dẫn toàn bộ các bộ phận của quy phạm pháp luật. Với cơ cấu nhƣ vậy sẽ giúp cho chúng ta giải quyết đƣợc những vấn đề nhƣ: Thứ nhất, với cách xác định quy phạm pháp luật gồm ba bộ phận cấu thành là giả định, quy định và chế tài giúp cho chúng ta có thể xác định các bộ phận của quy phạm pháp luật một cách dễ dàng . Bởi vì, với việc có ba bộ phận nhƣ vậy thì sẽ cung cấp chính xác ý nghĩa của từng bộ phận, chẳng hạn nhƣ giả định là phần giả sử tình huống, quy định là phần xác định cách xử sự cho chủ thể (quyền và nghĩa vụ) còn chế tài là bộ phận xác định các biện pháp xử phạt . Chính vì điều đó sẽ giúp cho chúng ta dễ dàng xác định và phân tích đƣợc các bộ phận của quy phạm pháp luật trong một quy phạm pháp luật cụ thể, điều này đã giải quyết đƣợc hạn chế của những quan điểm cho rằng quy phạm pháp luật đƣợc cấu thành từ hai bộ phận là quy tắc và bảo đảm . Mặc khác, với cơ cấu ba bộ phận nhƣ vậy sẽ thể hiện đầy đủ những nội dung cơ bản của quy phạm pháp luật (phần giả sử, phần xác định cách xử sự và phần các biện pháp xử phạt) hạn chế tình trạng khi quy phạm pháp luật chỉ có giả định và chế tài mà không có quy định thì không đảm bảo đƣợc nội dung quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự hay quy phạm pháp luật chỉ có giả định và quy định mà không có chế tài thì sẽ không có biện pháp để đảm bảo cho quy phạm pháp luật GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 29 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện của quan điểm cho rằng quy phạm pháp luật đƣợc cấu thành từ hai bộ phận là giả định và hậu quả pháp lý. Thứ hai, quan điểm trên khẳng định chế tài là biện pháp duy nhất đƣợc đặt ra để đảm bảo cho pháp luật đƣợc thực hiện mà cụ thể là biện pháp chế tài đƣợc đặt ra để bảo đảm cho phần nghĩa vụ trong bộ phận quy định của quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện cũng đã giải quyết đƣợc hạn chế của những quan điểm cho rằng khen thƣởng cũng là một trong những biện pháp bảo đảm cho pháp luật đƣợc thực hiện nhƣng lại không chỉ ra đƣợc là khen thƣởng đảm bảo cho phần nào trong bộ phận quy định của quy phạm pháp luật. Trở lại quy định đã cho ví dụ về bộ phận khen thƣởng “ Cơ quan, tổ chức, cá nhân có thành tích trong việc giải quyết tố cáo, ngƣời tố cáo có công trong việc ngăn ngừa thiệt hại cho Nhà nƣớc, tổ chức, cá nhân thì đƣợc khen thƣởng về vật chất và tinh thần” thì ngƣời viết cho rằng các từ “thì đƣợc khen thƣởng về vật chất và tinh thần” không phải là bộ phận khen thƣởng mà ngƣời viết cho rằng đây là bộ phận quy định của quy phạm pháp luật, vì bộ phận này nêu lên quyền của chủ thể ở bộ phận giả định là sẽ đƣợc khen thƣởng hay nó cũng nêu lên ý chí, mệnh lệnh của nhà nƣớc là sẽ khen thƣởng khi rơi vào những điều kiện, hoàn cảnh đƣợc nêu ở bộ phận giả định của quy phạm pháp luật. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 30 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật KẾT LUẬN Nghiên cứu cơ cấu quy phạm pháp luật là vấn đề rất có ý nghĩa về mặt lí luận lẫn thực tiễn. Về mặt lý luận, việc giải quyết đƣợc những vấn đề trong cơ cấu của quy phạm pháp luật sẽ góp phần quan trọng trong việc làm sáng tỏ những vấn đề liên quan đến khái niệm quy phạm pháp luật cũng nhƣ các khái niệm ngành luật, chế định pháp luật. Về mặt thực tiễn, lý thuyết về cơ cấu quy phạm pháp luật có vai trò quan trọng trong kỹ thuật lập pháp. Nếu giải quyết một cách thấu đáo vấn đề cơ cấu của quy phạm pháp luật sẽ giúp cho nhà làm luật giải quyết đƣợc vấn đề liên quan đến các điều luật trong một văn bản quy phạm pháp luật. Trong quá trình nghiên cứu ngƣời viết thấy hiện nay vẫn chƣa có sự thống nhất về các bộ phận cấu thành nên quy phạm pháp luật, hiện nay vẫn còn nhiều quan điểm xoay quanh về vấn đề này nhƣng mỗi cách xác định đều có những ƣu điểm và hạn chế nhất định. Chính vì thế để giải quyết đƣợc vấn đề này thì phải đƣa ra quan điểm về cơ cấu của quy phạm pháp luật mà cho là hợp lý nhất, có thể khắc phục đƣợc những điểm hạn chế của những quan điểm đã nêu. Về cơ cấu của quy phạm pháp luật thì ngƣời viết cho rằng, quy phạm pháp luật có ba bộ phận cấu thành là giả định, quy định và chế tài. Trong đó, bộ phận giả định nêu lên những hoàn cảnh, điều kiện có thể xảy ra trong cuộc sống và cá nhân hay tổ chức nào ở vào những điều kiện hay hoàn cảnh đó thì xử sự theo những cách thức đƣợc nêu trong phần quy định của quy phạm pháp luật và giả định làm cơ sở cho bộ phận quy định; bộ phận quy định là bộ phận nêu lên cách xử sự cho chủ thể khi ở vào những điều kiện, hoàn cảnh đã đƣợc nêu ở phần giả định của quy phạm pháp luật và quy định đƣợc coi là bộ phận cốt lõi và không thể thiếu của quy phạm pháp luật; chế tài là bộ phận nêu lên những biện pháp tác động mà nhà nƣớc dự kiến áp dụng đối với chủ thể không thực hiện đúng mệnh lệnh của nhà nƣớc đã nêu ở bộ phận quy định của quy phạm pháp luật và chế tài là biện pháp duy nhất để đảm bảo cho bộ phận quy định của quy phạm pháp luật đƣợc thực hiện. Hy vọng quan điểm của ngƣời viết sẽ góp phần làm cho lý thuyết về quy phạm pháp luật, đặc biệt là về cơ cấu của quy phạm pháp luật đƣợc hoàn thiện hơn và góp phần phục vụ thiết thực cho các hoạt động thực tiễn pháp lí nhƣ hoạt động xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, hoạt động thực hiện và áp dụng pháp luật đƣợc chính xác và khoa học. GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 31 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành của quy phạm pháp luật DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO  Danh mục văn bản quy phạm pháp luật 1. Hiến pháp năm 2013 2. Bộ luật dân sự năm 2005 3. Bộ luật hình sự năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009 4. Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000 sửa đổi, bổ sung năm 2010 5. Nghị định 70/2001/NĐ-CP ngày 03/10/2001 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành Luật hôn nhân và gia đình  Danh mục sách, giáo trình,tạp chí 1. Đinh Văn Mậu- Phạm Hồng Thái, Lý luận chung về nhà nƣớc và pháp luật, Nxb tổng hợp Đồng Nai, 2000 2. Nguyễn Quốc Hoàn, Bàn về cơ cấu của quy phạm pháp luật, Tạp chí luật học, số 1, 2000 3. Nguyễn Quốc Hoàn, Vấn đề cơ cấu của quy phạm pháp luật, Tạp chí luật học, số 2, 2004 4. Nguyễn Văn Động, Giáo trình Lý luận về nhà nƣớc và pháp luật, NXB giáo dục Việt Nam, 2005 5. Phan Trung Hiền, Lý luận về nhà nƣớc và pháp luật, Quyển 2, Nxb chính trị quốc gia- sự thật, Hà Nội, 2011  Trang thông tin điện tử 1. Kho tri thức số, Phân tích khái niệm và cơ cấu của quy phạm pháp luật, http://khotailieu.com/luan-van-do-an-bao-cao/luat/phan-tich-khai-niem-va-co-caucua-quy-pham-phap-luat.html, [ ngày truy cập 12-11-2014] 2. Lê Việt Tuấn, Quy phạm pháp luật, http://up.hanhchinh.com.vn/tailieucuaan/Nha%20nuoc%20&%20Phap%20luat/LL_ PL/Bai4_QPPL.pdf, [ ngày truy cập 10-11-2014] 3. Nguyễn Thị Hồi- Đỗ Đức Hồng Hà, Cơ cấu của quy phạm pháp luật và quy phạm pháp luật hình sự, http://luatminhkhue.vn/hinh-su/co-cau-cua-quy-pham-phap-luatva-quy-pham-phap-luat-hinh-su.aspx, ngày truy cập [ 10-10-2014] GVHD: Ths Huỳnh Thị Sinh Hiền SVTH: Bùi Thị Kim Phí [...]... quy phạm là: Quy phạm pháp luật điều chỉnh, quy phạm pháp luật bảo vệ và quy phạm pháp luật chuyên môn.9 - Quy phạm pháp luật điều chỉnh: là quy phạm có nội dung trực tiếp điều chỉnh hành vi của con ngƣời, đây là quy phạm khá phổ biến trong hệ thống pháp luật nƣớc ta Quy phạm pháp luật điều chỉnh đƣợc chia thành các loại quy phạm sau: + Quy phạm pháp luật cho phép: là quy phạm cho phép chủ thể có quy n... ngành luật, cụ thể nhƣ: quy phạm pháp luật hiến pháp, quy phạm pháp luật hành chính, quy phạm pháp luật hình sự, quy phạm pháp luật dân sự 8 Phan Trung Hiền, Lý luận về nhà nƣớc và pháp luật, Quy n 2, Nxb chính trị quốc gia- sự thật, Hà Nội, 2011, tr.70 GVHD: ThS Huỳnh Thị Sinh Hiền 13 SVTH: Bùi Thị Kim Phí Luận văn tốt nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật 1.4.2 Căn cứ vào nội dung của quy phạm pháp luật. .. cấu thành của quy phạm pháp luật nhằm khắc phục đƣợc những điểm hạn chế, vƣớng mắc của những quan điểm nêu trên 2.1 MỘT SỐ QUAN ĐIỂM CHƢA THỐNG NHẤT VỀ CƠ CẤU CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Về cơ cấu của quy phạm pháp luật, tức là quy phạm pháp luật đƣợc cấu thành từ các bộ phận nào thì là vấn đề đang còn nhiều tranh cãi Trong khoa học pháp lý hiện nay, có nhiều quan điểm khác nhau về cơ cấu của quy phạm pháp. .. biện pháp thuyết phục, khuyến khích về vật chất và tinh thần, giáo dục, động viên các chủ thể tự giác thực hiện đúng quy định của quy phạm pháp luật 1.3 CẤU TRÖC CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Khi nói đến cấu trúc của quy phạm pháp luật thì chúng ta hiểu rằng đó là những thành phần tạo nên quy phạm pháp luật có liên quan mật thiết với nhau.Về các bộ phận cấu tạo nên quy phạm pháp luật thì phần lớn các nhà luật. .. một quy phạm pháp luật cụ thể (quan điểm quy phạm pháp luật gồm quy tắc và bảo đảm) Ngoài ra, với cơ cấu hai bộ phận nhƣ vậy sẽ không đảm bảo đƣợc hết nội dung của quy phạm pháp luật cũng nhƣ chƣa phân định rõ ràng các bộ phận của quy phạm pháp luật (quan điểm quy phạm pháp luật gồm những điều kiện tác động và hậu quả pháp lý) Từ những phân tích trên thì ngƣời viết cho rằng, quy phạm pháp luật đƣợc cấu. .. hai: Quy phạm pháp luật bao gồm hai bộ phận cấu thành là những điều kiện tác động và hậu quả pháp lý Quan điểm này cho rằng, quy phạm pháp luật có hai bộ phận cấu thành là những điều kiện tác động của quy phạm pháp luật và các hậu quả pháp lý.12 Điều kiện tác động của quy phạm pháp luật – tức là phần giả định Những ngƣời theo quan điểm này cho rằng, giả định là phần không thể thiếu của quy phạm pháp luật. .. còn vi phạm, thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến hai năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến hai năm” (Điều 152 Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009) - Quy phạm pháp luật chuyên môn: là loại quy phạm bảo đảm thực hiện quy phạm pháp luật điều chỉnh và quy phạm pháp luật bảo vệ Quy phạm pháp luật chuyên môn đƣợc chia thành các loại quy phạm pháp luật sau: + Quy phạm pháp luật định... phận của quy phạm pháp luật trong một điều luật Đồng thời, việc cho rằng quy phạm pháp luật có hai bộ phận là giả định và các hậu quả pháp lý (có thể là quy định có thể là chế tài) tạo thuận lợi cho việc phân chia hệ thống quy phạm pháp luật thành các ngành luật mà trong đó mỗi ngành luật là một hệ thống các quy phạm pháp luật với đầy đủ các thành phần cấu trúc của nó Tuy nhiên, việc cho rằng cơ cấu của. .. điều luật khác trong cùng văn bản hoặc có thể đƣợc quy định trong văn bản quy phạm pháp luật khác chứ không thể nói rằng quy phạm pháp luật đó không có bộ phận chế tài Qua đây, ta cũng thấy rằng không nên đồng nhất điều luật với quy phạm pháp luật, điều luật chỉ là hình thức thể hiện của quy phạm pháp luật, có thể trình bày một quy phạm pháp luật trong một điều luật cũng có thể trình bày nhiều quy phạm. .. nghiệp: Cấu thành quy phạm pháp luật CHƢƠNG 2 CẤU THÀNH CỦA QUY PHẠM PHÁP LUẬT Trong chƣơng này ngƣời viết tập trung nghiên cứu về các bộ phận cấu thành nên quy phạm pháp luật, mà cụ thể là nghiên cứu các quan điểm khác nhau về cơ cấu của quy phạm pháp luật, tìm ra và phân tích những ƣu điểm và hạn chế của những quan điểm đó Đồng thời, từ những ƣu điểm và hạn chế đã phân tích ngƣời viết đƣa ra quan điểm của