TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA LUẬT LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT NIÊN KHÓA: 2011-2015 ĐỀ TÀI PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG MỘT SỐ CHẾ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH Giảng viên hướng dẫn: Sinh viên thực hiện: Nguyễn Thu Hương Nguyễn Thành Thêm Bộ môn Luật Tư pháp MSSV: 5115754 Lớp Luật Tư pháp 1, K37 Cần Thơ, tháng 12/2014 Nhận xét của giảng viên ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài ....................................................................................... 1 3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài ......................................................................................... 2 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................. 2 5. Kết cấu của đề tài ............................................................................................................. 2 CHƯƠNG 1 .......................................................................................................................... 4 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ................... 4 1. 1 Khái quát về trách nhiệm hình sự ................................................................................ 4 1.1.1 Khái niệm trách nhiệm hình sự .................................................................................. 4 1.1.2 Đặc điểm của trách nhiệm hình sự ............................................................................. 7 1.2 Khái quát phân hóa trách nhiệm hình sự.................................................................... 12 1.2.1 Khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự ................................................................ 12 1.2.2 Các đặc điểm cơ bản của phân hóa trách nhiệm hình sự ........................................ 15 1.2.2. 1 Phân hoá trách nhiệm hình sự là nguyên tắc của hoạt động xây dựng pháp luật (hình sự) ....................................................................................................................................... 15 1.2.2.2 Phân hoá trách nhiệm hình sự có nội dung là việc quy định đường lối xử lí có phân biệt đối với các loại trường hợp phạm tội khác nhau ............................................................ 16 1.4 Lược khảo về sự hình thành và áp dụng phân hóa trách nhiệm hình sự vào bộ luật hình sự Việt Nam ............................................................................................................... 21 1.4.1 Giai đoàn trước khi có bộ luật hình sự 1985 ............................................................ 21 1.4.2 Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 đến trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 ........................................................................................................ 25 1.4.3 Giai đoạn ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 đến nay .......................................... 26 1.5 Ý nghĩa của việc phân hóa trách nhiệm hình sự ......................................................... 28 CHƯƠNG 2 ........................................................................................................................ 30 SỰ THỂ HIỆN NGUYÊN TẮC PHÂN HÓA TRÁCH NHIÊM HÌNH SỰ TRONG MỘT SỐ CHẾ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM................................ 30 2.1 Cơ sở của phân hóa trách nhiệm hình sự .................................................................... 30 2.2 Các căn cứ của việc phân hoá trách nhiệm hình sự .................................................... 30 2.2.1 Căn cứ tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội ....................................................... 31 2.2.2 Căn cứ về nhân thân người phạm tội ....................................................................... 34 2.3 Các mức độ phân hoá trách nhiệm hình sự ................................................................ 35 2.3.1 Phân hoá trách nhiệm hình sự trong chế định phân loại tội phạm ......................... 35 2.3.2 Phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự .. 40 2.3.3 Sự phân hoá trách nhiệm hình sự trong chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự ................................................................................................................................ 44 2.3.4 Phân hóa trách nhiệm hính sự trong chế định đồng phạm...................................... 47 2.3.5 Phân hóa trách nhiệm hính sự trong chế định xóa án tích ...................................... 51 CHƯƠNG 3 ........................................................................................................................ 54 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN SỰ PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG MỘT SỐ CHÊ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ................................................................................................................................... 54 3.1 Những bất cập trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự hiện hành 54 3.1.1 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định phân loại tội phạm ................................................................................................................................... 54 GVHD: Nguyễn Thu Hương i SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam 3.1.2 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định tuổi chịu trách nhiệm hình sự ..................................................................................................................... 55 3.1.3 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự .................................................................................................... 56 3.1.4 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định đồng phạm ..... 57 3.1.5 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định xóa án tích...... 58 3.2 Định hướng hoàn thiện về phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự Việt Nam .................................................................... 59 3.3 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự hiện hành ............................................................................................................... 61 3.3.1 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định phân loại tội phạm ................... 61 3.3.2 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự ........... 62 3.3.3 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự ................................................................................................................................ 64 3.3.4 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định đồng phạm ............................... 65 3.3.5 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định xóa án tích ................................ 66 KẾT LUẬN ........................................................................................................................ 69 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO GVHD: Nguyễn Thu Hương ii SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam LỜI NÓI ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong tình hình đất nước ngày càng đổi mới hòa nhập theo xu hướng của toàn cầu thì tình hình tội phạm cũng diễn ra một cách phức tạp ngày càng tăng cao, với nhiều thủ đoạn với nhiều loại tội phạm mới đặc biệt là tình hình tội phạm ngày càng trẻ hóa mà lại gây ra mức độ nguy hiểm cao cho xã hội trong khi đó Bộ luật hình sự hiện hành vẫn còn một số hạn chế và thiếu sót nhất định chưa qui định một cách rõ ràng và cụ thể trách nhiệm hình sự chưa phù hợp với những hành vi phạm tội đòi hỏi Bộ luật hình sự cần phân hóa trách nhiệm hình sự một cách rõ ràng cụ thể hơn nữa để góp phần đáp ứng những yêu cầu phòng chống và ngăn ngừa tội phạm bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân, quyền bình đẳng của các dân tộc, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích của công dân… Phân hoá trách nhiệm hình sự là một trong những khái niệm thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước. Xung quanh vấn đề nội hàm này vẫn còn tồn tại một số hạn chế và thiếu sót nhất định như trong chế định phân loại tội phạm luật hình sự hiện hành, về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên, những quy định về người chưa thành niên phạm tội còn nhiều hạn chế thiếu sót, chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự cho người chưa thành niên đó là những vấn đề quan trọng cần tìm hiểu. Vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự là một trong những vấn đề rất quan trọng nó là cơ sở quan trọng cho việc xác định tội phạm cũng như cá thể hóa hình phạt vì những lý do trên người viết thấy phân hóa trách nhiệm hình sự là vấn đề quan trọng cần nghiên cứu để tìm hiểu những mặt thuận lợi và khó khăn của những hạn chế và thiếu sót trên thông qua đó người viết cũng muốn đóng góp những ý kiến mang tính chất thiết thực và có ý nghĩa góp phần hoàn thiện pháp luật hình sự của nước ta trong thời kỳ hội nhập hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài Trọng tâm của đề tài mà người viết muốn nghiên cứu là tập trung nghiên cứu vào phần cơ sở lý luận của phân hóa trách nhiệm hình sự trong các chế định trong phần chung Bộ luật hình sự hiện hành, sự cần thiết của phân hóa trách nhiệm hình sự những mặt thuận lợi cũng như khó khăn và hạn chế của nó. Chủ yếu chỉ ra cơ sở lý luận phân hóa trách nhiệm hình sự trong các chế định. Từ đó đưa ra những ý kiến thiết thực của người viết để phân hóa trách nhiệm hình sự đáp ứng được những yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm phù hợp với tình hình chung của đất nước. GVHD: Nguyễn Thu Hương 1 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam 3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Đề tài nghiên cứu của người viết tiếp cận dưới góc độ khoa học hình sự, bản thân đề tài rất rộng nên người viết không thể bao quát hết các vấn đề. Trong khả năng của mình người viết tập trung nghiên cứu một số vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định trong phần chung của Bộ luật hình sự hiện hành, cụ thể đó là phân loại tội phạm, độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, đồng phạm, xóa án tích. Bên cạnh đó người viết đưa ra những quam điểm của mình để hoàn thiện các chế định trong tương lai. 4. Phương pháp nghiên cứu Đề tài nghiên cứu này người viết dưa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lê nin tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của đảng và nhà nước trong việc xây dựng phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự hiện hành. Bên cạnh đó người viết đã kết hợp một vài phương pháp nghiên cứu khác như: + Phương pháp nghiên cứu lý luận trên cơ sở các tài liệu có liên quan đến phân hóa trách nhiệm hình sự; + Phương pháp phân tích và tổng hợp; + Phương pháp so sánh; Sự kết hợp những phương pháp chung với những phương pháp riêng, giúp người viết làm sáng tỏ vấn đề một cách nhanh chóng và mang lại hiệu quả tốt nhất, phương pháp chung là cơ sở nhưng phương pháp riêng lại thể hiện đặc thù của khoa học hình sự bổ trợ qua lại cho nhau. 5. Kết cấu của đề tài Kết cấu của luận văn gồm: Lời cảm ơn, lời nói đầu, danh mục tài liệu tham khảo và phần nội dung gồm ba chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về phân hóa trách nhiệm hình sự. Chương 2: Sự thể hiện nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung Bộ luật hình sự hiện hành. Chương 3: Định hướng và giải pháp hoàn thiện sự phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế đinh phần chung Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành. GVHD: Nguyễn Thu Hương 2 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Do quá trình nghiên cứu có phần hạn chế về kiến thức lẫn kinh nghiệm thực tiễn, đề tài sẽ không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong được nhận những ý kiến đóng góp tận tình của quý Thầy, Cô và các bạn để người viết bổ sung thêm kiến thức và làm bài luận văn hoàn chỉnh hơn. GVHD: Nguyễn Thu Hương 3 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ Phân hóa trách nhiệm hình sự là một trong những nguyên tắc quan trọng trong hệ thống lập pháp nói chung và pháp luật hình sự nói riêng. Cũng như những đề tài khác thì muốn hiểu trách nhiệm hình sự là gì thì ta cần tìm hiểu những nội dung khái quát như là khái niệm và đặc điểm của trách nhiệm hình sự, khái niệm, đặc điểm phân hóa trách nhiệm hình sự, và so sánh với các nguyên tắc khác trong luật hình sự. Sau đây người viết sẽ đi sâu vào tìm hiểu những nội dung đó. 1. 1 Khái quát về trách nhiệm hình sự 1.1.1 Khái niệm trách nhiệm hình sự Từ trước đến nay trong khoa học luật hình sự khi nghiên cứu những vấn đề lý luận có liên quan đến trách nhiệm hình sự thì vấn đề cơ bản cần được giải quyết là phải đưa ra định nghĩa khoa học của khái niệm trách nhiệm hình sự. Để nhận thức cũng như hiểu rõ về khái niệm phân hóa trách nhiệm hính sự thì đầu tiên cần hiểu rõ khái niệm trách nhiệm hình sự là gì. Trong sách báo cũng như thực tiễn chính trị, pháp lý, thuật ngữ "Trách nhiệm" thường được hiểu theo hai nghĩa. Thứ nhất, trách nhiệm là nghĩa vụ, bổn phận của một người trước người khác, trước xã hội hoặc Nhà nước. Ví dụ, trách nhiệm của công dân trong việc bảo vệ môi trường sống; trách nhiệm của bố mẹ trong việc chăm sóc, giáo dục con cái v.v... Thứ hai, trách nhiệm là hậu quả bất lợi mà một người phải gánh chịu trước người khác, trước xã hội hoặc Nhà nước do đã có hành vi vi phạm nghĩa vụ, bổn phận nào đó.1 Trách nhiệm hình sự được dùng theo nghĩa thứ hai. Trên thực tế thì vấn đề trách nhiệm pháp lý vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau vì nó khá phức tạp và các quan điểm đó như sau: +Thứ nhất: Trách nhiệm hình sự là một loại quan hệ pháp luật giữa Nhà nước và người phạm tội. Trách nhiệm hình sự là nghĩa vụ phải chịu các biện pháp cưỡng chế nhà nước của người phạm tội do việc người đó thực hiện tội phạm. Thời điểm người phạm tội thực hiện tội phạm là thời điểm bắt đầu trách nhiệm hình sự .2 +Thứ hai: Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý, là tổng hợp các quyền và nghĩa vụ của Nhà nước và người phạm tội, được thể hiện ở các biện pháp tác 1 Phạm Mạnh Hùng, Khái niệm trách nhiệm hình sự. Kurlianđxki V. I, Trách nhiệm hình sự và các biện pháp tác động xã hội, Matxcova, 1965, tr.32 (tiếng Nga). 2 GVHD: Nguyễn Thu Hương 4 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam động có tính chất pháp lý hình sự mà luật hình sự quy định, áp dụng đối với người thực hiện tội phạm, bao gồm hình phạt và các biện pháp tác động có tính chất pháp lý hình sự khác không phải hình phạt và được bắt đầu từ khi truy cứu trách nhiệm hình sự đối với một người.3 +Thứ ba: Trách nhiệm hình sự là việc thực hiện chế tài pháp lý hình sự, phát sinh từ khi áp dụng hình phạt đối với người phạm tội.4 +Thứ tư: Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, kết quả của việc áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự và được thể hiện trước hết ở việc kết án của Tòa án, nhân danh Nhà nước, đối với người phạm tội.5 Hiện nay khoa học luật hình sự Việt Nam quan niệm về trách nhiệm hình sự cũng không hoàn toàn giống nhau nên việc định nghĩa khái niệm trách nhiệm hình sự của mỗi cá nhân cũng khác nhau như: + Tiến sĩ Phạm Văn Beo viết “Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách nhiệm pháp lý, buộc người phạm tội phải gánh chịu hậu quả bấc lợi về hành vi phạm tội của mình, được thể hiện bằng việc Tòa án nhân danh nhà nước, tuân thủ theo một thủ tục tố tụng, kế án người phạm tội”. + Phó giáo sư tiến sĩ khoa học Đào Trí Úc viết “Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, thể hiện ở chổ người đã gây ra tội phải chịu trách nhiệm hình sự cảu mình trước Nhà nước”. Có nhiều quan điểm cho rằng “ Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách nhiệm pháp lý bao gồm nghĩa vụ phải chịu sự tác động của hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự, chịu bị kết tội, chịu biện pháp cưỡng chế của trách nhiệm hình sự (Hình phạt và các biện pháp tư pháp) và chịu mang án tích”. Khái niệm trách nhiệm hình sự là khái niệm khá rộng trong đó trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội được áp dụng đối với người thực hiện hành vi phạm tội. Căn cứ theo luật hình sự Việt Nam, đã được phân ra thành hai loại: loại có hình phạt và loại không có hình phạt (miễn hình phạt). Trong trường hợp có hình phạt, 3 Leeykina N. X, Nhân thân người phạm tội và trách nhiệm hình sự, Nxb. Trường ĐHTH Leeningad, 1968, tr.31 (tiếng Nga); bagri-Sakhamatov. L.V,Trách nhiệm hình sự và hình phạt, NXb. Đại học, Minsk, 1976, tr.31 (tiếng Nga).. 4 Xamosenko I.X.Pharksin M.Kh, Trách nhiệm theo pháp luật Xô Viết, Matxcova, 1971, tr. 61 (tiếng Nga). 5 Xem: Zagaroddnhikov N. I, Về giới hạn trách nhiệm hình sự, Tạp chí Nhà nước và pháp luật Xô viết, 1967, số 7, tr.39-40 (tiếng Nga); Tkatrevxki Iu. M, Trách nhiệm hình sự và cơ sở của trách nhiệm hình sự – Trong sách: Luật hình sự Xô viết (Phần chung), Nxb. ĐHTH Maxcova, 1981, tr.29 (tiếng Nga). GVHD: Nguyễn Thu Hương 5 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu trước hết thể hiện ở bản án kết tội kèm theo việc quyết định hình phạt của Tòa án đối với người phạm tội. Người phạm tội không chỉ bị kết tội, "bị coi là có tội" mà còn phải chịu hình phạt do Tòa án quyết định trong bản án kết tội đó. Trong trường hợp miễn hình phạt, trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội của Tòa án mà không có quyết định hình phạt đối với người phạm tội. Người phạm tội bị Tòa án kết án vì đã thực hiện hành vi phạm tội. Với bản án kết tội có hiệu lực pháp luật, người phạm tội sẽ "bị coi là có tội" nhưng người đó không bị Tòa án quyết định hình phạt mà được miễn hình phạt. Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý. Bởi vì, hệ thống pháp luật được chia thành các chế định pháp luật và các ngành luật khác nhau như luật hình sự, luật hành chính và luật dân sự,…; trong đó mỗi ngành luật chứa đựng nhiều qui phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội ở một lĩnh vực đời sống xã hội nhất định. Qui định dạng trách nhiệm pháp lý riêng biệt cho phù hợp với từng ngành luật cụ thể. Như một người thực hiện một hành vi xâm phạm pháp luật hành chính thì bị xử lý vi phạm hành chính, vi phạm pháp luật hình sự thì bị xử lý trách nhiệm hình sự,…Những gì mà người viết đã phân tích ở trên cho thấy trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý; và để hiểu rõ hơn cũng như biết thêm về trách nhiêm hình sự thì cần hiểu về thuật ngữ “trách nhiệm” trong lĩnh vực trách nhiệm hình sự thì có nghĩa là hậu quả bất lợi mà những hậu quả bất lợi đó chính là hình phạt, các biện pháp tư pháp, án tích. Trong đó hình phạt và các biện pháp tư pháp là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc của nhà nước có thể tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội như: người phạm tội có thể bị tước tính mạng, hạn chế quyền tự do thân thể, quyền về tài sản,…Vì những lẽ đó, không thể coi trách nhiệm hình sự là việc thực hiện chế tài pháp lý hình sự, phát sinh từ khi áp dụng hình phạt đối với người phạm tội. Như vậy, căn cứ vào các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam có và Giáo trình luật hình sự Việt Nam phần chung của Tiến sĩ Phạm Văn Beo thì khái niệm trách nhiệm hình sự được hiểu: “Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý, buộc người phạm tội phải gánh chịu những hậu quả bất lợi về hành vi phạm tội của mình, được thể hiện bằng việc Toà án nhân danh nhà nước, tuân theo thủ tục tố tụng riêng, kết án người phạm tội”6. Khái niệm trách nhiệm hình sự trên là đầy đủ, thể hiện được bản chất trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên cũng cần hiểu rõ trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý hình 6 Phạm văn Beo, Luật hình sự phần chung ( quyển 1), Cần thơ, 2010, tr.316. GVHD: Nguyễn Thu Hương 6 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam sự bất lợi, nêu rõ vấn đề này sẽ thấy được sự khác biệt giữa trách nhiệm hình sự với các dạng trách nhiệm pháp lý khác. Do vậy có thể hiểu trách nhiệm hình sự là: Trách nhiệm của người phạm tội phải chịu hậu quả pháp lý hình sự đối với hành vi phạm tội của mình. 1.1.2 Đặc điểm của trách nhiệm hình sự Căn cứ vào khái niệm trách nhiệm hình sự và những gì đã nghiên cứu bên trên có thể đưa ra các đặc điểm của trách nhiệm hình sự như sau: + Thứ nhất: Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm. Trách nhiệm hình sự là một loại trách nhiệm pháp lý chỉ có thể được áp dụng đối với người thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm và hành vi đó phải thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được quy định trong luật hình sự. Không có việc thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm thì không thể có trách nhiệm hình sự. Trong quá trình áp dụng pháp luật hình sự, để xác định hành vi nào đó là tội phạm và buộc người thực hiện hành vi phải chịu trách nhiệm hình sự, người áp dụng pháp luật phải trên cơ sở đối chiếu hành vi đã thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự, chứ không được áp đặt theo ý thức chủ quan. Nếu trong quá trình áp dụng pháp luật, người áp dụng pháp luật xác định được hành vi của một người thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được Bộ luật hình sự quy định thì mới có thể kết luận hành vi đó là tội phạm và mới có thể buộc người thực hiện hành vi phải chịu trách nhiệm hình sự. + Thứ hai: Trách nhiệm hình sự là trách nhiệm của cá nhân người phạm tội. Căn cứ theo luật hình sự Việt Nam, trách nhiệm hình sự chỉ có thể là trách nhiệm của cá nhân người đã thực hiện hành vi mà luật hình sự coi là tội phạm. Về nguyên tắc, trách nhiệm hình sự phải tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm do người phạm tội thực hiện. Mác đã viết: “Nếu như khái niệm tội phạm giả định phải có sự trừng phạt, thì tội phạm thực tế lại giả định phải có một mức độ trừng phạt nhất định. Tội phạm thực tế là có giới hạn. Vì vậy, cả sự trừng phạt phải có giới hạn, dầu chỉ là để cho nó có tính chất thực tế, - nó phải được hạn chế bởi nguyên tắc của pháp luật để trở thành hợp pháp. Vấn đề là ở chỗ làm cho sự trừng phạt trở thành hậu quả thực tế của việc phạm tội. Dưới con mắt của kẻ phạm tội, sự trừng phạt phải là GVHD: Nguyễn Thu Hương 7 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam kết quả tất yếu của hành vi của chính người đó - do đó phải là hành vi của chính người đó. Giới hạn của hành vi của y phải là giới hạn của sự trừng phạt”.7 Người phải chịu trách nhiệm hình sự chỉ có thể là người phạm tội, nghĩa là người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự coi là tội phạm khi đã đạt độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, có năng lực trách nhiệm hình sự và có lỗi (cố ý hoặc vô ý). Trong trường hợp tội phạm được thực hiện dưới hình thức đồng phạm thì từng người đồng phạm cũng phải chịu trách nhiệm hình sự độc lập. Hình phạt quyết định đối với từng người đồng phạm được quyết định căn cứ vào tính chất đồng phạm, tính chất và mức độ tham gia phạm tội của từng người đồng phạm. Bên cạnh đó trách nhiệm hình sự của cá nhân, pháp luật hình sự nhiều nước cũng đã quy định cả trách nhiệm hình sự của pháp nhân. Ví dụ, Mỹ, Hà Lan, Bồ Đào Nha, Pháp, Phần Lan, Bỉ, Trung Quốc... Việc quy định hay không quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong pháp luật hình sự của các nước phụ thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh kinh tế, chính trị - xã hội và yêu cầu của cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm của từng nước trong từng giai đoạn nhất định. Trong điều kiện Việt Nam hiện nay, pháp luật hình sự nước ta mới chỉ thừa nhận trách nhiệm hình sự của cá nhân mà chưa coi pháp nhân là chủ thể của tội phạm và phải chịu trách nhiệm hình sự. Trong trường hợp tội phạm do người đại diện pháp nhân thực hiện không chỉ vì lợi ích của cá nhân người đó mà còn vì lợi ích của cả pháp nhân thì trách nhiệm hình sự cũng chỉ có thể áp dụng đối với cá nhân người phạm tội. + Thứ ba: Trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật, hình phạt và một số biện pháp cưỡng chế hình sự khác do luật hình sự quy định. Trách nhiệm hình sự là mối quan hệ giữa Nhà nước (thông qua các cơ quan nhà nước có thẩm quyền) và người phạm tội. Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, thể hiện trước hết ở việc Tòa án, nhân danh Nhà nước, kết án người phạm tội. Nếu không có bản án kết tội của Tòa án thì không thể có trách nhiệm hình sự đối với một người. Điều 72 Hiến pháp hiện hành của nước ta đã khẳng định một trong những nguyên tắc quan trọng nhằm bảo vệ các quyền của con người trong hoạt động tư pháp hình sự - nguyên tắc suy đoán vô tội, với nội dung như sau: "Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp 7 Tập luật lệ về tư pháp (1957), Bộ Tư pháp xuất bản, Hà Nội, tr. 104. GVHD: Nguyễn Thu Hương 8 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam luật". Nguyên tắc này cũng đã được ghi nhận tương tự tại Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự. Bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật là cơ sở pháp lý xác nhận người phạm tội chính thức "bị coi là có tội". Đó chính là hậu quả pháp lý thể hiện một trong những nội dung quan trọng của trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu trước Nhà nước. Phần lớn các trường hợp bản án kết tội của Tòa án đối với người phạm tội đi kèm với việc Tòa án quyết định hình phạt đối với người đó. Trong trường hợp này, trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội và hình phạt. Trong trường hợp khác, bản án kết tội của Tòa án áp dụng đối với người phạm tội không gắn với việc Tòa án quyết định hình phạt mà gắn với việc Tòa án quyết định miễn hình phạt đối với người đó. Như vậy, trách nhiệm hình sự có thể có hình phạt và cũng có thể không có hình phạt. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo quyết định miễn hình phạt đối với người phạm tội thì trách nhiệm hình sự của người phạm tội thể hiện ở việc người phạm tội bị Tòa án kết án bằng bản án kết tội mà người đó không phải chịu hình phạt. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo quyết định hình phạt thì trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội và thể hiện ở loại và mức hình phạt cụ thể mà Tòa án quyết định đối với người phạm tội và dấu hiệu án tích của người đó. Cơ sở phát sinh trách nhiệm hình sự bắt đầu từ thời điểm người phạm tội thực hiện tội phạm. Thì các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng có quyền và nghĩa vụ áp dụng các biện pháp do pháp luật tố tụng hình sự quy định để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội. Việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội trong tố tụng hình sự là do quyết định khởi tố bị can, kết luận điều tra và đề nghị truy tố, quyết định truy tố bằng bản cáo trạng . Tuy nhiên, việc truy cứu trách nhiệm hình sự không đồng nhất với việc thực hiện trách nhiệm hình sự. Việc truy cứu trách nhiệm hình sự của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong tố tụng hình sự chỉ là hoạt động tố tụng nhằm xác định các căn cứ để truy tố người phạm tội ra xét xử tại Tòa án. Thực chất hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự là hoạt động công tố, trong đó vai trò quyết định việc truy tố thuộc về Viện kiểm sát. Còn chức năng xét xử, kết tội người bị truy tố lại thuộc về Tòa án. Trên cơ sở quyết định truy tố của Viện kiểm sát, Tòa án sẽ ra quyết định kết tội hay không kết tội người bị truy tố. Một người không bị Tòa án kết tội bằng bản án kết tội có hiệu lực pháp luật thì người đó không thể "bị coi là có tội". Bên cạnh đó Tòa án xác định người bị truy tố đã thực hiện hành vi thỏa GVHD: Nguyễn Thu Hương 9 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được luật hình sự quy định nhưng lại có căn cứ để miễn trách nhiệm hình sự cho người đó theo quy định của Bộ luật hình sự, thì Tòa án sẽ không ra bản án kết tội mà tuyên miễn trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội. Trong trường hợp xét thấy có đủ căn cứ để buộc người phạm tội phải chịu sự lên án của Nhà nước về hành vi phạm tội của mình, Tòa án sẽ ra bản án kết tội đối với người đó. Bản án kết tội của Tòa án đối với một người là kết quả của cả quá trình điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền tiến hành tố tụng tham gia giải quyết vụ án hình sự.. Người phạm tội có thể bị Tòa án kết tội nhưng không phải chịu hình phạt, nếu bản án kết tội gắn với việc Tòa án quyết định miễn hình phạt đối với người bị kết án. Trong trường hợp này Tòa án không quyết định loại hình phạt nhất định đối với người phạm tội. Khác với miễn trách nhiệm hình sự, người được miễn hình phạt vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự, chịu sự lên án của Nhà nước, mà Tòa án là người đại diện, thông qua bản án kết tội của Tòa án. Người được miễn hình phạt vẫn "bị coi là có tội", nhưng không phải chịu hình phạt. Trường hợp bản án kết tội của Tòa án có quyết định hình phạt đối với người phạm tội thì trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu không chỉ thể hiện ở việc người đó bị kết án, bị coi là có tội mà còn thể hiện ở việc người đó bị áp dụng loại hình phạt cụ thể và bị coi là có án tích từ thời điểm bản án kết tội của Tòa án đối với người đó có hiệu lực pháp luật. Vậy nên trường hợp này, mức độ trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu đã được cá thể hóa bằng loại và mức hình phạt cụ thể mà Tòa án quyết định đối với người đó. Bên cạnh bản án kết tội, hình phạt thì án tích đối với người bị kết án cũng là một trong những hình thức thể hiện nội dung của trách nhiệm hình sự. Trách nhiệm hình sự và các dạng trách nhiệm pháp lý khác có thể có những điểm gần giống nhau về hình thức thể hiện. Ví dụ, trách nhiệm hình sự và trách nhiệm hành chính đều có hình thức xử lý là cảnh cáo, phạt tiền. Nhưng cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình phạt hình sự, khác với cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình thức xử phạt vi phạm hành chính ở chỗ, người bị phạt cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình phạt hình sự luôn gắn với hậu quả pháp lý là người đó bị coi là có án tích. Và chỉ có thể được xóa khi đáp ứng những điều kiện do luật định (từ Điều 63 đến Điều 67 Bộ luật hình sự). Án tích gắn liền với bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án. Một người bị coi là còn án tích nghĩa là bản án kết tội đối với người đó vẫn còn hiệu lực pháp luật. Đúng như Iakôvlev A. M. đã viết: "Án tích chưa được xóa có nghĩa là bản án vẫn còn hiệu lực cả khi một GVHD: Nguyễn Thu Hương 10 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam người đã chấp hành xong hình phạt quyết định đối với người đó".8 Trong trường hợp người bị kết án chưa được xóa án tích mà phạm tội mới thì dấu hiệu án tích có ý nghĩa quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến việc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự của người đó. Người chưa được xóa án tích lại phạm tội mới có thể bị coi là tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm (Điều 49 Bộ luật hình sự) và gắn với việc bị coi là tái phạm, tái phạm nguy hiểm, người phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự nặng hơn những người không có án tích mà phạm tội khi các điều kiện khác giống nhau (người tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm có thể bị áp dụng khung hình phạt tăng nặng của tội phạm đã thực hiện hoặc bị áp dụng tình tiết tăng nặng quy định tại điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật hình sự). Như vậy, theo ý kiến của người viết, bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật là cơ sở pháp lý chính thức xác nhận người phạm tội bị coi là có tội. Qua đó Tòa án có thể quyết định hình phạt hoặc quyết định miễn hình phạt đối với người phạm tội. Bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật gắn liền với dấu hiệu án tích của người bị kết án (trừ trường hợp người chưa thành niên phạm tội bị Tòa án áp dụng biện pháp tư pháp thay thế hình phạt). Trách nhiệm hình sự luôn gắn liền với bản án kết tội của Tòa án đối với người phạm tội. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo việc Tòa án quyết định hình phạt đối với người phạm tội thì trách nhiệm hình sự mà một người phải chịu không chỉ thể hiện ở việc bị kết tội, bị coi là có tội, mà còn thể hiện ở việc người đó bị coi là có án tích, án tích chỉ được xóa khi có những điều kiện do luật định. Các biện pháp cưỡng chế mà các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng đối với người phạm tội trong quá trình giải quyết vụ án như các biện pháp ngăn chặn: tạm giữ, tạm giam hoặc các biện pháp tư pháp: bắt buộc chữa bệnh, giáo dục tại xã, phường, thị trấn… + Thứ tư: Trách nhiệm hình sự là trách nhiệm trước Nhà nước, kết quả của việc áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự, được xác định và thực hiện theo một trình tự, thủ tục đặc biệt do pháp luật tố tụng hình sự quy định. Việc xác định các căn cứ để có thể áp dụng trách nhiệm hình sự là kết quả của cả một quá trình điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan có thẩm quyền trong tố tụng hình sự. Song trách nhiệm hình sự chỉ có thể do Tòa án, nhân danh Nhà nước, áp dụng đối với người phạm tội. 8 Nghị định số 60/2000/NĐ-CP ngày 30/10/2000 của Chính phủ quy định việc thi hành hình phạt cải tạo không giam giữ GVHD: Nguyễn Thu Hương 11 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Theo Bộ luật tố tụng hình sự nước ta, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền khi xác định có dấu hiệu tội phạm thì khởi tố vụ án, khi có đủ căn cứ để xác định một người đã thực hiện tội phạm thì khởi tố bị can. Trong quá trình giải quyết vụ án, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền có thể áp dụng các biện pháp ngăn chặn như bắt, tạm giữ, tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú, bảo lĩnh, đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để bảo đảm. Các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự nhằm ngăn chặn việc bị can, bị cáo có thể gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử; ngăn chặn việc bị can, bị cáo có thể phạm tội mới hoặc ngăn chặn việc bị can, bị cáo bỏ trốn hoặc có hành vi khác gây cản trở cho việc việc thi hành án. Người đã bị áp dụng biện pháp ngăn chặn vẫn có thể không phải chịu trách nhiệm hình sự nếu sau đó Cơ quan điều tra quyết định đình chỉ điều tra (Điều 164 Bộ luật tố tụng hình sự), Viện kiểm sát hoặc Tòa án đình chỉ vụ án (Điều 169 và Điều 180 Bộ luật tố tụng hình sự) hoặc tại phiên tòa, Tòa án không kết tội mà tuyên miễn trách nhiệm hình sự đối với bị cáo. Song quá trình giải quyết vụ án cùng với việc áp dụng các biện pháp đó của các cơ quan tiến hành tố tụng không phải là quá trình thực hiện trách nhiệm hình sự mà chỉ là quá trình xác định những điều kiện cần và đủ để có thể truy tố người phạm tội và buộc tội họ trước Tòa án. Việc thực hiện trách nhiệm hình sự từ phía Nhà nước và việc phải chịu trách nhiệm hình sự từ phía người phạm tội chỉ bắt đầu khi bản án kết tội của Tòa án đối với bị cáo có hiệu lực pháp luật. 1.2 Khái quát phân hóa trách nhiệm hình sự 1.2.1 Khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự Trên cơ sở khái niệm trách nhiệm hình sự ở trên để hiểu thế nào là phân hóa trách nhiệm hình sự là gì thì cần hiểu thuật ngữ “Phân hóa”. Phân hóa hiểu là “Chia thành nhiều bộ phận khác hẳn nhau”9. Vậy phân hóa được hiểu là sự phân chia, phân loại các đối tượng khác nhau thành từng nhóm khác biệt nhau dựa trên tiêu chí nhất định. Trong sách báo cũng như thực tiễn pháp luật, chính trị, thuật ngữ “ Phân hóa trách nhiệm hình sự ”, là một trong những khái niệm thu hút sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước. Từ xưa đến nay xung quanh vấn đề nội hàm của khái niệm này những nhà khoa học hình sự và các nhà luật học trong và ngoài nước vẫn còn quan điểm khác nhau về khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự. Theo những nhà khoa học Luật hình sự hàng đầu và có tên tuổi của nước ta Phó giáo sư tiến sĩ khoa học Lê Cảm, Nguyễn Hùng Việt, Nguyễn Ngọc Hòa cũng đã nêu ra một số 9 Từ điển Hán – Việt, NXB khoa học xã hội, 1996, tr.771. GVHD: Nguyễn Thu Hương 12 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam quan điểm khác nhau về phân hóa trách nhiệm hình sự mà điển hình là hai quan điểm sau: Nhóm thứ nhất, các tác giả cho rằng không có sự phân biệt giữa nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự và nguyên tắc cá thể hóa trách nhiệm hình sự mà cho rằng chúng là những nguyên tắc tồn tại suốt trong hoạt động xây dựng pháp luật (mà kết quả là các quy phạm pháp luật hình sự) đến hoạt động áp dụng pháp luật hình sự (kết quả là bản án, quyết định của tòa án). Theo quan điểm này có thể sử dụng các tên gọi khác nhau như nguyên tắc cá thể hóa hình phạt, nguyên tắc phân hóa và cá thể hóa trách nhiệm hình sự nhưng chúng điều được hiểu là những khái niệm thể hiện thái độ xử lí có phân biệt giữa các trường hợp phạm tội khác nhau, chúng được thể hiện trong các quy phạm pháp luật hình sự, trong các văn bản giải thích, hướng dẫn áp dụng pháp luật hình sự, cũng như trong hoạt động áp dụng pháp luật hình sự. Giữa quan điểm thuộc nhóm này chỉ tồn tại sự khác biệt ở phần nội hàm của khái niệm có liên quan đến phần thể hiện trong hoạt động áp dụng pháp luật hình sự (chỉ bao gồm hoạt động quyết định hình phạt hay bao gồm cả điều tra, truy tố và chấp hành hình phạt) nhưng điều khẳng định nguyên tắc này vừa được thể hiện trong luật vừa được thể hiện trong hoạt động áp dụng pháp luật.10 Nhóm thứ hai, các tác giả có sự phân biệt rõ ràng khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự với các khái niệm cá thể hóa trách nhiệm hình sự và xác định phân hóa trách nhiệm hình sự là nguyên tắc được thể hiện trong luật còn cá thể hóa trách nhiệm hình sự là nguyên tắc được thể hiện trong hoạt động áp dụng pháp luật. Phó giáo sư tiến sĩ Nguyễn Ngọc Hòa đã thể hiện rõ quan điểm này khi khẳng định: “Vấn đề phân hóa và cá thể hóa trách nhiệm hình sự được đặt ra và được coi là một nguyên tắc của luật hình sự Việt Nam. Nguyên tắc này không chỉ có nhiều nghĩa khi áp dụng luật hình sự mà đòi hỏi trước hết phải có sự phân hóa trách nhiệm hình sự ngay trong luật và đó là cơ sở để cá thể hóa trách nhiệm hình sự trong thực tiễn áp dụng luật”11. Theo từ điển thuật ngữ luật học thì phân hóa trách nhiệm hình sự và cá thể hóa hình phạt được xác định là một nguyên tắc độc lập với quan điểm “Để cá thể hóa hình phạt trong hoạt động áp dụng pháp luật đòi hỏi phải có sự phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật học và giải thích luật. Trách nhiệm hình sự càng được phân hóa trong luật và trong giải thích luật thì càng có cơ sở cho việc cá thể hóa hình phạt trong ap dụng”.12 10 Phạm Hùng Việt, Nguyên tắc phân hóa và cá thể hóa TNHS trong luật hình sự Việt Nam, luận văn thạc sĩ luật học, Hà Nội, 1998, tr. 9-24. 11 Nguyển Ngọc Hòa, Tội phạm và cấu thành tội phạm, Nxb. Công an nhân dân ,Hà Nội. 2005, tr. 24. 12 Từ điển giải thích thuật ngữ luật học, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 1999, tr. 22. GVHD: Nguyễn Thu Hương 13 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Theo những nghiên cứu trên cho thấy hiện nay các nhà khoa học pháp lý hình sự chưa có quan điểm thống nhất trong việc xác định khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự. Sự không thống nhất này có thể là một trong những nguyên nhân hạn chế nghiên cứu sâu ở mức độ cần thiết nguyên tắc quan trọng này về mặt pháp lý nhằm tạo cơ sở để chúng phát huy hết giá trị trong thực tiễn lập pháp và áp dụng pháp luật. Từ việc phân tích các quan điểm trên người viết cho rằng việc tách riêng hai khái niệm phân hóa trách nhiêm hình sự và cá thể hóa trách nhiệm hình sự (cá thể hóa hình phạt) với các nội hàm khác nhau sẽ làm cho cách hiểu về mỗi khái niệm phù hợp và chính xác hơn với tên gọi của mỗi khái niệm đó. Khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự được biểu hiện trong luật với nội dung và đường lối xử lý có phân biệt đối với từng loại trường hợp phạm tội nhất định còn trường hợp cá thể hóa trách nhiệm hình sự được thể hiện trong hoạt động áp dụng luật với nội dung vận dụng đường lối xử lý theo nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự để giải quyết vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự cho từng trường hợp phạm tội riêng biệt. Chỉ trong thực tiễn áp dụng pháp luật, gắn với từng trường hợp phạm tội cụ thể mới có thể sử dụng khái niệm cá thể hóa trách nhiệm hình sự. Ngược lại, khi xây dựng các quy phạm pháp luật hình sự, nhà làm luật chỉ có thể dự liệu và phân định ra các loại trường hợp phạm tội có thể xảy ra trong thực tiễn khác nhau về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội hoặc do những nhóm đối tượng khác nhau thực hiện. Trong trường hợp này sử dụng khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự lại là phù hợp. Như vậy, căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng pháp luật cũng như các đặc điểm vốn có của nó có thể khẳng định khái niệm nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự là một nguyên tắc cơ bản quan trọng xuyên suốt trong pháp luật hình sự Việt Nam thể hiện qua việc quy định đường lối xử lý có phân biệt các trường hợp phạm tội khác nhau về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được thể hiện và những đặc điểm nhân thân của người phạm tội. Vậy phân hóa trách nhiệm hình sự trong Luật hình sự được hiểu là việc phân chia, phân loại các trường hợp phạm tội dựa trên tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. đồng thời phân chia và quy định mức trách nhiệm hình sự phù hợp và tương xứng với mức độ nguy hiểm cho xã hội mà tội phạm gây ra. Từ khái niệm trên cho thấy rằng kết quả phân hóa trách nhiệm hình sự góp phần không nhỏ trong việc đảm bảo thực hiện mục đích của trách nhiệm hình sự đặt ra với người phạm tội là cải GVHD: Nguyễn Thu Hương 14 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam tạo, giáo dục người phạm tội trở thành người có ít cho xã hội, có ý thức tuân theo pháp luật, các quy tắt của cuộc sống và ngăn ngừa họ tiếp tục quy phạm pháp luật. Đồng thời còn răn đe, phòng ngừa, giáo dục người khác không vi phạm pháp luật nói chung và pháp luật hình sự nói riêng. Vì các hoạt động phân hóa Trách nhiệm hình sự là dựa trên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm để phân chia, phân loại các trường hợp gây nguy hiểm cho xã hội là khác nhau thông qua tính đa dạng, phong phú của các yếu tố gây nguy hiểm cho xã hội như: loại hành vi phạm tội, loại quan hệ xã hội bị xâm phạm, đặc điểm nhân thân của tội phạm, hậu quả phạm tội gây ra sau khi đã phân nhóm các trường hợp phạm tội theo mức độ nguy hiểm cho xã hội thì tiếp theo là phân chia mức trách nhiệm hình sự tương xứng với những hành vi mà tội phạm đã gây ra và phù hợp với từng trường hợp tội phạm đã phân loại. Và từ khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự trên cho thấy sự khác biệt, sự tác động giữa phân hóa trách nhiệm hình sự với cá thể hóa hình phạt. Trong đó phân hóa trách nhiệm hình sự là hoạt động lập pháp còn cá thể hóa hình phạt là hoạt động áp dụng pháp luật hình sự. Với vai trò quan trọng của phân hóa trách nhiệm hình sự, người viết sẽ đi sâu và tìm hiểu nghiên cứu một cách toàn diện sâu sắc, từ đó vận dụng những hiểu biết tương ứng vào luật hình sự Việt Nam. 1.2.2 Các đặc điểm cơ bản của phân hóa trách nhiệm hình sự Chúng ta có thể xác định các đặc điểm của nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự như sau : 1.2.2. 1 Phân hoá trách nhiệm hình sự là nguyên tắc của hoạt động xây dựng pháp luật (hình sự) Phân hoá trách nhiệm hình sự với nội dung tạo ra các quy phạm pháp luật hình sự thể hiện đường lối xử lí có phân biệt của Nhà nước đối với những loại trường hợp phạm tội có sự khác biệt nhất định đ ̣òi hỏi phải được nhà làm luật sử dụng như là một nguyên tắc cơ bản khi thực hiện hoạt động xây dựng pháp luật. Tinh thần của nguyên tắc này cần phải được thể hiện xuyên suốt trong pháp luật hình sự, cả trong các quy định thuộc phần chung và các quy định thuộc phần các tội phạm một cách thống nhất nhằm tạo ra đường lối xử lí có phân hoá rõ nét mà cơ quan áp dụng pháp luật có thể vận dụng dễ dàng để giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự đối với từng trường hợp phạm tội cụ thể trong thực tiễn. GVHD: Nguyễn Thu Hương 15 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam 1.2.2.2 Phân hoá trách nhiệm hình sự có nội dung là việc quy định đường lối xử lí có phân biệt đối với các loại trường hợp phạm tội khác nhau Trong đời sống thực tiễn, các hành vi phạm tội được thực hiện rất phong phú, đa dạng và có thể đòi hỏi phải có những cách thức xử lí khác nhau nhằm đạt được mục đích bảo vệ các quan hệ xă hội, giáo dục người phạm tội. Thực trạng đó đòi hỏi nhà làm luật phải dự liệu được một cách cơ bản về sự khác biệt giữa các trường hợp phạm tội có thể xảy ra trong thực tiễn và quy định cho chúng một “liều lượng” trách nhiệm hình sự cần thiết, hợp lí. Mức độ phân hoá trong đường lối xử lí mà nhà làm luật quy định đòi hỏi phải tương ứng với sự đa dạng, phức tạp của các hành vi phạm tội được thực hiện trong thực tiễn sao cho các quy phạm pháp luật có thể là cơ sở pháp lí để xác định đúng trách nhiệm hình sự phù hợp cho mỗi trường hợp phạm tội riêng biệt. 1.3 Mối quan hệ giữa phân hóa trách nhiệm hình sự với các nguyên tắc khác của luật hình sự Trong hệ thống pháp luật nói chung, mỗi ngành luật nói riêng đều tuân thủ các nguyên tắc của pháp luật nhất định trong xây dựng và áp dụng pháp luật; Các nguyên tắc này bao gồm những nguyên tắc chung mang tính chất chính trị-xã hội của pháp luật và các nguyên tắc pháp lý đặc thù. Nguyên tắc của pháp luật là những nguyên lý, những tư tưởng chỉ đạo cơ bản, có tính chất xuất phát điểm, thể hiện tính toàn diện, linh hoạt và có ý nghĩa bao quát, quyết định nội dung và hiệu lực của pháp luật. Mỗi ngành luật có thể ghi nhận các nguyên tắc của pháp luật vào trong các văn bản hoặc không ghi nhận trong văn bản luật ngành luật đó. Dù ghi nhận hay không ghi nhận vào trong các văn bản luật của một ngành luật cụ thể nhưng mỗi ngành luật đều phải tuân thủ các nguyên tắc của pháp luật (gồm cả những nguyên tắc chung và nguyên tắc đặc thù) trong xây dựng luật và áp dụng pháp luật. Trong xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự cũng vậy đều phải quán triệt, tuân thủ các nguyên tắc chung của pháp luật và những nguyên tắc đặc thù của pháp luật hình sự. Như phân tích ở phần trước về cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của phân hóa trách nhiệm hình sự nên có thể xem phân hóa trách nhiệm hình sự là những quan điểm, tư tưởng chỉ đạo trong hoạt động xây dựng pháp luật hình sự. Trách nhiệm pháp lí trong pháp luật hình sự là trách nhiệm hình sự gồm các dạng như: hình phạt, các biện pháp tư pháp hình sự và án tích; các dạng trách nhiệm hình sự này chỉ tồn tại trong lĩnh vực pháp luật hình sự. Như vậy, phân hóa trách nhiệm là nguyên tắc đặc thù trong hoạt động xây dựng pháp luật hình sự. Pháp luật hình sự cũng như các ngành luật khác thì phải tuân thủ nhiều nguyên tắc của pháp luật – Hệ nguyên tắc của pháp luật trong hoạt động lập pháp và áp dụng pháp luật. Mà trong quá trình vận dụng GVHD: Nguyễn Thu Hương 16 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam các nguyên tắc của pháp luật nói chung, pháp luật hình sự nói riêng thì giữa các nguyên tắc đó luôn nằm trong mối quan hệ mật thiết với nhau, tác động và ảnh hưởng qua lại với nhau. Do vậy, quan điểm, tư tưởng chỉ đạo phân hóa trách nhiệm hình sự cũng có mối quan hệ mật thiết, tác động qua lại với các nguyên tắc khác của Luật hình sự. Cụ thể là phân hóa trách nhiệm hình sự có mối quan hệ tác động qua lại với các nguyên tắc khác của Luật hình sự sau: + Phân hóa trách nhiệm hình sự với nguyên tắc pháp chế: Nguyên tắc pháp chế là nguyên tắc quan trọng và cơ bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Trong pháp luật hình sự thì pháp chế là quan điểm, tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt trong lập pháp và áp dụng pháp luật hình sự. Nguyên tắc pháp chế trong luật hình sự có nội dung cơ bản là việc tuân thủ pháp luật hình sự một cách nghiêm chỉnh và triệt để từ phía các cơ quan nhà nước, tổ chức, công dân. Nguyên tắc pháp chế và tư tưởng phân hóa trách nhiệm hình sự có mối quan hệ mật thiết và tác động lẫn nhau. Cụ thể là theo yêu cầu của nguyên tắc pháp chế thì vấn đề về tội phạm và mức trách nhiệm hình sự đối với tội phạm phải được qui định trong luật hình sự. Với yêu cầu này thì các nội dung phân hóa trách nhiệm hình sự sẽ được qui định tập trung trong luật hình sự. Yêu cầu khác của nguyên tắc pháp chế là việc xử lý tội phạm, quyết định mức trách nhiệm hình sự đối với tội phạm phải tuân thủ theo đúng qui định pháp luật hình sự. Do vậy, các quy định pháp luật hình sự mang tính phân hóa sẽ được chuyển tải và áp dụng trong thực tiễn. Theo yêu cầu của nguyên tắc pháp chế thì kết quả của phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật hình sự sẽ là cơ sở pháp lí cho quyết định hình phạt trong áp dụng pháp luật hình sự. Ngược lại, phân hóa trách nhiệm hình sự càng sâu sắc, hợp lý và toàn diện thi sẽ đảm bảo các mức trách nhiệm hình sự tương ứng với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm; tạo ra các khung pháp lý rõ ràng về mức trách hình sự áp dụng đối với trường hợp phạm tội cụ thể buộc các chủ thể áp dụng pháp luật hình sự phải tuân theo. Với kết quả nêu trên của phân hóa trách nhiệm hình sự đã tránh được sự tùy tiện trong áp dụng pháp luật hình sự; và cùng với mức trách nhiệm hình sự tương xứng với mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thì trách nhiệm hình sự áp dụng cho người phạm đạt được mục đích là đủ sức răn đe, cải tạo, giáo dục người phạm tội và có tác dụng phòng ngừa tội phạm. Mức trách nhiệm hình sự đặt ra tương xứng, hợp lý với mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm và khung pháp lý về mức trách nhiệm hình sự sẽ tạo ra cơ sở pháp lí cho việc quyết định hình phạt công bằng trong khuôn khổ pháp luật nên quần chúng nhân GVHD: Nguyễn Thu Hương 17 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam dân tin tưởng vào pháp luật, tự nguyện sống và làm việc theo pháp luật và tự đây nguyên tắc pháp chế trong luật hình sự đảm bảo được thực hiện. Như vậy, nguyên tắc pháp chế bảo đảm các tư tưởng, quan điểmn về phân hóa trách nhiệm hình sự được tuân thủ thực hiện trong thực tiễn và tránh tùy tiện trong áp dụng pháp luật hình sự; còn phân hóa trách nhiệm hình sự là cách thức để tăng cường pháp chế trong luật hình sự. + Phân hóa trách nhiệm hình sự với nguyên tắc cá thể hóa hình phạt trong Luật hình sự: Phân hóa trách nhiệm hình sự và nguyên tắc cá thể hóa hình phạt có mối quan hệ chặt chẽ, ảnh hưởng lẫn nhau. Phân hóa trách nhiệm hình sự được xem là cơ sở cho cá thể hóa hình phạt. Vì kết quả của cá thể hóa hình phạt là việc đưa ra một mức trách nhiệm hình sự cụ thể đối với một người phạm tội. Việc đưa ra một mức trách nhiệm hình sự cụ thể đối với một người phạm tội là do Tòa án quyết định mà trước hết là dựa trên sự phân tích, đánh gía toàn diện các tình tiết của vụ án hình sự như tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội đã thực hiện, đặc điểm nhân thân người phạm tội, các tình tiết tăng nặng giảm nhẹ trách nhiệm hình sự,… Trên kết quả phân tích, đánh giá toàn diện các tình tiết của vụ án thì Tòa án căn cứ vào các qui định của pháp luật hình sự để quyết định một mức hình phạt cụ thể đối với người phạm tội. Các qui định pháp luật hình sự được Tòa án áp dụng để quyết định một mức hình phạt cụ thể đối với người phạm tội là kết quả của phân hóa trách nhiệm hình sự. Vì tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được tạo nên từ nhiều yếu tố khác nhau và thông qua phân hóa trách nhiệm hình sự thì nhà làm luật đã tiên liệu tất cả các yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm và căn cứ vào tính nguy hiểm cho xã hội của mỗi yếu tố đó để qui định mức trách nhiệm hình sự tương xứng và phù hợp. Phân hóa trách nhiệm hình sự càng sâu sắc và toàn diện thì từng yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được đều được phân hóa để qui định mức trách nhiệm hình sự phù hợp và sâu sắc tối đa với tính nguy hiểm cho xã hội của từng yếu tố đó. Tất cả các yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đã phân hóa và qui định mức trách nhiệm hình sự phù hợp thì đến hoạt động cá thể hóa hình phạt chỉ là việc vận dụng các kết quả phân hóa này để quyết định mức trách nhiệm hình sự cụ thể đối với người phạm tội. Trong thực tiễn thì các yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm như: hành vi phạm tội đã thực hiện, đặc điểm nhân thân người phạm tội, hậu quả do tội phạm gây ra,… rất đa dạng, phong phú nên chúng cần phải phân hóa trách nhiệm hình sự một cách đầy đủ , toàn diện và hợp lý. Các yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội GVHD: Nguyễn Thu Hương 18 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam phạm càng được phân hóa trách nhiệm hình sự sâu sắc, toàn diện thì cá thể hóa hình phạt trong áp dụng pháp luật hình sự sẽ dẽ dàng thuận lợi. Bởi lẽ, các trường hợp phạm tội trong thực tiễn rát đa dạng, mỗi trường hợp phạn tội hàm chứa nhiều yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm rất khác nhau nhưng thông qua phân hóa trách nhiệm hình sự thì các yếu tố này đã được liều lượng một mức trách nhiệm hình sự phù hợp nên việc quyết định một hình phạt cụ thể cho người phạm tội được dễ dàng và họp lý. Có thể nói, phân hóa trách nhiệm hình sự càng sâu sắc bao nhiêu thì khả năng cá thể hóa hình phạt càng mở rộng bấy nhiêu. Ngược lại, trong áp dụng pháp luật mà cá thể hóa hình phạt được thực hiện một cách dễ dàng, thuận lợi,mức hình phạt đặt ra đạt được mục đích trong công tác phòng chống tội phạm và cải tạo giáo dục người phạm tội thì chứng tỏ phân hóa trách nhiệm hình sự đã có tính tương xứng, sâu sắc và hợp lý. Nếu cá thể hóa hình phạt gặp khó khăn, chẳng hạn như có thêm yếu tố mới thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm nhưng chưa được phân hóa và qui định mức trách nhiệm hình sự thì đây là biểu hiện của phân hóa trách nhiệm hình sự chưa được toàn diện và sâu sắc. Với hạn chế, khó khăn trong cá thể hóa hình phạt khi áp dụng pháp luật hình sự sẽ là điều kiện để phân hóa trách nhiệm hình sự càng hoàn thiện và phát triển hơn. Cá thể hóa hình phạt có mối quan hệ với phân hóa trách nhiệm hình sự còn thể hiện là thông qua hoạt động cá thể hóa hình phạt thì các qui định mang tính phân hóa trách nhiệm hình sự sẽ được chuyển tải vào thực tiễn. Ngoài ra, mối quan hệ mật thiết của phân hóa trách nhiệm với cá thể hóa hình phạt còn thể hiện ở mục đích chung của chúng là nhằm đưa ra mức trách nhiệm hình sự tương xứng và hợp lí với mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm nhằm cải tạo, giáo dục người phạm tội có hiệu quả, có tác dụng tích cực trong công tác đấu tranh và phòng ngừa tội phạm. + Phân hóa trách nhiệm hình sự với nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Nhân đạo là đối xử nhân từ, độ lượng khoan dung đối với con người, chăm lo cho con người, coi con người là vốn quí nhất của xã hội. Nhân đạo xuất phát từ việc coi giá trị nhân bản của con người, tin tưởng vào bản chất hướng thiện, tính nhân ái, yêu thương đồng loại của con người. Tính nhân đạo phù hợp với bản chất tiến bộ của nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước của dân, do dân, vì dân. Trong pháp luật hình sự Việt Nam thì tính nhân đạo là một trong những tư tưởng, quan điểm chỉ đạo trong xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự. GVHD: Nguyễn Thu Hương 19 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Trong Luật hình sự, yêu cầu của tính nhân đạo thể hiện là: Xử lí hình sự đúng người, đúng tội, đúng qui định pháp luật; không xử lí hình sự oan, sai. Mức trách nhiệm hình sự phải tương xứng với tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Hình phạt đặt ra không nhằm gây đau đớn. hạ thấp phẩm giá của con người mà chủ yếu nhằm giáo dục, cải tạo người phạm tội trở thành người có ích cho xã hội. Từ yêu cầu nêu trên thì nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự có mối quan hệ tác động với phân hóa trách nhiệm hình sự. Nguyên tắc nhân đạo là những quan điểm, tư tưởng chỉ đạo, định hướng cho phân hóa trách nhiệm hình sự theo hướng nhân đạo. Như theo tư tưởng nhân đạo thì đối với người chưa thành niên phạm tội phải được áp dụng mức trách nhiệm hình sự thấp hơn so với người đã thành niên phạm tội; trên tinh thần mang tính nhân đạo này thì phân hóa trách nhiệm hình sự sẽ tiến hành phân hóa và qui định mức trách nhiệm hình sự khác biệt đối với từng nhóm tuổi của người chưa thành niên phạm tội và thấp hơn so với mức trách nhiệm hình sự của người đã thành niên phạm tội. Ngược lại, phân hóa trách nhiệm hình sự có tác động trở lại với nguyên tắc nhân đạo là: Thứ nhất, phân hóa trách nhiệm hình sự là biện pháp để thực hiện tính nhân đạo trong luậy hình sự, tức tư tưởng nhân đạo muốn chuyển tải vào trong thực tiễn thì phải được qui định trong Luật hình sự thông qua phân hóa trách nhiệm hình sự. Thứ hai, phân hóa trách nhiệm hình sự sâu sắc đảm bảo mức trách nhiệm hình sự phù họp tối đa với tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thì cũng thể hiện được tính nhân đạo đối với người phạm tội, đối với người khác trong xã hội. Vì phân hóa trách nhiệm hình sự tạo ra cơ sở pháp lý để quyết định mức trách nhiệm hình sự tương xứng và hợp lý với mức độ nguy hiểm cho xã hội của người phạm tội thì đảm bảo việc xử lý tội phạm không gây thiệt hại đến các quyền và lợi ích chính đáng của người phạm tội; đảm bảo việc phòng ngừa tội phạm, tức các quyền và lợi ích chính đáng của người khác không bị tội phạm xâm hại. Và phân hóa trách nhiệm hình sự đã tạo ra các khung pháp lý hình sự áp dụng trong xử lý tội phạm được dễ dàng, thống nhất và tránh tùy tiện nên đảm bảo việc xét xử đúng người, đúng tội; tránh oan, sai đối với người phạm tội. Như vậy, phân hóa trách nhiệm hình sự đã đảm bảo yêu cầu cuả nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự. Thứ ba, thông qua phân hóa trách nhiệm hình sự đã phân định được phạm vi những hành vi bị coi là tội phạm với những hành vi không phải là tội phạm vì lý do nhân đạo. Như qua hoạt động phân hóa trách nhiệm hình sự đối với độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự thì tại khoản 2 điều 12 Bộ luật hình sự hiện hành qui định phạm vi hành GVHD: Nguyễn Thu Hương 20 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam vi của người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự đối với tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng. Như vậy, vì lý do nhân đạo nên người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải trách nhiệm hình sự với phạm vi hành vi bị coi là tội phạm hẹp hơn so với người từ đủ 16 tuổi trở lên. Cụ thể, người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm gồm: tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng và tội đặc biệt nghiêm trọng. Ngoài ra, phân hóa trách nhiệm hình sự và nguyên tắc nhân đạo còn thể hiện ở mục đích chung là nhằm cải tạo, giáo dục người phạm tội trở thành người lương thiện, có ích cho xã hội. Nói tóm lại, phân hóa trách nhiệm hình sự với các nguyên tắc khác trong Luật hình sự có mối liên hệ mật thiết, đan xen, biện chứng với nhau. Nếu một nguyên tắc nào đó không được tuân thủ thì sẽ gây hạn chế các nguyên tắc khác; ngược lại, việc thực hiện tốt mỗi nguyên tắc sẽ góp phần tạo điều kiện thuận lợi cho việc quán triệt các nguyên tắc khác. Tất cả các nguyên tắc trong luật hình sự đều có tính độc lập nhưng chúng hợp thành một thể thống nhất, chi phối và ảnh hưởng lẫn nhau. Do vậy, trong áp dụng thì chúng ta không thể trọng nguyên tắc này hay nguyên tắc khác mà phải vận dụng đồng bộ, phát huy hết những ưu điểm của từng nguyên tắc trong Luật hình sự. 1.4 Lược khảo về sự hình thành và áp dụng phân hóa trách nhiệm hình sự vào bộ luật hình sự Việt Nam 1.4.1 Giai đoàn trước khi có bộ luật hình sự 1985 Pháp luật hình sự Việt Nam ra đời sớm cùng sự ra đời của nhà nước, ở giai đoạn đầu ở các triều đại phong kiến cho đến nay đất nước ta đã trải qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước song song quá trình đó dân tộc ta đã để lại cho thế hệ sau này nhiều di sản quý báu. Đó là những thành tựu và kinh nghiệm lập pháp hình sự. Trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước đã không ngừng ban hành các văn bản pháp luật hình sự nhằm duy trì bảo vệ chế độ độc lập tự chủ và chống phá các thế lực thù địch. Trước khi ban hành Bộ luật hình sự 1985 thì trong các triều đại phong kiến vẫn chưa có luật thành văn cho đến khi bộ luật “ Hình Thư “ năm 1042 đã đánh dấu sự ra đời của pháp luật thành văn góp phần thúc đẩy sự phát triển về kinh tế, xã hội, văn hóa nước ta thời bấy giờ. Pháp luật hình sự trong thời nhà Lý đã có sự phân hóa trách nhiệm hình sự theo đặc điểm nhân thân chủ thể thực hiện tội phạm, theo mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội. Hành vi càng nguy hiểm có nguy cơ càng xâm hại lớn đến xã hội được qui GVHD: Nguyễn Thu Hương 21 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam định mức hình phạt nặng hơn. Ví dụ như: vào năm 1043 Lý Thái Tông ra chiếu “Kẻ nào đem bán hoàng nam làm gia nô cho người ta, đã bán rồi thì đánh 100 trượng, thích vào mặt 20 chữ; chưa bán mà đã làm việc cho người thì cũng đánh 100 trượng và thích vào mặt 10 chữ. Người nào người nào biết chuyện mà cũng mua thì bị xử giảm một bậc”13; năm 1042 Lý Thái Tông ban Chiếu “Những người từ 70 tuổi trở lên 80 tuổi trở xuống, từ 10 tuổi trở lên và từ 15 tuổi trở xuống và những người ốm yếu cho đến các thân thuộc của nhà vua từ hạng đại công trở lên phạm tội thì cho chuộc bằng tiền, nếu phạm tội thập ác thì không theo lệ này”14. Bộ Luật “Hình Thư” đời Lý đã đặt nền tảng vững chắc cho Bộ Luật “ Hình Thư” đời Trần và “Quốc Triều Hình Luật” đời Lê sơ, đó cũng là chặng đường phát triển rực rỡ của nền pháp lý Việt Nam thời kỳ trung đại. Từ các Triều đại Lý- Trần –Lê Sơ đến thời Nguyễn pháp luật hình sự Việt Nam có nhiều tiếng bộ vượt bậc và được thể hiện trong bộ “Quốc Triều Hình Luật” ( Bộ Luật Hồng Đức) sự phân hóa trách nhiệm hình sự phát triển một cách khá rõ nét trong Bộ luật Hồng Đức thể hiện một cách cụ thể như có phân nhóm tội phạm thành từng chương theo khách thể bị xâm hại, có phân biệt hình thức lỗi trong tội phạm đó là lỗi cố ý và lỗi vô ý do lỡ lầm có đề cập đến giai đoạn phạm tội là phạm tội chưa đạt thì trách nhiệm nhẹ hơn so với tội đã hoàn thành, phân hóa trách nhiệm hình sự với người đồng phạm là trách nhiệm a tòng được giảm xuống một bậc so với người khởi xướng làm đầu và Bộ “Hoàng Việt Luật Lệ” (Bộ Luật Gia Long) do vua Gia Long cho soạn thảo ban hành vào mà 1812, việc phân hóa trách nhiệm hình sự của Bộ luật Gia Long có nhiều điểm tương đồng với Bộ luật Hồng Đức nhưng đã có sự phát triển hơn là có sự phân hóa ở trường hợp phạm nhiều tội. Có thể coi trong giai đoan từ thế kỷ XV đến đầu thế kỷ XIX là một trong những thời kỳ hưng thịnh của pháp luật Việt Nam mà các triều đại Phong kiến chưa đạt được góp phần quan trong cho sự hưng thịnh của quốc gia Đại Việt. Và đặt biệt góp phần không nhỏ cho sự phát triển của đất nước đó là “Hoàng Việt luật lệ” của triều Nguyễn. Đặc biệt trong Hoàng Việt luật lệ đã có sự phân hóa khá rõ nét để phân loại cái loại tội phạm và quy định đường lối xử lý cụ thể phù hợp với cái hành vi phạm tội. Như tội xâm phạm tính mạng của con người ở giai đoạn thực hiên tội phạm cũng đã thể hiện được nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự, ở giai đoạn này để đánh giá mức độ thực hiện phạm tội và qua đó có cơ sở để xác định phạm vi trách 13 14 Trần Quang Tiệp (2003), Lịch sử luật hình sự Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 17. Trần Quang Tiệp (2003), Lịch sử luật hình sự Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 20. GVHD: Nguyễn Thu Hương 22 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam nhiệm hình sự của người phạm tội, phân hóa các mức độ khác nhau của quy trình thực hiện phạm tội và tương ứng là các mức độ trừng trị khác nhau. Theo đó hình phạt của người chuẩn bị phạm tội sẽ nhẹ hơn so với người phạm tội chưa đạt và người phạm tội chưa đạt xữ nhẹ hơn so với người phạm tội hoàn thành, những quy định này hoàn toàn phù hợp với mức độ nguy hiểm cho xã hội Ví dụ: Cũng như theo quy định của Hoàng việt luật lệ tại điều 251 (điều 1 quyển 14) quy định : “Phàm có nhiều suy tính cùng nhiều người lập mưu với sự cố ý giết người thì bị xử chém giam chờ… Nếu làm người bị thương nhưng chưa chết một cách cố ý thì treo cổ giam chờ…” và tiếp theo trong Hoàn Việt luật lệ còn thể hiện sự phân hóa trách nhiệm hình sự qua những quy định về tội đồng phạm qua đó quy định rõ vai trò, mức độ đóng góp của từng người đồng phạm (Thủ phạm, chủ mưu hay tòng phạm). Như vậy, người chủ mưu và thủ phạm là những người bị trừng trị nặng nhất, người tòng phạm thường bị xử lí nhẹ hơn ví dụ : Như ở điêu 259 ( điều 9 Quyển 14) Hoàng Việt luật lệ quy định như sau “ Phàm đánh lộn giết người không cần biết bằng chân tay, vật gì khác như dao mác…Đều bị xử treo cổ giam chờ…kẻ cầm đầu không cần biết có đánh hay không, phạt 100 trượng lưu đài 300 dặm. Những kẻ khác không từng ra tay khiến bỏ mạng, lại không phải chủ mưu phạt mổi người 100 trượng…”. Tiếp theo bộ luật này còn thể hiện nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự thông qua việc quy định một sơ trường hợp phạm tội xâm phạm tính mạng của con người bị xử phạt nặng hơn những trường hợp thông thường khác như là giết ông bà nội, cha, mẹ, ông bà ngoại, chú, bác, cô, anh, chị…giết nhiều người, giết người man rợ, giết người vì động cơ vụ lợi thông qua những trường hợp này cho thấy. nhiều trường hợp quy định hình phạt tăng nặng với người phạm tội đã xuất phát từ mức độ có tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm phù hợp với quan điểm của luật hình sự hiện đại ví dụ như giết nhiều người và giết người một cách mang rợ. Do phần nào ảnh hưởng của luật hình sự phương đông phong kiến Hoàng Việt luật lệ cũng có sự phân biệt hành vi phạm tội với hành vi vi phạm đạo đức. cho nên có sự phân hóa cơ bản “Thập ác tội” vẫn bao gồm các hành vi “ác nghịch” và “bất hiếu”. Ở bộ Hoàng việt luật lệ cũng đã có sự phân hóa độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự như những người từ 80 trở lên hoăc 10 tuổi trở xuống hay bệnh nặng phạm tội giết người phải tội chết thì xử tâu lên vua chờ quyết định của vua. Nếu phạm tội phản nghịch thì không áp dụng luật này. Nhưng cũng trong trường hợp này nhưng với người già từ 90 tuổi trở lên hoặc từ 7 tuổi trở xuống dù có phạm tội chết cũng không phải chịu hình phạt nào ( Điều 21, Hoàng Việt luật lệ). GVHD: Nguyễn Thu Hương 23 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Dưới thời kỳ pháp thuộc việc áp dụng phân hóa trách nhiệm hình sự vào trong việc xây dựng luật hình sự ngày càng cụ thể hơn và được vận dụng một cách khác nhau, tại Nam Kỳ thì có Bộ luật canh cải cũng đã áp dụng trong việc phân loại tội phạm thành: trọng tội, khinh tội và vi cảnh với chế tài hình sự khác nhau đối với từng loại tội phạm cụ thể. Ngoài ra Luật canh cải còn phân hóa rõ tình tiết loại trừ tính chất phạm tội và cưỡng bức tinh thần hoặc vật chất và như thế nào là phòng vệ chính đáng, về hình phạt Luật canh cải còn phân loại một cách cụ thể hơn nửa như là hình phạt thuộc trọng tội: xử tử, khổ sai, đài quốc sự, khổ sai hữu hạn, cấm cố, biệt giam…Những hình phạt thuộc khinh tội: Giam, cấm làm một số việc trong nước, việc làng và việc trong gia đình… Cũng tương tự với Luật canh cải thì Luật hình An Nam thì và Hoàng việt hình luật cũng có sự phân hóa tương tự về tội phạm và cũng như cái hình phạt như trên. Tới thời kỳ sau cách mạng tháng Tám 1945, việc áp dụng phân hóa trách nhiệm hình sự quà để quy định luật hình sự thời kỳ nay cũng khá rõ ràng với việc ban hành ra hàng loạt các văn bản pháp luật hình sự trong thời gian này như Sắc lệnh, mỗi sắc lệnh được ban hành đều xuất phát từ yêu cầu của thực tiễn và thực hiện nhiệm vụ của công tác đấu tranh phòng chống tội phạm trong từng lĩnh vực cụ thể. Do đặc thù của phân hóa trách nhiệm hình sự trong thời kỳ này nên tính phân hóa trách nhiệm hình sự thể hiện tính chất của loại quan hệ xã hội bị xâm hại như sắc lệnh số 1/SL ngày 14/02/1946 trừng trị bọn phản cách mạng, bọn địa chủ cường hào ngoan cố thì mức trách nhiệm hình sự đặc ra thì mức trách nhiệm hình sự đặc ra cao hơn so với sắc lệnh 233 – SL ngày 27/11/1946 trừng trị bọn hối lộ, biểu thủ, phù lạm… Ngoài ra, phân hóa trách nhiệm hình sự còn thể hiện ở nội dung khác là phân hóa theo độ tuổi thực hiên phạm tội, theo giai đoạn thực hiện phạm tội, theo hình thức lỗi. Cụ thể từng trường hợp phân hóa: phân hóa theo độ tuổi được quy định trong chỉ thị 46-TH ngày 14/6/1969 của Tòa án nhân dân tối cao về việc tăng cường và phát huy hơn nửa của công tác Tòa án trong công tác bảo vệ trật tự trị an, bảo vệ tài sản của nhà nước và quản lý thị trường ở thành phố Hà Nội quy đinh như sau Trẻ em hư dưới 14 tuổi không đưa ra Tòa án xét xử, từ 14 đến 18 tuổi nếu trường hợp phạm tội thấy cần thiết phải đưa ra tòa án xét xử thì phải châm trước đến tuổi của chúng, riêng từ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi chỉ nên xét xử trong trường hợp phạm tội nghiêm trọng. Đối với hình thức lỗi thì chia ra làm 4 loại là cố ý trực tiếp, cố y gián tiếp, vô ý vì quá tự tin, vô ý vì cẩu thả. Giai đoạn thực hiện phạm tội phân hóa thành giai đoạn chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt và phạm tội hoàn thành. GVHD: Nguyễn Thu Hương 24 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Phân hóa trách nhiệm hình sự trong thời kỳ này ngày càng xâu sắc hơn góp phần đảm bảo mức trách nhiệm hình sự đặc ra ngày càng tương xứng với hành vi nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đáp ứng yêu cầu phòng ngừa và ngăn chặng tội phạm. 1.4.2 Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 đến trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 Bộ luật hình sự năm 1985 ra đời dựa trên những sự kế thừa và phát triển thành tựu của phát luật hình sự của Việt Nam đặc biệt từ sau cách mạng tháng tám. Có thể coi đây là một bước ngoặc quan trọng cho sự phát triển luật hình sự của nước ta. Sau khi ra đời hiến pháp 1980 thì Bộ Luật hình sự đầu tiên – Bộ luật hình sự năm 1985 cũng đã được ban hành.Việc ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 thể hiện sự phát triển vượt bậc của luật hình sự Việt Nam đặc biệt là sự phân hóa trách nhiệm hình sự trong xây dựng pháp luật hình sự. Phân hóa trách nhiệm hình sự thể hiện một cách sâu sắc rõ ràng và cụ thể hơn. Ở nhiều khía cạnh thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội của tôi phạm cũng được phân hóa một cách rõ ràng hơn trong Bộ luật hình sự năm 1985. Những nội dung của phân hóa trách nhiệm hình sự có tính gắn kết và liên hệ chặc chẽ với nhau cũng như trong phần chung của Bộ luật hình sự năm 1985 bao gồm nhiều chế định thể hiện phân hóa trách nhiệm hình sự theo các khía cạnh thể hiện tính nguy hiểm gây ra cho xã hội như là theo nhóm tuổi chịu trách nhiệm hình sự, trong phân loại tội phạm, trong giai đoạn thực hiện tội phạm, trong thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự…; phân hóa trách nhiệm hình sự ở các chế định luật có mối liên kết chặc chẽ với nhau căn cứ vào mức độ nguy hiểm cho xã hội có thể phân thành 2 loại tội phạm ít nghiêm trọng và tội phạm nghiêm trọng, kết quả phân loại tội phạm sẽ là phạm vi hành vi khi phân hóa trách nhiệm hình sự theo nhóm tuổi, trong giai đoạn thực hiện phạm tội và mỗi một nội dung phân hóa trách nhiệm hình sự ngày càng thể hiện tính tương xứng hợp lý giữa hành vi gây nguy hiểm cho xã hội và mức hình phạt phù hợp với hành vi đó. Ở phân các tội phạm cụ thể trong Bộ luật hình sự năm 1985 đã quy định một cách khá đầy đủ các hành vi nguy hiểm cho xã hội được xem là tội phạm, các tội phạm cụ thể đa phần được tập hợp từ tội phạm được quy định trong nhiều văn bản vi phạm pháp luật hình sự đơn hành trước đó như có nhiều tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia được quy định tại chương 1 Bộ luật hình sự 1985 được quy đinh dựa vào phần các tội phạm trong pháp lệnh ngày 30/10/1967 trừng trị các tội phản cách mạng (do Lệnh số 117 ngày 10/11/1967 của Chủ tịch nước cống bố). Dựa trên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thì các tội phạm được phân loại thành nhóm - Chương, đa số các điều luật điều được thành nhiều khung hình phạt, tức tội phạm có tính nguy hiểm cho xã hội càng cao thì được quy định mức hình phạt càng cao và ngược lại. Trong phần các tội phạm cụ thể GVHD: Nguyễn Thu Hương 25 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam của Bộ luật hình sự năm 1985 có 35 điều luật chỉ quy định một khung hình phạt, còn lại là quy định khung hình phạt từ hai trở lên nên thể hiện rõ rệt tính phân hóa trách nhiệm hình sự cao. Qua nhiều lần sửa đổi và bổ sung vào các năm 1989, 1991, 1992, 1997. Việc sửa đổi bổ sung là cần thiết và rất kịp thời nhưng vẫn còn tính bộ phận chỉ đáp ứng được những yêu cầu bức xúc hiện tại công bằng mà nói bộ luật hình sự 1985 là một thành tựu vượt bậc của pháp luật hình sự Việt Nam. Sự ra đời của bộ luật hình sự 1985 đánh dấu bước phát triển cao của kỹ thuật lập pháp, bộ luật hình sự 1985 ra đời muộn hơn so với hàng loạt những nhiệm vụ mà nó đã thực hiện.Trong tình hình xã hội ngày càng phát triển khi khoa học – công nghệ đang là một lực lượng chính cho sự phát triển đó, khi mà bảo vệ môi trường là một yêu cầu bức thiết xuất hiện nhiều hành vi, tội phạm mới mà xã hội trước đây chưa quan tâm đến. Bộ luật hình sự 1985 không còn đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm trong tình hình mới vì chưa phân hóa hết tất cả các trường hợp mới của tội phạm hiện nay rất tinh vi với nhiều chủng loại khác nhau đòi hỏi cần có một bộ luật hoàn chỉnh hơn đáp ứng để khắc phục những hạn chế của bộ luật hình sự 1985, dẫn tới sự ra đời của bộ luật hình sự 1999. 1.4.3 Giai đoạn ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 đến nay Trong khoảng 15 năm tồn tại, BLHS năm 1985 đã được sửa đổi, bổ sung 4 lần vào các năm 1989, 1991, 1992 và 1997. Qua bốn lần sửa đổi, bổ sung có trên 100 lượt điều luật được sửa đổi hoặc bổ sung. Với những sửa đổi, bổ sung này luật hình sự đã có sự phát triển đáp ứng được phần nào đòi hỏi của cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm trong điều kiện đổi mới. Chúng ta có thể nhóm những sự thay đổi phát triển của luật hình sự trong giai đoạn này theo các nhóm sau: Hoàn thiện một số quy định phần chung về hình phạt để các quy định này phù hợp hơn với tình hình tội phạm cũng như tình hình áp dụng luật hình sự. Trong đó có các quy định chung về hình phạt tiền, về nguyên tắc tổng hợp hình phạt, về điều kiện cho hưởng án treo v.v..15 Hoàn thiện quy định về tội phạm và hình phạt ở một số tội danh theo hướng định lượng hoá dấu hiệu định tội, phân hoá trách nhiệm hình sự qua việc tách tội danh 15 Quy định chung về hình phạt tiền được hoàn thiện theo hướng mở rộng phạm vi áp dụng; quy định về nguyên tắc tổng hợp hình phạt được hoàn thiện theo hướng tăng giới hạn tối đa của hình phạt chung; quy định về điều kiện cho hưởng án treo được hoàn thiện theo hướng chặt chẽ hơn nhằm hạn chế sự lạm dụng trong thực tiễn áp dụng… GVHD: Nguyễn Thu Hương 26 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam hoặc cụ thể hoá hơn các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng… Những thay đổi này tập trung chủ yếu ở chương các tội xâm phạm sở hữu, chương các tội phạm về kinh tế và chương các tội phạm về chức vụ là các chương tội phạm chịu ảnh hưởng nhiều bởi mặt trái của nền kinh tế thị trường. Trong điều kiện của nền kinh tế thị trường, tình hình tội phạm của một số tội thuộc ba nhóm tội này có nhiều thay đổi về mức độ nghiêm trọng. Do vậy, việc thay đổi chính sách xử lí theo hướng tăng nặng là điều cần thiết để đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm. Theo đó mức cao nhất của các khung hình phạt ở một số tội thuộc các chương này đã được tăng lên và hình phạt tử hình đã được quy định thêm ở một số tội.16 Bộ luật hình sự 1999 ra đời thừa kế và sủa đổi bổ sung một số điều cho phù hợp với tinh hình mới của Bộ luật hình sự 1985. So với bộ luật 1985 thì bộ luật 1999 đã có bước hoàn thiện đáng kể khi có sự phân hóa trách nhiệm hình sự một cách rõ ràng hơn về khái niệm tội phạm cũng như phân chia độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, các loại hình phạt một cách cụ thể hơn so với bộ luật 1985, phân hóa trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự 1999 mang tính sâu sắc đảm bảo tính tương xứng hơn giữa mức độ nguy hiểm cho xã hội với mức hình phạt tương xứng mà hành vi đó gây ra cho xã hội. Ví dụ như : phân loại tội phạm thì Bộ luật hình sự năm 1999 cũng đã căn cứ vào mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm phân loại thành bốn loại gồm tội phạm ít nghiêm trọng; tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng; thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự chia làm bốn mức ( Bộ luật hình sựu năm 1985 chia làm 3 mức); về thời hạn đương nhiên được xóa án tích phân thành bốn mức ( Bộ luật hình sự năm 1985 chia làm hai mức); phần các tội phạm cụ thể trong bộ luật năm 1999 chỉ còn có 13 điều luật có một khung hình phạt cho thấy sự phân hóa ngày càng cao hơn về trách nhiệm hình sự góp phần hiệu quả trong đấu tranh và phòng ngừa tội phạm. Tuy nhiên sau 10 năm áp dụng với nhiều sự thay đổi của đời sống xã hội và quốc tế Bộ luật hình sự 1999 bộ lộ một số bất cập. Vì vậy việc sửa đổi bổ sung nhận thấy là cần thiết để đối phó với những trường hợp phạm tội ngày càng đa dạng và tin vi hơn trong giai đoạn hiện nay. Xuất phát từ những yêu cầu bưc thiết trên thì bộ luật hình sự 1999 đã đươc sửa đổi bổ sung vào ngày 19/6/2009. Một là điều chỉnh tối đa về mặt lập pháp những chế định cơ bản, quan trong của luật hình sự. Hai là phân hóa theo hướng triệt để hơn trách 16 Ở tội tham ô tài sản và tội nhận hối lộ, đã có sự lượng hoá dấu hiệu định tội; ở tội làm hàng giả, tội buôn bán hàng giả hay ở tội trốn thuế, mức cao nhất của các khung hình phạt đã được tăng lên; tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản được bổ sung hình phạt tử hình; v.v. GVHD: Nguyễn Thu Hương 27 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam nhiệm hình sự và hình phạt. Ba là nêu cao tinh thần nhân đạo của luật hình sự. Những sự đổi mới của bộ luật hình sự 1999 sửa đổi, bổ sung 2009 không chỉ thể hiên một cách tương đối toàn diện chính sách của đảng và nhà nước ta trong giai đoạn công nghiệp hóa hiện đại hóa đất nước, mà nó còn là công cụ sắc bén trong đấu tranh và phòng ngừa tội phạm, đảm bảo quyền làm chủ của nhân dân, hiệu lực quản lý của nhà nước, góp phần trong công cuộc đổi mới và hiện đại hóa đất nước. 1.5 Ý nghĩa của việc phân hóa trách nhiệm hình sự Như vậy, có thể khẳng định rằng phân hoá trách nhiệm hình sự là một nguyên tắc cơ bản có ý nghĩa hết sức quan trọng của luật hình sự Việt Nam, tồn tại trong hoạt động xây dựng pháp luật nhằm tạo ra đường lối xử lí người phạm tội dựa trên tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được thực hiện và những đặc điểm nhân thân người phạm tội. Với vai trò quan trọng này, nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự đ ̣òi hỏi phải được tiếp tục nghiên cứu một cách toàn diện, sâu sắc, từ đó vận dụng những hiểu biết tương ứng vào việc hoàn thiện luật hình sự để tạo ra cơ sở pháp lí tốt nhất cho hoạt động cá thể hoá trách nhiệm hình sự trong thực tiễn xét xử. + Về mặt chính trị - xã hội Phân hóa trách nhiệm hình sự sâu sắc là thực hiện công bằng xã hội nên sẽ tạo được niềm tin của nhân dân vào pháp luật, có tác dụng phòng ngừa và ngăn chặng tội phạm xảy ra. Bởi phân hóa trách nhiệm hình sự là tạo ra tình tương xứng, phù hợp giữa mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm với trách nhiệm hình sự đặt ra; việc xử lý vi phạm hình sự không phân biệt đối xử vì địa vị, tài sản, giới tính, tôn giáo, dân tộc,…mà chủ yếu dựa vào tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm với trách nhiệm đặt ra là dựa trên quan điểm và nhằm bảo vệ lợi ít chung của số đông người trong xã hội. Phân hóa trách nhiệm hình sự đảm bảo công bằng trong xử lý trách nhiệm hình sự nên người dân tin tưởng vào pháp luật nói chung và pháp luật hình sự nói riêng; người dân có ý thức tuân thủ pháp luật không thực hiện hành vi vi phạm pháp luật, tự chủ tố giác những hành vi phạm tội để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của nhà nước, của tập thể và cho bản thân mình. Thông qua hoạt động phân hóa trách nhiệm hình sự thì mức trách nhiệm hình sự đặt ra là tương xứng, phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm của tội phạm; trách nhiệm hình sự đặt ra là đủ sức răn đe, giáo dục, cải tạo người phạm tội trở thành người có ít cho xã hội và phòng ngừa tội phạm. GVHD: Nguyễn Thu Hương 28 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam + Về mặt lập pháp Với những yêu cầu phân hóa trách nhiệm hình sự đặc ra trong luật hình sự là toàn diện, đầy đủ tương xứng phù hợp với mức tối đa giữa tính nguy hiểm cho xã hội và trách nhiệm hình sự. Nên phân hóa trách nhiệm hình sự đã góp phân thúc đẩy hoàn thiên pháp luật hình sự như đảm bảo xây dựng điều luật với khả năng thể hiện tính tối đa toàn diện, đầy đủ những tình tiết yếu tố thể hiện tính nguy hiểm của tội phạm có thể xảy ra trong thực tiễn và đã quy định trách nhiệm tương xứng; đảm bào cho trách nhiệm hình sự có đầy đủ các điều luật điều chỉnh trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội; đảm bảo các điều luật không bị trùng lấp, chồng chéo lên nhau trong quá trình áp dụng pháp luật. như vậy về mặt lập pháp trách nhiệm hình sự góp phần làm hoàn thiện pháp luật hình sự, làm cho pháp luật luôn theo kịp thực tiễn, phù hợp với những yêu cầu của xã hội về đấu tranh phòng ngừa tội phạm. + Về mặt áp dụng pháp luật Trong thực tiễn thì tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm rất phong phú và đa dạnh. Vì những trường hợp phạm tội trong thực tiễn hàm chứa các yếu tố thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm rất khác nhau mỗi yếu tố cũng rất đa dạng. Phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật hình sự đã xây dựng nên những điều luật đầy đủ hoàn chỉnh nhằm đảm bảo các qui đinh pháp luật luôn phù hợp và theo kịp với thực tiễn. Tức trong thực tiễn nếu có những vấn đề nảy sinh cần thiết phải điều chỉnh bằng pháp luật hình sự thì pháp luật hình sự luôn có đầy đủ các quy định điều chỉnh phù hợp. Các qui định trong pháp luật hình sự luôn rõ ràng không chồng chéo lên nhau giúp cho việc lựa chọn pháp luật áp dụng một cách dễ dàng hơn. Phân hóa trách nhiệm hình sự càng rõ ràng cụ thể thì cá thể hóa hình phạt càng thuận lợi hơn. Nhìn chung trong quá trình tìm hiểu một số vấn đề lý luận về phân hóa trách nhiệm hình sự người viết thấy rằng đây là một trong những nguyên tắc quan trọng của luật hình sự Việt Nam và nguyên tắc này xuất hiện một cách khá sớm và theo thời gian thì nó dần dần hoàn thiện để có những đóng góp không hề nhỏ trong quá trình lập pháp nói chung và pháp luật hình sự nói riêng. GVHD: Nguyễn Thu Hương 29 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam CHƯƠNG 2 SỰ THỂ HIỆN NGUYÊN TẮC PHÂN HÓA TRÁCH NHIÊM HÌNH SỰ TRONG MỘT SỐ CHẾ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Qua những gì đã phân tích, tìm hiểu ở Chương 1 thì người viết nhân thấy rằng trong thời kỳ hiện nay bên cạnh sự phát triển của đất nước trong thời kỳ đổi mới thì kèm theo đó là tình hình tội phạm cũng ngày càng tăng cao với mức dộ nguy hiểm khó lường mà trong các chế định phần chung của Bộ luật hình sự hiện hành vẫn còn nhiều hạn chế thiếu sót chưa đáp ứng những yêu cầu đấu tranh phòng ngừa tội phạm trong tình hình hiện nay. Trong thời gian học tập cũng như tìm hiểu được những bấc cập trong các chế định trong phần chung của Bộ luật hình sự hiện hành vẫn còn một số hạn chế bất cấp nhất định nên trong Chương này người viết sẽ đi sâu tìm hiểu những chế định phần chung Bộ luật hình sự hiện hành tìm hiểu những khó khăn bất cập của những chế định này để đáp ứng yêu cầu phân hóa trách nhiệm hình sự hiện hành. 2.1 Cơ sở của phân hóa trách nhiệm hình sự Phân hóa trách nhiệm hình sự được xây dựng trên cơ sở lý luân nhất định. Và những cơ sở lý luận đó là: Phân hóa trách nhiệm hình sự tạo ra căn cứ pháp lý cho việc xác định mức độ trách nhiệm hình sự phù hợp với từng trường hợp cụ thể. Hay do những yêu cầu cơ bản là tội phạm có tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội khác nhau thì mức trách nhiệm hình sự đặt ra là khác nhau. Phân hóa trách nhiệm hình sự gồm các hoạt động phân loại đánh giá các trường hợp phạm tội theo từng nhóm riêng biệt trên tính nguy hiểm cho xã hội qua đó xác định một cách cụ thể mức trách nhiệm hình sự tương xứng. 2.2 Các căn cứ của việc phân hoá trách nhiệm hình sự Căn cứ để tiến hành phân hoá trách nhiệm hình sự được hiểu là những tiêu chí giúp nhà làm luật xác định được những nhóm trường hợp phạm tội khác nhau mà xuất phát từ đ ̣òi hỏi của các nguyên tắc cơ bản của luật hình sự như nguyên tắc nhân đạo, nguyên tắc công bằng, nhà làm luật cần quy định đối với từng nhóm “liều lượng” trách nhiệm hình sự phù hợp. Khi bàn đến vấn đề trách nhiệm hình sự, nhà làm luật bao giờ cũng phải tính đến tính chất, mức độ nguy hiểm cho xă hội của tội phạm và những đặc điểm nhân thân người phạm tội. Nói cách khác, đây chính là các căn cứ của việc phân hoá trách nhiệm hình sự. GVHD: Nguyễn Thu Hương 30 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam 2.2.1 Căn cứ tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội Trước hết, tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được xác định là căn cứ quan trọng hàng đầu mà nhà làm luật phải cân nhắc trong mọi trường hợp phân hoá trách nhiệm hình sự. Với vai trò là chuẩn đánh giá so sánh tính nguy hiểm cho xã hội giữa các trường hợp phạm tội khác nhau, tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thể hiện rõ mức độ cần thiết của vai trò bảo vệ của Nhà nước đối với các quan hệ xã hội bị xâm hại. Hành vi có tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội càng cao càng đòi hỏi ở mức độ lớn hơn sự can thiệp, bảo vệ của Nhà nước thông qua việc quy định trách nhiệm hình sự. Khi sử dụng căn cứ này nhà làm luật cần lựa chọn những trường hợp phạm tội có cùng tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội để xếp vào cùng một nhóm (ví dụ: Những hành vi xâm phạm an ninh quốc gia không thể được quy định chung nhóm với những hành vi phạm tội khác; những hành vi xâm phạm tính mạng không thể xếp vào cùng nhóm với những hành vi xâm phạm sức khoẻ của con người), tránh tình trạng xếp những hành vi khác nhau về tính chất, mức độ nguy hiểm vào cùng một nhóm. Việc phân nhóm đúng các hành vi có cùng tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội là yêu cầu quan trọng đầu tiên của nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự, đây chính là cơ sở để quy định trách nhiệm hình sự phù hợp đối với từng nhóm. Điều này cho thấy đối với những trường hợp tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm tương đương nhau thì không nên chia tách thành nhiều nhóm, điều đó có thể dẫn đến tình trạng quy phạm pháp luật trở nên vụn vặt, ngược lại, cũng không nên nhập những trường hợp phạm tội có sự khác nhau rõ rệt về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xă hội vào cùng một nhóm và quy định cho chúng một khung chế tài có biên độ dao động lớn vì điều đó lại tạo ra những quy phạm pháp luật có tính phân hoá (trách nhiệm hình sự) không cao, dễ dẫn đến sự vận dụng tuỳ tiện, không thống nhất trong thực tiễn xét xử. Đồng thời với việc phân nhóm hành vi, nhà làm luật cũng cần cân nhắc tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của từng nhóm trường hợp phạm tội để quy định cho chúng “liều lượng” trách nhiệm hình sự phù hợp. Trách nhiệm hình sự phù hợp được quy định và áp dụng đối với người phạm tội là một trong những điều kiện giữ vai trò quyết định để thực hiện được mục tiêu bảo vệ các quan hệ xã hội trước các hành vi phạm tội thông qua việc tác động giáo dục người phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội mới cũng như giáo dục, răn đe các thành viên khác trong xã hội. Với mỗi nhóm đã được phân hoá nói trên nhà làm luật cần cân nhắc để quy định một cách phù hợp nhất loại và có thể cả khoảng mức độ trách nhiệm hình sự nên áp dụng đối với họ. Nhà làm luật phải xác định rõ nhóm được miễn hoặc có thể được miễn trách nhiệm hình sự, nhóm không cần áp dụng hình phạt, nhóm cần phái áp dụng hình phạt (theo loại, khoảng mức GVHD: Nguyễn Thu Hương 31 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam hình phạt) v.v.. Tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm tạo ra sự khác biệt cơ bản giữa các hành vi phạm tội được thực hiện trên thực tế và theo nguyên tắc về sự tương xứng giữa trách nhiệm hình sự với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được thực hiện, nhà làm luật cần phải quy định trách nhiệm hình sự tỉ lệ thuận với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Tính nguy hiểm cho xã hội được tạo nên từ các yếu tố khác nhau và trong Bộ luật hình sự thì tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được thể hiện tập trung ở các khía cạnh như: Việc phân tầng tội phạm khác nhau, mức tuổi chịu trách nhiệm hình sự, giai đoạn thực hiện phạm tội đối với tội phạm có lỗi trực tiếp, thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, người phạm tội có nhiều bản án, thời hạn xóa án tích đối với người bị kết án. Và được thể hiện ở các khía cạnh như sau: - Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thể hiện ở việc phân tầng tội phạm thành nhiều loại tội phạm khác nhau. Hiện nay tội phạm rất đa dạng về lượng và chất; lượng là mức độ nguy hiểm cho xã hội còn chất là tội phạm gây ra hoặc có nguy cơ gây thiệt hại cho xã hội. Trên thực tiễn thì tính nguy hiểm cho xã hội tồn tại với khoảng rộng, tức có nhiều mức độ nguy hiểm cho xã hội. Nên việc phân chia tội phạm thành nhiều loại khác nhau là một cách hợp lý của pháp luật hình sự. Tùy theo từng hành vi cụ thể mà tội phạm gây ra khác nhau về nguyên nhân và điều kiện phát sinh, các quan hệ xã hội bị xâm phạm tính chất mức độ hậu quả của hành vi gây ra của tội phạm. Những tội phạm nào có tính chất nguy hiểm tương đồng nhau thì cùng một loại tội phạm. Như vậy, các loại tội phạm khác nhau được phân biệt bởi mức độ nguy hiểm cho xã hội của từng tội phạm là căn cứ để qui định mức trách nhiệm hình sự tương xứng với loại tội phạm đó. Phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm tạo nên cơ sở và đảm bảo việc phân hóa trách nhiệm hình sự được sâu sắc, toàn diện ở các quy định khác nhau. - Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thể hiện ở mức tuổi chịu trách nhiệm hình sự của người thực hiện hành vi phạm tội có tác động đến mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Khi một con người sinh ra và phát triển hai mặt tự nhiên và xã hội; mặt tự nhiên nói về đặc điểm sinh học thể chất của con người, còn xã hội là thể hiện khả năng nhận thức và tinh thần của con người. Đối với một người phát triển bình thường thì cả hai mặt trên đều phát triển cùng nhau và hoàn thiện theo thời gian. Chỉ khi con người phát triển đầy đủ mới có đủ khả năng nhận thức, điều khiển hành vi của mình còn khi mà họ chưa phát triển đầy đủ thì còn hạn chế. Người đang phát triển về thể chất và tinh thần trong điều kiện bình thường (tức không phải người có nhược điểm GVHD: Nguyễn Thu Hương 32 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam về thể chất va tinh thần) và sự phát triển chưa đầy đủ gọi là chưa thành niên. Người chưa thành niên thường có tâm lí dễ bị kích động lôi kéo, dễ bị ảnh hưởng tác động của môi trường sống xung quanh, quan điểm về các vấn đề trong cuộc sống không ổn định. Hạn chế về khả năng nhận thức nêu trên của người chưa thành niên đa phần là do khác quan và do thể chất chưa phát triển đầy đủ so với người thành niên. Do vậy khi thực hiện hành vi phạm tội trong trường như nhau thì mức độ lỗi của người chưa thành niên sẽ thấp hơn so với người thành niên. Người chưa thành niên ở độ tuổi càng thấp thì mức độ lỗi càng thấp, mà lỗi khi thực hiện hành vi phạm tội là yếu tố góp phần tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Mức độ lỗi càng cao thì tính nguy hiểm cho xã hội càng lớn. Qua đó thấy rằng mức tuổi chịu trách nhiệm hình sự của người thực hiện hành vi phạm tội có tác động đến mức độ nguy hiểm cho xã hội. Do vậy cần phân hóa trách nhiệm hình sự của người thực hiện hành vi phạm tội sẽ góp phần cho phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật hình sự trở nên sâu sắc, toàn diện, tạo cơ sở cho cá thể hóa trách nhiệm hình sự được tương xứng và hợp lý hơn. - Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được thể hiện theo giai đoạn thực hiện phạm tội đối với tội phạm có lỗi cố ý trực tiếp. Ở đây đối với tội phạm cố ý trực tiếp thì quá trình thực hiện phạm tội chia thành ba giai đoạn gồn giai đoạn chuẩn bị phạm tội, giai đoạn phạm tội chưa đạt và giai đoạn phạm tội hoàn thành. Ở mỗi giai đoạn khác nhau thì mức độ nguy hiểm cho xã hội cũng khác nhau hay các giai đoạn phạm tội khác biệt nhau về mức độ nguy hiểm cho xã hội, chủ yếu là mức độ gây ra hoặc nguy cơ gây ra cho xã hội của hành vi phạm tội trong từng giai đoạn thực hiện phạm tội. Như ở giai đoạn chuẩn bị phạm tội thì người phạm tội chỉ có hành vi tiếm kiếm công cụ phương tiện nhằm tạo ra công cụ, điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện hành vi phạm tội; những hành vi này chưa trực tiếp biến đổi tình trạng đối tượng tác động của tội phạm. Còn ở giai đoạn phạm tội chưa đạt thì người phạm tội đã thực hiện hành vi khách quan được mô tả tả trong cấu thành tội phạm cụ thể, đã làm biến đổi tình trạng tác động của tội phạm. Như vậy giai đoạn phạm tội chưa đạt sẽ gây nguy hiểm cho xã hội hơn so với giai đoạn chuẩn bị phạm tội, và giai đoạn phạm tội hoàn thành sẽ nguy hiểm nhất. Vì mỗi giai đoạn có mức nguy hiểm cho xã hội khác nhau nên cần thiết phải phân hóa trách nhiệm hình sự theo giai đoạn thực hiện phạm tội. Phân hóa trách nhiệm hình sự ở đây góp phần đảm bảo các yêu cầu chung của phân hóa trách nhiệm hình sự tạo điều kiện thuận lợi để cá thể hóa hình phạt tương xứng với từng tội phạm. -Tính nguy hiểm cho xã hội ở việc quy định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự. Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự là thời hạn do Bộ luật hình sự qui định, mà hết thời hạn đó thì việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội là không GVHD: Nguyễn Thu Hương 33 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam cần thiết nữa. Thời hạn dài hay ngắn thì phụ thuộc vào hành vi gây nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Người thực hiện hành vi gây nguy hiểm cho xã hội cao thì cần có thời hạn dài đủ để họ tự cải tạo, giáo dục trở thành người có ích cho xã hội và người thực hiện hành vi nguy hiểm cao cho xã hội thì cần truy cứu trách nhiệm hình sự cao và ngược lại. Phân hóa trách nhiệm hình sự ở thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự sẽ góp phần đảm bảo mục đích của việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội. Nếu truy cứu trách nhiệm hình sự người phạm tội còn thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự áp dụng cho người phạm tội mới phát huy tác dụng còn nếu hết truy cứu trách nhiệm hình sự người phạm tội khi mà họ đã tự cải tạo giáo dục trở thành người có ích cho xã hội là không cần thiết và cơ sở để đánh giá họ tự cải tạo, giáo dục trở thành người có ích cho xã hội là thời hạn truy cứu trách nhiệm hình sự đối với họ đã hết. - Tính nguy hiểm cho xã hội đối với người phạm tội có nhiều bản án. Người phạm tội có nhiều bản án trong trường hợp khác nhau thì thể hiện mức độ nguy hiểm khác nhau và khả năng giáo dục người phạm tội khác nhau. Bởi lẽ, một người đang phải chấp hành bản của Tòa án nhưng lại tiếp tục phạm tội mới thì họ luôn có tính nguy hiểm cho xã hội cao khả năng cải tạo, giáo dục người phạm tội thấp hơn so với một người đang chấp hành bản án của Tòa án mà lại xét xử bản án trước khi có bản án đang chấp hành. Vậy nên cần phân hóa trách nhiêm hình sự đối với người phạm tội có nhiều bản án để qua đó qui định mức hình phạt phù hợp với những gì mà tội phạm đã gây ra. Trong Bộ luật hình sự thì tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được thể hiện chủ yếu tập trung ở các khía cạnh đã nêu ở trên. Qua đó cho thấy ở mỗi khía cạnh khác nhâu thì mức độ nguy hiểm cũng khác nhau cho nên phải phân hóa và qui định mức trách nhiệm hình sự tương xứng với từng trường mà tội phạm gây ra. 2.2.2 Căn cứ về nhân thân người phạm tội Ngoài căn cứ trên, khi tiến hành phân hoá trách nhiệm hình sự nhà làm luật cũng cần tính đến các đặc điểm về nhân thân người thực hiện tội phạm. Căn cứ này được tính đến trong trường hợp nhà làm luật thấy rằng các đặc điểm về nhân thân của người phạm tội nói chung hoặc của người thực hiện hành vi phạm tội nhất định có thể phản ánh tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm (ví dụ: Tái phạm, tái phạm nguy hiểm), phản ánh khả năng giáo dục đối với người phạm tội (ví dụ: Người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải) hoặc thể hiện hoàn cảnh đặc biệt của họ (ví dụ: Người phạm tội là phụ nữ có thai). Trường hợp các đặc điểm về nhân thân người thực hiện tội phạm ảnh hưởng đến tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thì đương nhiên những đặc điểm này phải được cân nhắc như căn cứ thứ nhất nói trên. GVHD: Nguyễn Thu Hương 34 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Trường hợp các đặc điểm về nhân thân phản ánh khả năng giáo dục của người thực hiện tội phạm cũng đ ̣i hỏi nhà làm luật cân nhắc khi xác định trách nhiệm hình sự đối với họ tương ứng với mức độ khả năng giáo dục được phản ánh Vì mục đích hàng đầu của việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội là nhằm giáo dục họ. Điều đó thể hiện rằng nếu khả năng giáo dục đối với nhóm người phạm tội nào đó càng cao thì loại và mức trách nhiệm hình sự áp dụng đối với họ càng nên hạn chế. Ngoài ra, trách nhiệm hình sự còn cần được phân hoá dựa trên các đặc điểm nhân thân phản ánh hoàn cảnh đặc biệt của người phạm tội mà xuất phát từ nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa Nhà nước cần quy định đối với họ trách nhiệm hình sự nhẹ hơn so với những trường hợp khác. Tương tự như khi phân hoá trách nhiệm hình sự dựa vào các đặc điểm nhân thân thuộc các trường hợp nói trên, khi phân hoá trách nhiệm hình sự dựa vào các đặc điểm về nhân thân phản ánh hoàn cảnh đặc biệt của người phạm tội nhà làm luật cũng cần cân nhắc mức độ đặc biệt của hoàn cảnh được phản ánh để phân hoá trách nhiệm hình sự tối đa đối với họ. 2.3 Các mức độ phân hoá trách nhiệm hình sự 2.3.1 Phân hoá trách nhiệm hình sự trong chế định phân loại tội phạm Theo điều 8 bộ Luật hình sự 1999 quy định: “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hoá, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tự do, tài sản, các quyền, lợi ích hợp pháp khác của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa.” So với những gì mà Bộ luật hình sự 1985 quy định ở khái niệm tội phạm thì việc phân hóa trách nhiệm hình sự năm 1999 sửa đổi bổ sung 2009 đã có sự thay đổi, bổ sung thêm cụm từ “, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hoá, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chứ”. Việc thay đổi này có ý nghĩa một mặt bổ sung những thiếu sót của bộ Luật hình sự 1985, mặt khác thể hiện sự thay đổi tư duy của pháp luật hình sự. Tội phạm có tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội khác nhau nên cần phải được phân hóa trách nhiệm hình sự và việc phân hóa phải đảm bảo phù hợp và tương xứng giữa mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm với mức trách nhiệm hình sự đặt ra. Phân hóa trách nhiệm hình sự dựa trên việc phân chia tội phạm thành từng nhóm nhỏ với sự khác biệt về tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội và kết quả phân chia là GVHD: Nguyễn Thu Hương 35 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam sự phản ứng của nhà nước với từng loại tội phạm bằng việc qui định từng khung hình phạt hợp lý và tương xứng với từng tội phạm nhất định. Có thể nói phân loại tội phạm trong luật hình sự là vấn đề cần phải phân hóa trách nhiệm hình sự đầu tiên. Vì kết quả của phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm sẽ làm cơ sở cho phân hóa trách nhiệm hình sự ở các chế định khác như giai đoạn thực hiện phạm tội, tuổi chịu trách nhiệm hình sự, đồng phạm, xóa án tích… Theo Luật hình sự Việt Nam hiện hành thì dựa trên khái niệm tội phạm thì hành vi bị xem là tội phạm thì có đủ bốn dấu hiệu: Tính nguy hiểm cho xã hội, tính trái pháp luật hình sự, tính có lỗi, tính chịu hình phạt. Nhưng trên thực tế thì tội phạm rất đa dạng và phong phú về nguyên nhân điều kiên phát sinh và hậu quả của hành vi xâm hại gây ra. Chính vì thế việc phân hóa trách nhiệm hình sự cần thiết đặt ra để phân chia tội phạm ra thành những nhóm riêng biệt khác nhau để thuận lợi cho việc cá thể hóa trách nhiệm hình sự ( áp dụng hình phạt). Trước đây việc áp dụng phân hóa trách nhiệm hình sự vào việc tạo ra các quy định trong Luật hình sự còn hạn hẹp việc phân hóa trong phân loại tội phạm trước đây theo Bộ luật hình sự năm 1985 chỉ chia ra làm hai nhóm tội phạm, sự chênh lệch như vậy còn khá là lớn gây ảnh hưởng tới việc áp dụng hình thức xử lý như nhiều tội có mức hình phạt từ năm năm trở xuống nhưng lại bao gồm các tội có tính nguy hiểm cao như quy định tại điều 104 bộ Luật hình sự năm 1985 có cùng chính sách xử lý nên không được dư luận đồng tình bên cạnh đó các tội nghiêm trọng có mức hình phạt cao nhất trên năm năm tù, tù chung thân hoặc tử hình thì lại có cách xử lý gần giống nhau là khó đảm bảo nguyên tắc công bằng và nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự. Do vậy, trong pháp luật hình sự Việt Nam đặt vấn đề phân loại tội phạm đã được quan tâm đến và tiến hành phân hóa ngày càng sâu sắc hơn. Cụ thể là so sánh phân hóa trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự năm 1985 Với Bộ Luật hình sự hiện hành thì phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm ngày càng trở nên sâu sắc và hợp lý hơn tương xứng với mức đội nguy hiểm cho xã hội. Theo qui định tại khoản 2 Điều 8 Bộ luật hình sự năm 1985 thì tội phạm được phân thành 2 loại là “tội phạm nghiêm trọng và tội phạm ít nghiêm trọng”. Tội phạm nghiêm trọng có dấu hiệu về nội dung là gây nguy hại lớn cho xã hội còn về mặt pháp lý là phải chịu khung hình phạt là trên năm năm tù còn tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại không lớn cho xã hội còn dấu hiệu về mặt pháp lý là khung hình phạt từ năm năm trở xuống mà trong đó bao gồm hình phạt từ năm năm trở xuống và các loại hình phạt nghiêm khắc nhẹ hơn hình phạt tù. Như vậy trong phân hóa trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự năm 1985 trong phân loại tội phạm chỉ phân thành hai loại, mặt hậu quả pháp lý có mức hình GVHD: Nguyễn Thu Hương 36 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam phạt có mức tối thiểu và mức tối đa và không bị chồng lấn lên nhau. Phân loại tội phạm trong giai đoạn này có thể hiện rõ nét tính phân hóa trách nhiệm hình sự, tùy theo từng loại tội phạm mà có mức hình phạt phù hợp. Tuy nhiên việc quy định như vậy có hợp lý chưa có phù hợp với nhu cầu thực tiễn chưa khi đất nước đang vào quá trình đổi mới tình hình tội phạm ngày càng nhiều và càng có nhiều tội phạm mới hơn nhu cầu đặc ra là có nên sửa đổi bổ sung khoản 2 điều 8 Bộ luật hình sự năm 1985 cho phù hợp với nhu cầu thực tiễn. Qua đó cho thấy rằng phân loại tội phạm nêu ở trên vẫn chưa đảm bảo được yêu cầu phân hóa trách nhiệm hình sự cụ thể ở mỗi loại tội phạm về mặt nội dụng và hậu quả pháp lý còn quá rộng dẫn đến phân hóa trách nhiệm hình sự ở các giai đoạn khác chưa được sâu sắc và hợp lý. Cho thấy phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm là giảm tính phân hóa trách nhiệm hình sự ở các chế định khác trong Bộ luật hình sự. Và để khắc phục đó thì sau nhiều lần sửa đổi bổ sung thì bộ luật hình sự hiện hành đã có quy định cụ thể hơn phân hóa rõ rệt hơn về phân loại tội phạm chia làm bốn nhóm đó là tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Trên cơ sở đó việc phân hóa tội phạm thành 4 nhóm sau: Tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại không lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến ba năm tù. Tội phạm nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến bảy năm tù. Tội phạm rất nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại rất lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến mười lăm năm tù. Tội phạm đặc biệt nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại đặc biệt lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là trên mười lăm năm tù, tù chung thân hoặc tử hình. Vì sau Bộ luật hình sự hiện hành lại phân loại thành bốn nhóm tội phạm như vậy có phải trong tương lai có thể là năm hoặc sáu nhóm trong khi tình hình tội phạm ngày càng đa dạng hơn. Việc phân loại tội phạm theo bộ luật hiện hành nhằm mục đích gì? Có phải để điều chỉnh tốt hơn những trường hợp phạm tội mới để có mức xử lý phù hợp với hành vi, mức độ nguy hiểm cho xã hội mà cá thể nào đó gây ra. Hậu quả nghiêm trọng từ những hành vi của cá nhân gây ra chính vì vậy pháp luật hình sự buộc họ phải chịu toàn bộ trách nhiệm về toàn bộ tội phạm mà họ đã gây ra là điều phù hợp. Nhưng không thể định tội nếu không phân loại tội phạm này là ít nghiêm trọng, nghiêm trọng, GVHD: Nguyễn Thu Hương 37 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam rất nghiêm trong, đặc biệt nghiêm trọng và còn tùy thuộc vào hành vi nguy hiểm ở mức độ nguy hiểm cho xã hội. Cho nên, trách nhiệm hình sự của cá nhân đó sẽ được xem xét một cách kỹ lưỡng và xem xét mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm mà định tội cá nhân đó.Ví dụ như trường hợp quy định tại Điều 103. Tội đe dọa giết người ở khoản 1 “ Người nào đe doạ giết người, nếu có căn cứ làm cho người bị đe doạ lo sợ rằng việc đe doạ này sẽ được thực hiện, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến hai năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến ba năm.” Trường hợp này rơi vào tội phạm ít nghiêm trọng còn ở khoản 2 “Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ hai năm đến bảy năm: a) Đối với nhiều người; b) Đối với người thi hành công vụ hoặc vì lý do công vụ của nạn nhân; c) Đối với trẻ em; d) Để che giấu hoặc trốn tránh việc bị xử lý về một tội phạm khác.” Rơi vào tội phạm nghiêm trọng việc phân chia một cách rõ ràng và cụ thể như vậy giúp cho việc xác định tội danh và có mức hình phạt phù hợp với từng hành vi nguy hiểm cho xã hội mà tội phạm đã gây ra. Việc tách riêng các tội phạm là một trong những cơ sở quan trọng để phân hóa trách nhiệm hình sự vì mỗi hành vi đều có những đặc điểm riêng biệt ( Những đặc điểm này có thể dẫn đến sự khác biệt về tính chất nguy hiểm cho xã hội của tội phạm qua đó đòi hỏi đường lối xử lý riêng biệt cho phù hợp ). Việc tách riêng hành vi phạm tội còn cho phép nhà làm luật cân nhắc mức tối đa những trường hợp phạm tội có thể được thực hiện để tiếp tục ở mức độ phân loại tội phạm. Ví dụ Trần văn N là một sinh viên đại học K vốn có thù sâu nặng với M là giảng viên của trường do hai người cùng yêu G. Nên N đã giết M. Trong trường hợp này M đã chết, nếu không có phân hóa trách nhiệm hình sự trong trường hợp này thì rất khó để xác định tội danh N thuộc khoản nào trong điều 93 Bộ luật hình sự hiện hành nhưng nhà làm luật đã dự đoán được trường hợp trên nên đã phân hóa một cách cụ thể cho việc định tội danh một cách hiệu quả hơn.là N phạm tội rơi vào điểm đ khoản 1 Điều 93 Bộ luật hình sự hiện hành . Về mặt nội dung của tội phạm là tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội được tiếp phân hóa thành các mức độ: gây nguy hiểm không lớn, gây nguy hại lớn, gây nguy hại rất lớn và nguy hại đặc biệt lớn về mặt hậu quả pháp lý cũng chia nhỏ để tương xứng với mặt chính trị, xã hội của từng loại tội phạm. Về hậu quả pháp lí của tội phạm GVHD: Nguyễn Thu Hương 38 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam trong phân loại tội phạm theo qui định của Bộ luật hình sự năm 1999 thì chỉ qui định mức tối đa của khung hình phạt đối với từng loại tội phạm. Mức tối đa của khung hình phạt của từng loại tội phạm đến ba năm tù đối với tội phạm ít nghiêm trọng, đến bảy năm tù đối với tội phạm nghiêm trọng, đến mười lăm năm tù đối với tội phạm rất nghiêm trọng, chung thân tử hình đối với tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Sự khác biệt thể hiện mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm qua đó có mức hình phạt phù hợp với mức độ nguy hiểm cho xã hội. Tại khoản 2 điều 8 Bộ luật hình sự năm 1999 đã nêu rõ căn cứ để phân hóa tội phạm thành 4 loại như trên là tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi được qui định trong Bộ luật hình sự năm 1999. Tính chất và mức độ nguy hiểm là yếu tố khách quan của yếu tố cấu thành tội phạm và hành vi được qui định trong Bộ luật hình sự cũng là một trong những yếu tố cấu thành tội phạm. Như vậy có thể nói căn cứ phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm trong Bộ luật hình sự là tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Qua đó căn cứ vào đó để phân loại tội phạm mà đa số quốc gia trên thế giới cũng đã căn cứ vào đó để phân loại tội phạm.Cũng như pháp luật hình sự Liên Bang Nga cũng đã căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi và phân thành bốn loại tội phạm: tội phạm nghiêm trọng không lớn, tội phạm nghiêm trọng trung bình, tội phạm nghiêm trọng và tội phạm đặt biệt nghiêm trọng. Pháp luật hình sự Cộng Hòa Liên Bang Đức cũng đã căn cứ vào mức khung hình phạt đê phân loại tội phạm làm hai loại tội nặng và tội nhẹ. Pháp luật hình sự của Cộng Hòa Pháp đã căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội để phân thành 3 loại tội phạm: khinh tội, trọng tội và tội vi cảnh. Phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm trong qui định của Bộ luật hính sự năm 1999 thể hiện tư tưởng phân hóa là hành vi tội phạm gây nguy hại lớn cho xã hội càng cao thì khung hình phạt càng cao và ngược lại. Việc phân thành 4 loại tội phạm đã đảm bảo yêu cầu phân hóa trách nhiệm hình sự thể hiện ở khung về mặt nội dung và khung về mặt hậu quả pháp lý của mỗi loại tội phạm không quá rộng và tương xứng với nhau.Việc phân hóa trách nhiệm hình sự trên đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc phân hóa trách nhiệm hình sự ở các chế định khác. Phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm theo quy định của bộ luật hình sự năm 1999 đạt được những ưu điểm hơn so với Bộ luật hình sự năm 1985. Nhưng vẫn còn hạn chế có ảnh hưởng đến yêu cầu của phân hóa trách nhiệm hình sự hạn chế đó thể hiện ở mặt hậu quả pháp lý của mỗi loại tội phạm (Trừ tội phạm đặc biệt nghiêm trọng) là chỉ qui định mức tối đa của khung hình phạt mà không qui định mức GVHD: Nguyễn Thu Hương 39 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam tối thiểu của khung hình phạt. Như vậy nếu hiểu mức tối thiểu của khung hình phạt của tội phạm rất nghiêm trọng có thể thấp hơn mức tối đa của tội phạm nghiêm trọng, và mức tối thiểu của khung hình phạt đối với tội phạm rất nghiêm trọng có thể thấp hơn mức tối đa của tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng. Như vậy với cách phân hóa hậu quả pháp lý ở ba loại tội phạm nêu trên vẫn còn hạn chế là chưa tách bạch được khung hình phạt giữa các loại tội phạm với nhau mà ở đó vẫn còn sự chồng lấn lên nhau qua đó cho thấy việc phân loại tội phạm như trên là chưa hợp lý về khung hình phạt của 3 loại tội trên qua đó trong thời gian tới phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm cần tiếp tục hoàn thiện để tránh trường hợp phạm tội này mà lại xử tội kia chưa đồng nhất và chưa phù hợp với mức độ nguy hiểm cho xã hội. Nhìn chung phân loại tội phạm có vai trò đặt biệt quan trọng và là vấn đề cần phải phân hóa trách nhiệm hình sự đầu tiên qua đó làm tiền đề vững chắc cho phân hóa trách nhiệm hình sự ở các chế định khác như tuổi chịu trách nhiệm hình sự, thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự…Phân loại tội phạm càng cụ thể càng sâu sắc thì sẽ hạn chế được những thiếu sót nhất định ở các chế định sau Ngoài ra, phân loại tội phạm còn tạo ra cơ sở xác định đường lối đấu tranh với các loại tội phạm khác nhau cũng như các ngành luật có liên quan về các quy định thể hiện sự phân hóa trách nhiệm hình sự. Xuất phát từ sự đa dạng và phong phú về tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, mà yêu cầu phân hóa trách nhiệm hình sự được đặt ra và trở thành một nguyên tắc quan trọng của luật hình sự.. 2.3.2 Phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự Trên cơ sở phân hóa trách nhiệm hình sự theo phân loại tội phạm thì trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội tiếp tục phân hóa, đó là phân hóa theo đội tuổi chịu trách nhiệm hình sự. Phân hóa trách nhiệm hình sự thông qua việc xây dựng độ tuổi cửa người có hành vi phạm tội cụ thể phải được thể hiện qua các nhà làm luật phải quy định rỏ và cụ thể về từng độ tuổi của người phạm tội vậy tuổi là gì? Tuổi theo Đại từ điển tiếng Việt- Nhà xuất bản Văn hóa thông tin thì “Năm, dùng làm đơn vị tính thời gian sống của người, là khoảng thời gian từ khi sinh ra cho tới thời điểm xác định nào đó”. Trách nhiệm hình sự là “Trách nhiệm của người phạm tội phải chịu những hậu quả pháp lý bất lợi về hành vi phạm tội của mình”. GVHD: Nguyễn Thu Hương 40 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Từ đó suy ra khái niệm tuổi chịu trách nhiệm hình sự là độ tuổi được luật hình sự quy định nhằm phát triển khi đến độ tuổi đó mới có thể phải chịu trách nhiệm hình sự hoặc loại trách nhiệm, mức trách nhiệm hình sự về hành vi phạm tội do mình gây ra. Qua những khái niệm trên cho thấy hiện nay việc phạm tội ở các độ tuổi khác nhau rất phức tạp và rất khó xác định tuổi để phân hóa trách nhiệm với từng trường hợp phạm tội riêng biệt, so với những gì mà bộ luật hình sự năm 1985 quy định về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự thì đã thấy rõ sự phân hóa là chưa rõ ràng và cụ thể vì vậy sự ra đời của bộ luật hình sự năm 1999 đã khắc phục được những thiếu sót mà bộ luật năm 1985 để lại và hiện tại là bộ luật hình sự hiện hành quy định về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự quy định như sau: “1.Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm. 2.Người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng”. Theo nội dung qui định tại Điều 68 Bộ luật hình sự năm hiện hành thì mức tuổi để phân biệt giữa người chưa thành niên và người thành niên là: Từ đủ 18 tuổi trở lên là người thành niên và dưới 18 tuổi là người chưa thành niên. Về khả năng nhận thức đặc điểm tâm sinh lý phát triển chưa đầy đủ và điều khiển hành vi của mình còn hạn chế so với người thành niên. Do đó nếu trong trường hợp thực hiện hành vi phạm tội như nhau thì mức độ lỗi sẽ thấp hơn nên mức trách nhiệm hình sự áp dụng sẽ nhẹ hơn so với người thành niên và lỗi cũng là một trong những yếu tố khách quan tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội. Nhưng cần phải phân hóa cụ thể giữa nhũng người chưa thành niên phạm tội với nhau nhưng không phải tất cả người thành niên điều phải chịu trách nhiệm hình sự. Vì đó là những biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của nhà nước đối với người phạm tội. Nên chỉ áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người có đủ khả năng nhận thức tính trái pháp luật của hành vi gây ra và mức độ nguy hiểm của nó với xã hội như thế nào. Tại điều 12 Bộ luật hình sự hiện hành qui định người từ đủ 14 tuổi trở lên mới chịu trách nhiệm hình sự và đương nhiên là người dưới 14 tuổi sẽ không phải chịu trách nhiệm hình sự. Như đã phân tích bên trên thì người chưa thành niên chỉ chịu trách nhiệm hình sự đối với những hành vi gây nguy hiểm cao cho xã hội mà mức trách nhiệm hình sự phải thấp hơn so với người chưa thành niên phạm tội. Hay phân hóa trách nhiệm hình sự theo mức tuổi chịu trách nhiệm hình sự cần được phân hóa ở các khía cạnh: GVHD: Nguyễn Thu Hương 41 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam + Phạm vi hành vi do người chưa thành niên gây nguy hiểm cao cho xã hội và bị coi là tội phạm: Theo những qui định tai Điều 12 của Bộ luật hình sự người chưa thành niên được chia thành 2 nhóm tuổi chịu trách nhiệm hình sự đó là nhóm từ đủ 14 tuổi đên 16 tuổi và nhóm từ đủ 16 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 18 tuổi. Ở nhóm tuổi từ đủ 16 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 18 tuổi thì khả năng nhận thức điều khiển hành vi còn hạn chế hơn so với người đã thành niên nhưng sẽ cao hơn người từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi. Nhưng vẫn có thể hiểu mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi đó cũng như khả năng điều khiển hành vi phạm tội. Do vậy phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi loại tội phạm. Đối với người từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi chưa phát triển đầy đủ so với người từ đủ 16 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 18 tuổi nên khả năng nhận thức và điều khiển hành vi của mình còn nhiều hạn chế. Cho nên khi người từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội thì mức độ lỗi sẽ thấp hơn so với người từ đủ 16 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 18 tuổi một phần do nguyên nhân khách quan do sự kém phát triển về tâm sinh lí khả năng nhận thức điều khiển hành vi còn hạn chế nên cần phân hóa trách nhiệm hình sự để họ chỉ chịu trách nhiệm hình sự về hành vi gây nguy hiểm cao cho xã hội. và theo khoản 2 Điều 12 Bộ luật hính sự năm 1999 thì người từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi chỉ chịu trách nhiệm hình sự về tội rất nghiêm trọng do cố ý và đặc biệt nghiêm trọng. Trong quá trình học tập tìm hiểu và khảo sát trong Bộ luật hình sự hiện hành ở phần các tội phạm cụ thể trong Bộ luật hình sự hiện hành (Trừ các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm quân nhân và các tội liên quan đến chủ thể là người có chức vụ) trong đó có 203 Điều luật cụ thể bao gồm 503 khung hình phạt thuộc các loại tội phạm khác nhau. Trong đó người từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi chỉ chịu trách nhiệm hình sự trong 185 khung hình phạt còn người từ đủ 16 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 18 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự ở tất cả các khung hình phạt là 503 khung hình phạt như vậy đã phân hóa trách nhiệm hình sự ở nhóm tuổi của người chưa thành niên đã thể hiện một cách rõ ràng phù hợp với từng độ tuổi nhất định và phù hợp với hành vi gây nguy hiểm cho xã hội. Sự phân hóa trên cũng một phần là do sự phân loại tội phạm, phân loại tội phạm rõ ràng cụ thể tạo điều kiện thuận lợi để phân hóa trách nhiệm hình sự theo nhóm tuổi có hiệu quả hơn. + Mức độ trách nhiệm hình sự khác nhau tùy thuộc vào nhóm tuổi của người chưa thành niên phạm tội: Việc phân hóa trách nhiệm hình sự theo độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự ngoài việc phân hóa về Phạm vi hành vi do người chưa thành niên gây nguy hiểm cao cho xã hội và bị coi là tội phạm thì cũng cần phân hóa về mức độ trách nhiệm hình sự của nhóm người chưa thành niên phạm tội và giữa người chưa thành niên phạm tội với người thành niên. Nếu không phân hóa thì có thể thấy rằng giữa những GVHD: Nguyễn Thu Hương 42 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam người chưa thành niên với nhau và người chưa thành niên với người thành niên phải chịu trách nhiệm hình sự như nhau. Cũng như tại khoản 2 Điều 12 BLHS hiện hành qui định “Người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.” Nếu không phân hóa thì mức trách nhiệm hình sự phải chịu giữa nhóm tuổi người chưa thành niên và người thành niên là như nhau. Vì mức độ lỗi khác nhau mà hành vi gây nguy hiểm là như nhau và mức trách nhiệm hình sự áp dụng như nhau là không hợp lý. Nên Bộ luật hình sự đã qui định chính sách xử lý hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội được qui định tại Chương X. Căn cứ vào Điều 12 Bộ luật Hình sự cho thấy một vấn đề cần sửa đổi, bổ sung đó là sự thống nhất giữa quy định của Điều luật này với nội dung của Phần các tội phạm Bộ luật Hình sự. Khoản 1 Điều 12 Bộ luật Hình sự thì "Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm...”. Tuy nhiên, giữa các quy định của Phần các tội phạm Bộ luật Hình sự và quy định về độ tuổi đã nêu tại Phần chung còn chưa thống nhất, nói cách khác chưa có khoản (quy định) nào về điều kiện của chủ thể đặc biệt. Ví dụ: Khoản 1 Điều 12 quy định như vậy, trong khi đó, khoản 1 Điều 115 Tội giao cấu với trẻ em lại quy định: "1. Người nào đã thành niên mà giao cấu với trẻ em từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi, thì bị phạt tù từ một năm đến năm năm...”. Do đó, rõ ràng ví dụ nếu một người là 17 tuổi mà giao cấu với trẻ em từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi thì không phải chịu trách nhiệm hình sự (khoản 1 Điều 115), trong khi đó nếu theo khoản 1 Điều 12 thì người này lại phải chịu trách nhiệm hình sự, vì các nhà làm luật đã quy định người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, đồng thời "mọi tội phạm” là bất kỳ tội phạm nào được quy định trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự hiện hành. Chính vì do những yếu tố khách quan bên ngoài như khả năng nhận thức, sự phát triển về trí lực khác nhau, tâm sinh lý phát triển khác nhau mà sẽ hoàn thiện theo độ tuổi. Dẫn đến mức độ lỗi khác nhau nên mức độ nguy hiểm cho xã hội cũng khác nhau nên mức trách nhiệm hình sự phải chịu cũng phải phân hóa khác nhau. Người từ đủ 14 tuổi đên 16 tuổi có mức độ lỗi thấp hơn khi thực hiện hành vi phạm tội của người từ đủ 16 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 18 tuổi và thấp hơn so với người đã thành niên cụ thể là tại đoạn 3 khoản 5 Điều 69 Bộ luật hình sự hiện hành qui định về không áp dụng hình phạt tiền với người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi mà theo qui định tại Điều 72 Bộ luật hình sự hiện hành thì phạt tiền có thể áp dụng đối với người từ đủ 16 tuổi cho đến 18 tuổi nếu người đó có thu nhập hoặc tài sản riêng. Phương thức xử lý phân hóa trách nhiệm hình sự theo tuổi chịu trách nhiệm hình sự được qui định tại Điều 74 Bô luật hình sự hiện hành: GVHD: Nguyễn Thu Hương 43 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Người chưa thành niên phạm tội chỉ bị phạt tù có thời hạn theo quy định sau đây: 1. Đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi khi phạm tội, nếu điều luật được áp dụng quy định hình phạt tù chung thân hoặc tử hình, thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá mười tám năm tù; nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá ba phần tư mức phạt tù mà điều luật quy định; 2. Đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi khi phạm tội, nếu điều luật được áp dụng quy định hình phạt tù chung thân hoặc tử hình, thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá mười hai năm tù; nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá một phần hai mức phạt tù mà điều luật quy định. Theo qui định như vậy thì phù hợp với mức độ lỗi gây ra và mức trách nhiệm hình sự thì mức tối đa của hình phạt khi tội phạm ở nhóm đã phân hóa. Hiện nay việc qui định mức tối đa trách nhiệm hình sự phải chịu ở mỗi nhóm tuổi thì vẫn còn hạn chế. Vì có một số trường hợp các nhóm tuổi chịu trách nhiệm hình sự bằng nhau. Có thể hiểu như sau mức tối thiểu trách nhiệm hình sự của các nhóm tuổi này phải chịu là như nhau do không có phân hóa theo nhóm tuổi. Với hạn chế trên thì cần tiếp tục hoàn thiện và phân hóa mức chịu trách nhiệm hình sự của các nhóm tuổi cho phù hợp và tương xứng với hành vi gây nguy hiểm cho xã hội cần phân hóa cụ thể hơn để việc áp dụng cá hình phạt đối với người chưa thành niên một cách hợp lý hơn thông qua đó làm cơ sở răn đe, phòng chống tội phạm và xử lý trách nhiệm hình sự một cách đúng người đúng tội và đó cũng là bất cập trong chế định này đòi hỏi nhà làm luật cần nhanh chóng hoàn thiện một cách tốt nhất. Việc phân hóa trách nhiệm hình sự theo nhóm tuổi chịu trách nhiệm hình sự còn thể hiện ở vấn đề khác như xóa án tích, thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự,… Theo những gì đã phân tích thì nhìn chung phân hóa trách nhiệm hình sự trong qui định về mức tuổi chịu trách nhiệm hình sự căn cứ vào mức độ lỗi của từng nhóm tuổi qua đó qui định mức trách nhiệm hình sự tương ứng với hành vi đã gây ra. Phân hóa trách nhiệm hình sự trên đã căn cứ vào kết quả của phân loại tội phạm nhằm đảm bảo phân hóa được rõ ràng cụ thể và hiệu qủa hơn. 2.3.3 Sự phân hoá trách nhiệm hình sự trong chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự Phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm cũng như trong chế định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sụ là không thể thiếu vì đó là cơ sở quan trọng cho các GVHD: Nguyễn Thu Hương 44 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam chế định sau này và thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự cũng vậy cũng dựa vào những yếu tố đó để có thể phân hóa thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự một cách tốt nhất phù hợp với từng mức độ nguy hiểm cho xã hội từ đó người viết sẽ tìm hiểu thểm việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự có những thuận lợi gì cũng như đưa ra những khó khăn để qua Chương sau đưa ra ý kiến khác phục thiếu sót và hạn chế đó. Việc qui đinh thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự dựa trên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm và thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự có ảnh hưởng đến trách nhiệm hình sự nên việc qui định mức thời hạn truy cứu trách nhiệm hình sự là nội dung quan trọng cần phân hóa trách nhiệm hình sự. Việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người có hành vi phạm tội là cần thiết đảm bảo tính công bằng trong xã hội tuy nhiên vì những lí do khác nhau chủ quan hay khách quan của tội phạm dẫn đến người thực hiện hành vi phạm tội không bị truy cứu trách nhiệm hình sự và sau khi thực hiện hành vi phạm tội họ đã hối cải và không vi phạm tội mới không trốn tránh sự trừng trị của pháp luật mà trong một khoảng thời gian nhất định mà khoảng thời gian đủ thử thách họ trở thành người có ích cho xã hội thì việc truy cứu trách nhiệm hình sự là không cần thiết nữa. Nhà làm luật Việt Nam đã ghi nhận định nghĩa truy cứu trách nhiệm hình sự là thời hạn mà do Bộ luật hình sự qui định mà hết thời hạn đó thì không truy cứu trách nhiệm hình sự nửa được qui định tại khoản 1 Điều 23 Bộ luật hình sự hiện hành. Căn cứ theo mức phân hóa thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự là mức dộ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Tương ứng với tội phạm có mức độ nguy hiểm cao cho xã hội thì sẽ có mức thời hạn truy cứu trách nhiệm hình sự càng dài và ngược lại. Mức thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự phụ thuộc vào mức độ gây nguy hiểm cho xã hội hay loại tội phạm được thực hiện. Và thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự được qui định tại khoản 2 Điều 23 Bộ luật hình sự qui định như sau: Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự được quy định như sau: a) Năm năm đối với các tội phạm ít nghiêm trọng; b) Mười năm đối với các tội phạm nghiêm trọng; c) Mười lăm năm đối với các tội phạm rất nghiêm trọng; d) Hai mươi năm đối với các tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. - Năm năm đối với các tội phạm ít nghiêm trọng. GVHD: Nguyễn Thu Hương 45 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại không lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến ba năm tù (khoản 3 Điều 8 Bộ luật hình sự). Ví dụ: Tội giết con mới đẻ (Điều 94); tội giết người trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh thuộc trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 95; tội xuất cảnh, nhập cảnh trái phép; tội ở lại nước ngoài hoặc ở Việt Nam trái phép (Điều 274)... - Mười năm đối với các tội phạm nghiêm trọng; Tội phạm nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến bảy năm tù (khoản 3 Điều 8 Bộ luật hình sự). Ví dụ: Tội lây truyền HIV cho người khác thuộc trường hợp quy định tại khoản 2 Điều 117; tội cưỡng dâm thuộc trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 113.v.v... - Mười lăm năm đối với các tội phạm rất nghiêm trọng; Tội phạm rất nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại rất lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến mười lăm năm tù (khoản 3 Điều 8 Bộ luật hình sự). Ví dụ: Tội sản xuất, buôn bán hàng giả thuộc trường hợp quy định tại khoản 2, khoản 3 Điều 156; tội vận chuyển trái phép hàng hoá, tiền tệ qua biên giới thuộc trường hợp quy định tại khoản 3 Điều 154.v.v... - Hai mươi năm đối với các tội phạm đặc biệt nghiêm trọng; Tội phạm đặc biệt nghiêm trọng là tội phạm gây y nguy hại đặc biệt lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là trên mười lăm năm tù, tù chung thân hoặc tử hình (khoản 3 Điều 8 Bộ luật hình sự). Ví dụ: Tội phản bội tổ quốc thuộc trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 78; tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân thuộc trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 79; tội giết người thuộc trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 93; tội tàng trữ, vận chuyển, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất ma tuý thuộc trường hợp quy định tại khoản 4 Điều 194; tội chiếm đoạt tàu bay, tàu thuỷ thuộc trường hợp quy định tại khoản 2 Điều 221.v.v... Việc qui định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự tại Điều 23 BLHS hiện hành đã căn cứ vào loại tội phạm và mức độ nguy hiểm cho xã hội để truy cứu trách nhiệm hình sự tương ứng với 4 loại tội phạm thì sẽ có 4 mức thời hạn truy cứu trách nhiệm hình sự. Tại Điều 24 của Bộ luật hình sự hiện hành qui định “Không áp dụng thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 23 của Bộ luật này đối với các tội quy định tại Chương XI và Chương XIV của Bộ luật này.” Việc qui định trên là hoàn toàn hợp lý vì Chương XI và Chương XIV là chương qui định tội phạm rất nguy hiểm cho xã hội không những xâm phạm đến quyền và lợi ích của một người mà còn xâm GVHD: Nguyễn Thu Hương 46 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam phạm đến lợi ích của quốc gia vì lý do đó nên có tính nguy hiểm rất cao cho xã hội nên việc không áp dụng chính sách khoan hồng là hoàn toàn hợp lý. Việc áp dụng thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm ở Chương XI và Chương XIV của Bộ luật hình sự hiện hành là hoàn toàn phù hợp với tinh thần phân hóa trách nhiệm hình sự. Bên cạnh đó thì tại khoản điều 23 Bộ luật hình sự hiện hành thì cần thay thể cụm từ “tự thú” thành “đầu thú” sẽ hợp lý hơn. 2.3.4 Phân hóa trách nhiệm hính sự trong chế định đồng phạm Đồng phạm là một khái niệm pháp lý nói lên quy mô tội phạm, được thể hiện trong một vụ án có nhiều người tham gia. Tuy nhiên, không phải cứ có nhiều người tham gia là đồng phạm, mà nhiều người tham gia đó phải cố ý cùng thực hiện một tội phạm, nếu có nhiều người phạm tội nhưng không cùng thực hiện một tội phạm thì không gọi là đồng phạm. Chế định đồng phạm quy định trong Bộ luật hình sự có hai loại mà theo khoa học luật hình sự gọi là đồng phạm giản đơn và đồng phạm phức tạp (phạm tội có tổ chức). Đồng phạm giản đơn là trường hợp tất cả những người cùng thực hiện một tội phạm đều là người thực hành. Ví dụ: A rủ B và C vào trong kho của Công trình H lấy trộm một máy bơm nước. Phạm tội có tổ chức, là một hình thức đồng phạm, có sự phân công, sắp đặt vai trò của những người tham gia. Trong đó mỗi người thực hiện một hoặc một số hành vi và phải chịu sự điều khiển của người cầm đầu. Trong luật hình sự đồng phạm được coi là một chế định đặc biệt, khác với tội phạm đơn lẻ tội phạm với hình thức đồng phạm bao giờ cũng do hai người trở lên thực hiện với lỗi cố ý. Chính sự khác biệt về số lượng và hành vi của mỗi người tham gia thực hiện phạm tội, đã hàm chứa những lý do đòi hỏi phải có những chính sách phân hóa trách nhiệm hình sự phù hợp. Những lý do đó là: - Tính chất hành vi của những người tham gia có thể khác nhau. - Mức độ đóng góp của họ đối với việc thực hiện phạm tội chung có thể khác nhau. Những lý do này đặt nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự trước yêu cầu xác định đường lối xử lý những người đồng phạm theo tính chất mức độ thực hiện hành vi của người phạm tội. Bên cạnh đó cần khẳng định rằng trong những trường hợp khác GVHD: Nguyễn Thu Hương 47 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam nhau, tùy thuộc vào loại hành vi nguy hiểm cho xã hội được cùng thực hiện tùy thuộc vào số lượng tham gia và mức độ liên kết giữa họ mà tính nguy hiểm của đồng phạm có thể thay đổi. Do đó phân hóa trách nhiệm hình sự đồng phạm đồng thời phải đáp ứng yêu caafuowr trường hợp thứ 2 là sử lý các trường hợp phân hóa khác nhau. Và để thực thi các nhiệm vụ trên thì phân hóa trách nhiệm hình sự phải thực hiện các quy phạm thuộc phần chung của bộ luật hình sự hiện hành. Đầu tiên việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong đồng phạm phải dựa trên những sự khác biệt về vai trò thực hiện hành vi để có những biện pháp xử lý phù hợp với từng hành vi thực hiện phạm tội. Như vậy đòi hỏi việc phân hóa những người đồng phạm ở từng hành vi tính chất của họ, đồng phạm đã và đang là vấn đề có nhiều quan điểm khác nhau có một số nước chỉ phân biệt giữa người phạm tội chính và người tòng phạm như Trung Quốc. Ở nước ta, Bộ luật hình sự hiện hành cũng phân thành 4 loại đó là người thực hành, người tổ chức, người xúi giục, người giúp sức trong đó thì người thực hành là người trực tiếp thực hiện hành vi, người tổ chức là chủ mưu, cầm đầu chỉ huy hành vi thực hiện tội phạm, người xúi dục là người kích động dụ dổ thúc đẩy người khác phạm tội và cũng là người tạo ra điều kiện vật chất tinh thần cho tội phạm thực hiện việc phân hóa như trên của luật hình sự Việt Nam là hợp lý phù hợp với nhu cầu thực tiễn đặt ra. Hiện nay, cũng có ý kiến cho rằng, Bộ luật hình sự nước ta cần quy định việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với “nhóm tội phạm có tổ chức” để trừng trị một số đối tượng thành lập hoặc tham gia nhóm tội phạm có tổ chức để thực hiện một số tội đặc biệt nguy hiểm như: khủng bố, giết người rửa tiền, buôn bán người, sản xuất, mua bán trái phép chất ma tuý… Tuy nhiên, theo tôi, cần cân nhắc kỹ vấn đề này, vì Bộ luật hình sự đã quy định các hành vi phạm tội khủng bố, rửa tiền, buôn bán người, sản xuất và mua bán trái phép chất ma tuý và một số tội phạm khác. Đối với các tội phạm này, nếu là phạm tội có tổ chức thì bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo khung hình phạt nặng hơn. Nếu quy định thêm một hành vi phạm tội mới mà hành vi phạm tội đó đã được quy định tại các điều luật thì áp dụng thế nào? Khái niệm tội phạm theo Điều 8 Bộ luật hình sự đã nêu rất rõ, còn phạm tội có tổ chức Điều 20 Bộ luật hình sự cũng nêu cụ thể đã bao hàm cả nhóm phạm tội có tổ chức rồi. Giả thiết, có một nhóm được thành lập ra để thực hiện một hoặc một số tội phạm nào đó nhưng vì lý do khách quan mà chưa thực hiện được thì đã thuộc trường hợp chuẩn bị phạm tội hoặc phạm tội chưa đạt và tuỳ trường hợp mà bị xử lý theo quy định của Bộ luật hình sự. Ngoài ra, Bộ luật hình sự còn có chế định “tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội” (Điều 19). Vậy “nhóm tội phạm có tổ chức” chưa thực hiện hành vi phạm tội mà tự ý nửa chừng chấm dứt việc GVHD: Nguyễn Thu Hương 48 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam phạm tội” thì giải quyết thế nào, đó là chưa kể đến việc xác định vai trò của từng người trong “nhóm tội phạm có tổ chức đó”. Nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự trong đồng phạm thể hiện sự khẳng định những nguyên tắc cơ bản trong đường lối xử lý những người đồng phạm định hướng cho việc xác định tội danh và cá thể hóa hình phạt trong từng trường hợp mà người đồng phạm gây ra. Theo Điều 53 Bộ luật hình sự hiện hành quy định: “Khi quyết định hình phạt đối với những người đồng phạm, Toà án phải xét đến tính chất của đồng phạm, tính chất và mức độ tham gia phạm tội của từng người đồng phạm. Các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng hoặc loại trừ trách nhiệm hình sự thuộc người đồng phạm nào, thì chỉ áp dụng đối với người đó.” Bên cạnh khái quát này thì Bộ luật hình sự hiện hành cũng có đường lối xử lý đối với những người đồng phạm tại Điều 3 Bộ luật hình sự hiện hành thì quy định nguyên tắc xử lý nghiêm trị đối với người chủ mưu, chỉ huy, cầm đầu việc thực hiện tội phạm. Bên cạnh đó, Bộ luật hình sự hiện hành cũng còn quy định xử lý người phạm tội đồng phạm xử lý theo hướng phân hóa khung hình phạt dựa vào mức độ thực hiện hành vi của họ và còn tùy thuộc vào mức độ gây nguy hiểm cho xã hội của từng người trong đồng phạm qua đó đưa ra mức trách nhiệm hình sự phù hợp như các Điều 79, 81, 82, 83, 89 và 91 ví dụ tại Điều 79 thì Tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân, thì người tổ chức, người xúi dục, người trợ giúp sẽ bị xử lý theo khung hình phạt từ 12 năm đến 20 năm tù chung thân hoặc tử hình còn đối với người đồng phạm khác thì bị xử lý theo khung hình phạt từ 5 năm đến 15 năm. Việc phân hóa trách nhiệm hình sự còn được quy định ở một số điều luật khác của phần tội phạm vào tính chất và hành vi mà mỗi người thực hiện. Và đây chính là việc phân định tội danh đối với những hành vi mang bản chất đồng phạm. Cũng giống như trường hợp tách riêng ra 2 hành vi là tổ chức đua xe trái phép và đua xe trái phép ra hai tội danh để xử lý, tách hành vi đánh bạc và hành vi gá bạc để xử lý theo điều luật riêng biệt, tuy nhiên những quan điểm này chỉ thể hiện được quan điểm phân hóa trong việc xử lý những người đồng phạm ở một số tội cụ thể. Theo nguyên tắc xử lý điều 53 Bộ luật hình sự hiện hành chỉ giới hạn về phạm vi người tổ chức vì vậy người viết cho rằng cần phải bổ sung vào chế định đồng phạm những quy định thể hiện rõ đường lối phân hóa đối với các loại người đồng phạm. Ngoài những phương thức xử lý đối với người tổ chưc thì cũng cần xem xét mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội đồng phạm mà có đường lối xử lý với người thực hành và người xúi dục nặng hơn so với người giúp sức. GVHD: Nguyễn Thu Hương 49 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự trong đồng phạm còn đòi hỏi đường lối xử lý đối với các trường hợp đồng phạm khác về tính nguy hiểm. Việc quy định về mức tối thiểu của đồng phạm là từ hai người trở lên thì tùy theo số lượng số lượng người tham gia và mức độ chênh lệch giữa những hành vi gây nguy hiểm khác nhau cũng có sự thay dổi khá lớn, sự khác biệt đó nhiều trường hợp dẫn đến mức độ nguy hiểm của tội phạm gây ra. Tuy nhiên vấn đề này đang được giải quyết theo những hướng khác nhau. Trong Bộ luật hình sự hiện hành thi hình thức phạm tội có tổ chức được coi là hình thức đồng phạm có sự câu kết chặc chẽ giữa những người phạm tội (Khoản 3 Điều 20). Trên những quy định chung trên thì phần các tội phạm “Phạm tội có tổ chức” được quy định là tình tiết định tội ví dụ như tội bạo loạn, là tình tiết định khung hình phạt tăng nặng như tội hủy hoại rừng, cướp tài sản hoặc trường hợp định tội tăng nặng trách nhiệm hình sự (điểm a khoản 1 điều 48) đối với trường hợp phạm tội cố ý khác.17 Pháp luật hình sự Việt Nam thể hiện sự phân hóa trách nhiệm hình sự với trường hợp đồng phạm đã phân hóa đường lối xử lý giữa phạm tội có tổ chức với trường hợp đồng phạm khác nhưng sự phân hóa đó chưa thể hiện một cách rõ ràng cụ thể và chưa xác đáng chưa tạo ra cơ sở pháp lý riêng biệt để xử lý những trường hợp tổ chức phạm tội đặc biệt là trong những năm gần đây tội phạm có tổ chức xuất hiện ngày càng nhiều và ngày có xu hướng phức tạp và quy mô hơn cho nên người viết đã đồng tình với quan điểm của Tiến sĩ Lê Thị Sơn là quy đinh của Bộ luật hình sự hiện hành nước ta về phạm tội có dấu hiệu “ có tổ chức” chưa đáp ứng yêu cầu đấu tranh chống và ngăn chặn các tổ chức phạm tội. Qua đó cho thấy trong giai đoạn tiếp theo nữa thì phân hóa trách nhiệm hình sự trong đồng phạm cần tiếp tục phân hóa cụ thể và rõ ràng hơn nửa đê giúp cho việc qui định và áp dụng mức trách nhiệm hình sự được tương xứng và hợp lý hơn nửa. Tóm lại, phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định đồng phạm cũng đã căn cứ vào mức độ lỗi, mức độ lỗi của từng người có hành vi khác nhau trong đồng phạm để qua đó đưa ra mức trách nhiệm hình sự phù hợp cho từng người. Tùy thuộc vào chức năng nhiệm vụ của từng người trong đồng phạm, mức độ lỗi, độ tuổi, mức độ gây nguy hiểm cho xã hội càng cao thì mức trách nhiệm hình sự càng cao và ngược lại chức năng nhiệm vụ của từng người trong đồng phạ, mức độ lỗi, độ tuổi, mức độ gây nguy hiểm 17 Lê Thị Sơn ,“Về phạm tội có dấu hiệu “ có tổ chức” trong luật hình sự Việt Nam”, Tập chí luật học, số 1/2003, tr. 45-48. GVHD: Nguyễn Thu Hương 50 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam cho xã hội thấp thì mức trách nhiệm hình sự phải chịu sẽ thấp. Phân hóa trách nhiệm hình sự ở vấn đề trên cũng đã dựa vào kết quả của phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội phạm, trong độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự,… nhằm đảm bảo việc phân hóa được toàn diện và sâu sắc hơn. 2.3.5 Phân hóa trách nhiệm hính sự trong chế định xóa án tích Vấn đề xóa án tích là một trong những vấn đề quan trong đối với mọi tội phạm mà cho đến nay Bộ luật hình sự hiện hành vẫn chưa có khái niệm xóa án tích. Trong Bộ luật hình sự năm 1985 chỉ có qui định xóa án còn Bộ luật hình sự năm 1999 thì qui định về xóa án tích. Án tích là một dạng trách nhiệm hình sự và nó mang lại hậu quả pháp lý bất lợi cho người bị kết án. Tức là sẽ bị chịu một khoảng thời gian thử thách để tự cải tạo thành người có ích cho xã hội. Nếu trong khoảng thời gian thử thách đó mà vẫn không có hiệu quả mà lại bắt đầu phạm tội mới thì án tích có thể áp dụng như một cấu thành tội phạm tăng nặng khung hình phạt lên. Và án tích chỉ áp dụng đối với người bị kết án. Và nó cũng mang nhiều hậu quả khó lường và bất lợi cho người bị kết án là khó tìm được việc làm và trong quan hệ xã hội. Do đó nếu thời hạn xóa án tích càng dài thì hậu quả bất lợi càng dài. Việc qui định thời hạn xóa án tích đối với người kết là hoàn toàn hợp lí tương xứng với mức độ nghiêm trọng của tội phạm đã thể hiện bằng mức hình phạt trong bản án của Toà án là yêu cầu của phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định xóa án tích. Qua đó thể hiện chính sách nhân đạo của pháp luật Việt Nam. Qua việc qui định của Bộ luật hình sự hiện hành có hai hình thức xóa án tích cho người bị kết án. + Đầu tiên là trường hợp được qui định tại Điều 64 Bộ luật hình sự hiện hành là đương nhiên được xóa án tích và được qui định như sau: Những người sau đây đương nhiên được xoá án tích: 1. Người được miễn hình phạt. 2. Người bị kết án không phải về các tội quy định tại Chương XI và Chương XIV của Bộ luật này, nếu từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án người đó không phạm tội mới trong thời hạn sau đây: a) Một năm trong trường hợp bị phạt cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù nhưng được hưởng án treo; b) Ba năm trong trong trường hợp hình phạt là tù đến ba năm; c) Năm năm trong trường hợp hình phạt là tù từ trên ba năm đến mười lăm năm; GVHD: Nguyễn Thu Hương 51 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam d) Bảy năm trong trường hợp hình phạt là tù từ trên mười lăm năm. + Thứ 2 là qui định tại Điều 65 của Bộ luật hình sự hiện hành thì thời hạn xóa án tích căn cứ theo qui định của Toà án đối với người phạm tội và loại quan hệ xã hội bị xâm phạm được qui định như sau: 1. Toà án quyết định việc xoá án tích đối với những người đã bị kết án về các tội quy định tại Chương XI và Chương XIV của Bộ luật này, căn cứ vào tính chất của tội phạm đã được thực hiện, nhân thân, thái độ chấp hành pháp luật và thái độ lao động của người bị kết án trong các trường hợp sau đây: a) Đã bị phạt tù đến ba năm mà không phạm tội mới trong thời hạn ba năm, kể từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án; b) Đã bị phạt tù từ trên ba năm đến mười lăm năm mà không phạm tội mới trong thời hạn bảy năm, kể từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án; c) Đã bị phạt tù trên mười lăm năm mà không phạm tội mới trong thời hạn mười năm, kể từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án. 2. Người bị Tòa án bác đơn xin xóa án tích lần đầu phải chờ một năm sau mới được xin xóa án tích; nếu bị bác đơn lần thứ hai trở đi thì phải sau hai năm mới được xin xóa án tích. Qua đó thấy tại qui định của khoản 1 Điều 65 Bộ luật hình sự hiện hành đã phân loại thành 3 mức hình phạt đối với người người bị kết án qui định tại Chương XI và XIV như trên là hoàn toàn phù hợp và cần thiết vì tính nguy hiểm đặc biệt của loại tội phạm qui định tại Chương XI và XIV như đã phân tích ở trên thì cần áp dụng thời gian để thử thách dài hơn đối với người phạm tội. Tùy theo từng bản án đã tuyên và loại quan hệ được pháp luật hình sự bảo vệ mà qui định thời hạn xóa án tích dài hay ngắn. Mức hình phạt đã tuyên trong bản án thể hiện mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đã được phân hóa trách nhiệm hình sự mà Tòa án căn cứ vào đó để áp dụng các qui định pháp luật (cá thể hóa hình phạt). Mức hình phạt thấp thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội không cao thì thời hạn xóa án tích ngắn và có thể cải tạo người phạm tội thành người có ích cho xã hội và ngược lại. Ngoài việc căn cứ vào loại hình phạt, mức hình phạt đã tuyên trong bản án và loại quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ để phân hóa mức thời hạn xóa án tích đối với người bị kết án thì nhà nước ta luôn có chính sách nhân đạo đối với người chưa thành GVHD: Nguyễn Thu Hương 52 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam niên phạm tội. Ở phần phân hóa trách nhiệm hình sự ở độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự cũng đã phân tích cụ thể thì việc cải tạo người chưa thành niên phạm tội sẽ hữu ích hơn so với người đã thành niên và đã được qui định cụ thể tại Điều 77 Bộ luật hình sự hiện hành: 1. Thời hạn để xoá án tích đối với người chưa thành niên là một phần hai thời hạn quy định tại Điều 64 của Bộ luật này. 2. Người chưa thành niên phạm tội, nếu được áp dụng những biện pháp tư pháp quy định tại khoản 1 Điều 70 của Bộ luật này, thì không bị coi là có án tích. Tức là người chưa thành niên phải chấp hành xong bản án và chỉ chịu một phần hai thời hạn qui định xóa án tích với người đã thành niên trong trường hợp đương nhiên xóa án tích. Tuy nhiên vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định xóa án tích vẫn chưa được hoàn thiện thể hiện ở những vấn đề như sau: + Xét trên loại hình phạt thì chưa có qui định về thời hạn xóa án tích cho người bị kết án chung thân, bởi lẽ qua áp dụng các qui định về giảm hình phạt thì người bị kết án chung thân có thể chấp hành xong bản án và tái hòa nhập cộng đồng việc không qui định như vậy có phải khi chấp hành xong bản án chung thân xong cũng như đồng thời được xóa án tích không. Vấn đề trên cần phải được phân hóa và giải quyết một cách hợp lý nhất. + Tại điều 65 Bộ luật hình sự hiện hành thì chưa có qui định về thời hạn xóa án tích đối với loại hình phạt mà Tòa án đã tuyên là cải tạo không giam giữ và phạt tù mà được hưởng án treo. Vì trên thực tiễn thì người phại tội ở Chương XI và XIV có thể áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ và phạt tù được hưởng án treo do quá trình phạm tội có nhiều tình tiết giảm nhẹ hay trong giai đoạn tội phạm chưa hoàn thành… + Việc qui định mức thời hạn xóa án tích cho người thành niên mà chưa có sự phân hóa ở nhóm tuổi người chưa thành niên qua đó cho thấy mức thời hạn xóa án tích là như nhau giữa nhóm tuổi từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi và từ đủ 16 tuổi đến 18 tuổi qui định như thế là chưa hợp lý vì như đã phân tích ở phần trên thì mức trách nhiệm hình sự, mức độ lỗi khác nhau và khả năng nhận thức cũng khác nhau nên mức xóa án tích cần được phân hóa cụ thể hơn để việc giải quyết tội phạm tương xứng hơn. Do vậy cần tiếp tục hoàn thiện phân hóa trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội một cách sâu sắc và toàn diện hơn nửa. GVHD: Nguyễn Thu Hương 53 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam CHƯƠNG 3 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN SỰ PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG MỘT SỐ CHÊ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung Bộ luật hình sự hiện hành đã đạt được những thành tựu to lớn như phân hóa tương đối triệt để và sâu sắc hơn so với sự phân hóa trách nhiệm hình sự trước kia. Tuy nhiên vẫn còn những hạn chế nhất định cần kịp thời điểu chỉnh, sửa đổi để góp phần trong phong trào đấu tranh phòng ngừa tội phạm. Việc tiếp tục tìm hiểu, nghiên cứu những chế định để tìm hướng hoàn thiện ở các chế định thông qua đó đưa ra đề xuất hoàn thiện để đáp ứng yêu cầu và phục vụ tốt cho công tác phòng chóng tội phạm hiện nay. 3.1 Những bất cập trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự hiện hành Mặc dù phân hóa trách nhiệm hình sự đã có nhiều sự tiến bộ, Bộ luật hình sự được phân hóa một cách tương đối toàn vẹn và hợp lý hơn nhưng bên trong các chế định vẫn còn có nhiều hạn chế nhất định phải được quan tâm hơn nửa để hoàn thiện một cách tốt nhất những bất cập trong một số chế định như sau: 3.1.1 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định phân loại tội phạm Theo những qui định Bộ luật hình sự hiện hành về khái niệm tội phạm tại khoản 2 điều 8 Bộ luật hình sự hiện hành chia tội phạm thành 4 loại tội phạm như sau: “Căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi được quy định trong Bộ luật này, tội phạm được phân thành tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.” Tuy nhiên về mặt hậu quả pháp lý đối với trường hợp tội phạm nghiêm trọng và tội rất nghiêm trọng chưa quy định mức tối thiểu của khung hình phạt chỉ quy định mức tối đa của khung hình phạt là không hợp lý và đó cũng là hạn chế của phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định phân loại tội phạm. Vì chỉ quy định mức cáo nhất của khung hình phạt qua đó người viết thấy rằng cả 3 loại tội phạm là tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng và tội rất nghiêm trọng đều có chung mức đối thiểu khung hình phạt trong trường hợp này dẫn đến tội phạm rất nghiêm trọng sẽ hàm chứa cả tội phạm ít nghiêm trọng và tội phạm nghiêm trọng. Thông qua phân tích trên cho thấy việc chưa quy định mức tối thiếu đối với tội nghiêm trọng và rất nghiêm trọng là chưa hợp lý cần kịp thời sửa đổi bổ sung để GVHD: Nguyễn Thu Hương 54 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong phân loại tội ngày càng trở nên hoàn thiện hơn nửa. 3.1.2 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định tuổi chịu trách nhiệm hình sự Việc quy định mức độ trách nhiệm hình sự theo nhóm tuổi chịu trách nhiệm hình sự căn cứ vào mức độ lỗi của mỗi nhóm tuổi là phù hợp với yêu cầu phòng chống tội phạm hiện nay. Thực tiễn thi hành pháp luật cho thấy một số quy định trong điều luật của phần chung và phần các tội phạm của Bộ luật Hình sự hiện hành về vấn đề “tuổi chịu trách nhiệm hình sự” và “người chưa thành niên” đang là vướng mắc không nhỏ cho các cơ quan tiến hành tố tụng bởi sự quy định không rõ ràng, mâu thuẫn trong các điều luật. Tuổi chịu trách nhiệm hình sự mặc dù không được ghi nhận chính thức dưới góc độ lập pháp là một đặc điểm (dấu hiệu) cơ bản của tội phạm trong Điều 8 Bộ luật hình sự, tuy nhiên, dấu hiệu này lại có ý nghĩa rất quan trọng trong việc làm sáng tỏ trách nhiệm hình sự của người phạm tội. Đây cũng như là dấu hiệu không thể thiếu trong yếu tố chủ thể của tội phạm bên cạnh dấu hiệu “năng lực trách nhiệm hình sự”. Ngoài ra, độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự cũng là một vấn đề quan trọng có ý nghĩa quyết định đối với quá trình giải quyết vụ án hình sự. Như quy định tại điều 12 Bộ luật hình sự về “Tuổi chịu trách nhiệm hình sự” quy định như sau: “1. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm; 2. Người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng”. Như vậy, pháp luật hình sự Việt Nam quy định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo hai mức: từ đủ 14 đến dưới 16 và từ đủ 16 tuổi trở lên. Đầu tiên, căn cứ vào nội dung Điều 12 Bộ luật hình sự cho thấy có sự hạn chế là chưa thống nhất giữa quy định của điều luật này với nội dung của quy định trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự. Cụ thể, theo khoản 1 Điều 12 Bộ luật hình sự thì: “Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm...”. Nhưng tại khoản 1 Điều 115 Bộ luật hình sự về Tội giao cấu với trẻ em lại quy định: “Người nào đã thành niên mà giao cấu với trẻ em từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi, thì bị phạt tù từ 1 năm đến 5 năm...”. Theo đó, nếu một người 17 tuổi mà giao cấu với trẻ em từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi thì không phải chịu trách nhiệm hình sự vì theo khoản 1 Điều 115 Bộ luật hình sự GVHD: Nguyễn Thu Hương 55 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam quy định chủ thể phải là người “đã thành niên” nghĩa là đủ 18 tuổi. Trong khi đó nếu theo khoản 1 Điều 12 Bộ luật hình sự thì người này lại phải chịu trách nhiệm hình sự, vì các nhà làm luật đã quy định người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm nghĩa là bất kỳ tội phạm nào được quy định trong Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự trong đó có cả tội giao cấu với trẻ em. Hai là, việc quy định mức trách nhiệm hình sự của mỗi nhóm tuổi đối với người chưa thành niên phạm tội hạn chế mức tối đa của hình phạt áp dụng tại điều 72,73 và 74 Bộ luật hình sự hiện hành còn hạn chế nhất định như trong các trường hợp sau: Khống chế mức cao nhất của khung hình phạt áp dụng trong một số trường hợp thì trách nhiệm hình sự của nhóm tuổi chịu trách nhiệm hình sự sẽ bằng nhau mà chưa thể hiện được phân hóa trách nhiệm hình sự. Việc quy định như trên chỉ thể hiện phân hóa trách nhiệm hình sự khi người chưa thành niên phạm tội rất nghiêm trọng với mức hình phạt cao nhưng lại hưởng mức hình phạt thấp do được khống chế mức cao nhất của khung hình phạt. Hay là việc quy định nêu trên thi mức hình phạt cao nhất của hình phạt được áp dụng trở xuống được thể hiện giữa người chưa thành niên và người đã thành niên phạm tội không có sự phân hóa trách nhiệm hình sự. Ví dụ cụ thể như sau tại quy định nêu trên thì người từ đủ 16 tuổi đến 18 tuổi và một người đã thành niên phạm tội cướp tài sản ở khoản 1 điều 133 Bộ luật hình sự hiện hành với khung hình phạt từ 3 năm đến 10 năm tù thì Tòa án sẽ phạt tù người đã thành niên ở mức trung bình là 6 năm 6 tháng tù còn đối với người chưa thành niên áp dụng khoản 1 điều 74 thì mức án sẽ là 7 năm 6 tháng tù. Ví dụ này cho thấy hạn chết từ việc xử lý người chưa thành niên và người đã thành niên phạm tội nên trong thời gian tới cần sửa đổi bổ sung để hoàn thiện hơn chính sách xử lý với người chưa thành niên phạm tội Thứ ba, Việc quy định mức tối đa và mức tối thiểu của khung hình phạt đối với người chưa thành niên áp dụng theo nhóm tuổi theo người viết việc quy định mưc tối thiểu như vậy là quá chi tiết là cho luật đặt ra vụn vặt và khó xử lý áp dụng các quy tắc của Bộ luật hình sự. 3.1.3 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự Tại qui định của Điều 23 Bộ luật Hình sự có những vấn đề cần sửa đổi, bổ sung như sau: Thứ nhất, đoạn 2 khoản 3 Điều 23 Bộ luật Hình sự quy định: "Nếu trong thời hạn nói trên, người phạm tội cố tình trốn tránh và đã có lệnh truy nã, thì thời gian trốn tránh GVHD: Nguyễn Thu Hương 56 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam không được tính và thời hiệu tính lại kể từ khi người đó ra tự thú hoặc bị bắt giữ” thực ra chỉ cần quy định "đã có lệnh truy nã” là đầy đủ, còn việc quy định "cố tình trốn tránh” hay "không cố tình trốn tránh” không có ý nghĩa gì. Hai là, về cách tính thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, cũng tại đoạn 2 khoản 3 Điều 23 Bộ luật Hình sự quy định: "Nếu trong thời hạn nói trên, người phạm tội cố tình trốn tránh và đã có lệnh truy nã, thì thời gian trốn tránh không được tính và thời hiệu được tính lại kể từ khi người đó ra tự thú hoặc bị bắt giữ”. Theo người viết, việc quy định cụm từ "tự thú” chưa chính xác mà phải là "đầu thú sẽ hợp lý hơn sẽ được chứng minh cụ thể hơn trong phần sau. Ba là, Bộ luật hình sự hiện hành vẫn chưa phân hóa thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự giữa người chưa thành niên phạm tội vì khi người chưa thành niên phạm tội có những trường hợp mức độ nguy hiểm cho xã hội thặm chí còn cao hơn so với người đã thành niên phạm tội thế nên cần quy định rõ ràng hơn cho phù hợp với từng mức độ nguy hiểm cho xã hội. 3.1.4 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định đồng phạm Các nhà làm luật chưa quy định cụ thể trong Bộ luật Hình sự vấn đề trách nhiệm hình sự do hành vi thái quá (hành động vượt quá) của người thực hành, trong khi thực tiễn xét xử ở nước ta vẫn tồn tại và tham khảo kinh nghiệm lập pháp của Điều 37 Bộ luật Hình sự Liên bang Nga18. Cần khắc phục để đáp ứng những yêu cầu bức thiết hiện nay. Khi mà Bộ luật hình sự hiện hành của nước ta chưa có quy định về “Hành vi thái quá của người thực hành” tất cả chỉ là do thực tiễn xét xử cũng như lý luận về luật hình sự thừa nhận khi cần xem xét đến trách nhiệm hình sự của từng người trong đồng phạm. Như chúng ta đã biết không phải bao giờ người thực hành cũng thực hiện đúng những hành vi do đồng phạm đặt ra, do đó có trường hợp người thực hành tự ý không thực hiện tội phạm hoặc tự ý nữa chừng chấm dứt việc thực hiện tội phạm, nhưng thực tế cũng không ít trường hợp người thực hành tự ý thực hiện các hành vi vượt quá yêu cầu của những người đồng phạm đặt ra do đó họ phải chịu trách nhiệm hình sự về phần hành vi thái quá của mình nên cần phân hóa trách nhiệm hình sự trong trường hợp này qua đó phân loại với các trường hợp tuân theo hành vi đồng phạm đã đặc ra để có những mức hình phạt phù hợp. Như vậy, Khi nghiên cứu tình trạng loại trừ trách nhiệm 18 Trường Đại học Luật Hà Nội, Bộ luật Hình sự Liên bang Nga, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2011, tr.50. GVHD: Nguyễn Thu Hương 57 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam hình sự của những người đồng phạm khác đối với người thực hành chúng ta chỉ có thể nghiên cứu nội dung của sự “thái quá” mà người thực hành đã gây ra, từ đó xác định trách nhiệm hình sự của người thực hành về hành vi thái quá đó mà loại trừ trách nhiệm hình sự của những người đồng phạm khác. Có một vấn được ra là liệu những người đồng phạm khác (người tổ chức, người xúi giục, người giúp sức) có thực hiện hành vi thái quá hay không và trách nhiệm hình sự dành cho họ như thế nào thì hiện tại vẫn chưa được quy định cụ thể. Chính vì vậy, Bộ luật hình sự hiện hành cũng cần phải quy định và bổ sung thêm một cách cụ thể vấn đề xác định trách nhiệm hình sự cho hành vi thái quá của người thực hành, cũng như những người đồng phạm khác 3.1.5 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định xóa án tích Theo những gì đã phân tích ở phần trên thì phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định xóa án tích vẫn còn hạn chế và chưa được toàn diện những vấn đề hạn chế đó là: Đầu tiên là việc chưa có qui định cụ thể thời gian xóa án tích cho người bị kết án chung thân phải chăng khi kết thúc án chung thân sẽ đương nhiên được xóa án tích điều trên là không hoàn toàn hợp lý vậy việc qui định thời hạn xóa án tích đối với người bị kết án chung thân là bao nhiêu là phù hợp vì tính nhân đạo của nhà nước ta cho họ còn hòa nhập vào cuộc sống. Thứ hai, đó chính là qui định tại Điều 65 Bộ luật hình sự hiện hành chưa qui định về mức thời hạn xóa án tích đối với loại hình phạt mà Tòa án tuyên là cải tạo không giam giữ và tù có thời hạn nhưng được hưởng án treo vi trên thực tế thì người thực hiện hành vi phạm tội ở các chương XI và Chương XIV có thể áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ và tù có thời hạn nhưng được hưởng án treo do quá trình phạm tối co tình tiết giảm nhẹ hoặc ở giai đoạn tội phạm chưa hoàn thành. Thứ ba, đối với qui định tại Điều 77 Bộ luật hình sự hiện hành qui định chung mức thời hạn xóa án tích cho người chưa thành niên mà chưa có sự phân hóa mức thời hạn theo độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự như vậy sẽ dẫn đến tình trang là mức xóa án tích giữa các nhóm tuổi của người chưa thành niên là từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi và nhóm từ đủ 16 tuổi cho đến 18 là như nhau trong khi đó căn cứ vào mức độ lỗi mức độ gây nguy hiểm cho xã hội của hành vi của 2 nhóm tuổi trên là hoàn toàn khác nhau. Nên cần phải phân loại trách nhiệm hình sự tốt hơn để đáp ứng yêu cầu tốt nhất về đấu tranh và phòng ngừa tội phạm. GVHD: Nguyễn Thu Hương 58 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam 3.2 Định hướng hoàn thiện về phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự Việt Nam Theo những gì người viết đã phân tích ở trên đã rút ra được kết luận như sau: Phân hóa trách nhiệm sự là một trong những nguyên tắc cơ bản quan trọng và đặc thù xuyên suốt của ngành luật hình sự Việt Nam có giá trị nền tảng cho toàn bộ các chế định, quy phạm của Bộ luật hình sự. Có ảnh hưởng đến quá trình lập pháp hình sự và việc xây dựng chế định tội phạm trong luật hình sự nói riêng và pháp luật nói chung. Phân hóa trách nhiệm hình sự là phân chia trách nhiệm hình sự thành các mức độ khác nhau tương ứng với mức độ gây nguy hiểm cho xã hội. Phân hóa trách nhiệm hình sự càng sâu sắc, tối đa sẽ càng đảm bảo tính công bằng trong pháp luật hình sự qua đó hổ trợ tốt nhất cho việc tuân thủ các nguyên tắc khác của pháp luật do việc phân hóa trách nhiệm hình sự như là cá thể hóa hình phạt, có mối quan hệ rất chặc chẽ với các nguyên tắc khác. Do vậy, phân hóa trách nhiệm hình sự có ý nghĩa rất quan trọng về lý luận và thực tiễnáp dụng pháp luật. Tội phạm với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội ngày càng cao và khác nhau nên cần phân hóa trách nhiệm hình sự và việc phân hóa phải đảm bảo cho phù hợp và tương xứng với mức độ nguy hiểm đó. Tại Nghị quyết số 49 ngày 02/6/2005 của Bộ chính trị về chiến lược cải cách từ pháp đến năm 2020 đã nêu công tác tư pháp còn nhiều hạn chế cần phải hoàn thiện trong giai đoạn sắp tới trong đó có chính sách hình sự còn nhiều bất cập, chậm sửa đổi, bổ sung nội dụng như sau: “Trong những năm qua, thực hiện các nghị quyết của Đảng, nhất là Nghị quyết 08-NQ/TW, ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị “về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”, công cuộc cải cách tư pháp đã được các cấp ủy, tổ chức đảng lãnh đạo và tổ chức thực hiện với quyết tâm cao, đạt được nhiều kết quả. Nhận thức và sự quan tâm đối với công tác tư pháp có nhiều thay đổi theo hướng tích cực; chất lượng hoạt động tư pháp đã được nâng lên một bước, góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, tạo môi trường ổn định cho sự phát triển kinh tế, hội nhập quốc tế, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tuy nhiên, những kết quả đó mới là bước đầu và mới tập trung vào giải quyết những vấn đề bức xúc nhất. Công tác tư pháp còn bộc lộ nhiều hạn chế. Chính sách hình sự, chế định pháp luật dân sự và pháp luật về tố tụng tư pháp còn nhiều bất cập, chậm được sửa đổi, bổ sung. Tổ chức bộ máy, chức năng, nhiệm vụ, cơ chế hoạt động của các cơ quan tư pháp còn bất hợp lý. Đội ngũ cán bộ tư pháp, bổ trợ tư pháp còn GVHD: Nguyễn Thu Hương 59 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam thiếu; trình độ nghiệp vụ và bản lĩnh chính trị của một bộ phận cán bộ còn yếu, thậm chí có một số cán bộ sa sút về phẩm chất, đạo đức và trách nhiệm nghề nghiệp. Vẫn còn tình trạng oan, sai trong điều tra, bắt, giam giữ, truy tố, xét xử. Cơ sở vật chất, phương tiện làm việc của cơ quan tư pháp còn thiếu thốn, lạc hậu. Cùng với những mặt hạn chế nêu trên, nhiệm vụ cải cách tư pháp đang đứng trước nhiều thách thức. Tình hình phạm tội diễn biến phức tạp, với tính chất và hậu quả ngày càng nghiêm trọng. Các khiếu kiện hành chính, các tranh chấp dân sự, kinh tế, lao động, các loại khiếu kiện và tranh chấp có yếu tố nước ngoài có chiều hướng tăng về số lượng và phức tạp, đa dạng hơn. Đòi hỏi của công dân và xã hội đối với các cơ quan tư pháp ngày càng cao; các cơ quan tư pháp phải thật sự là chỗ dựa của nhân dân trong việc bảo vệ công lý, quyền con người, đồng thời phải là công cụ hữu hiệu bảo vệ pháp luật và pháp chế xã hội chủ nghĩa, đấu tranh có hiệu quả với các loại tội phạm và vi phạm. Nhiệm vụ phát triển và bảo vệ đất nước, yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa đòi hỏi phải ban hành và thực hiện Chiến lược Cải cách tư pháp đến năm 2020 phù hợp với quá trình đổi mới công tác lập pháp và chương trình cải cách hành chính.”19 .Với những hạn chế như đã phân tích ở phần trên thì Bộ chính trị đã xác định phương hướng và nhiệm vụ cải cách tư pháp và đó là hoàn thiện chính sách pháp luật hình sự, có tác động, góp phần thực hiện nhiệm vụ hoàn thiện pháp luật hình sự đó là vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung Bộ luật hình sự năm 1999. Phân hóa trách nhiệm hình sự là cách thức thực hiện pháp chế, công bằng, bình đẳng và nhân đạo của nhà nước và có tác động mạnh mẽ đến công tác đấu tranh, phòng ngừa tôi phạm. Mục đích phân hóa trách nhiệm hình sự là đảm bảo cho việc công bằng trong pháp luật không phân biệt đối xử. Thông qua nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự thể hiện tính pháp chê, tính nhân đạo, bình đẳng, công bằng của Nhà nước ta. Việc phân hóa trách nhiệm hình sự có tác động mạnh mẽ đến phong trào đấu tranh phòng chống tội phạm. Tuy nhiên hiện nay vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung Bộ luật hình sụ hiện hành vẫn còn tồn tại bất cập, hạn chế. Để khác phục được những hạn chế đó và đưa ra phương hướng hoàn thiện để hoàn thành những 19 Nghị quyết số 49 ngày 02/6/2005 của Bộ chính trị về chiến lược cải cách từ pháp GVHD: Nguyễn Thu Hương 60 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam nhiệm vụ mà cải cách tư pháp về phân hóa trách nhiệm hình sự phần chung Bộ luật hình sự hiện hành có những phương hướng sau: Một là, Phân hóa trách nhiệm hình sự phải dựa vào mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, phải đánh giá một cách đồng bộ và toàn diện về tất cả yếu tố gây nguy hiểm cho xã hội. Hai là, Phải đảm bảo tính chất tương xứng về mức độ nguy hiểm cho xã hội với mức trách nhiệm hình sự đặt ra, phân hóa trách nhiệm hình sự phải xem xét đến các yêu cầu khác như tính nhân đạo của luật hình sự nước ta, bảo vệ các khách thể và chủ thể đặc biệt…; phân hóa trách nhiệm hình sự phải đảm bảo một cách toàn diện, đồng bộ tạo cơ sở cho việc cá thể hóa hình phạt áp dụng một cách thuận lợi Ba là, phân hóa trách nhiệm hình sự không được nhỏ lẽ phải mang tính thống nhất và không chồng chéo lên nhau và phải đảm bảo có sự đồng bộ giữa nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự và các nguyên tắc khắc của luật hình sự. Trên đây là các định hướng nhằm khác phục những hạn chế nhằm làm cho phân hóa trách nhiệm hình sự càng hợp lý và sâu sắc hơn nửa. 3.3 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự hiện hành 3.3.1 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định phân loại tội phạm Để khắc phục hạn chế tại điều 8 bộ luật hình sự hiện hành là một trong những đòi hỏi khách quan và cấp thiết trong điều kiện phát triển về kinh tế và xã hội hiện nay của nước ta nhằm khắc phục những hạn chế nói trên thì người viết xin đưa ra kiến nghị đê khắc phục thiếu sót trên về việc tại khoản 3 điều 8 Bộ luật hình sự hiện hành chưa quy định mức tối thiểu của mức khung hình phạt với tội nghiêm trọng và rất nghiêm trọng vì Bộ luật hình sựu hiện hành đã qui định 4 loại tội phạm phù hợp với từng mức độ nguy hiểm cho xã hội với mức hình phạt khác nhau và không chồng lấn lên nhau. Những gì ở trên cho thấy tội phạm có mức độ nguy hiểm cho xã hội có mức độ nguy hiểm cao nhưng chưa quy định mức tối thiểu đối với hai tội trên là không hợp lý vì có trường hợp mức hình phạt giống nhau chưa tương xứng với hành vi gây nguy hiểm cho xã hội không đảm bảo yêu cầu phân hóa trách nhiệm hình sự. Và để khắc phục những thiếu sót đó người viết đưa ra ý kiến đề xuất như sau: Điều 8 Bộ luật hình sự “1. Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một GVHD: Nguyễn Thu Hương 61 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hoá, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tự do, tài sản, các quyền, lợi ích hợp pháp khác của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa. 2. Căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi được quy định trong Bộ luật này, tội phạm được phân thành tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. 3. Tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại không lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến ba năm tù; tội phạm nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là trên ba năm tù đến bảy năm tù; tội phạm rất nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại rất lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là trên bảy năm tù đến mười lăm năm tù; tội phạm đặc biệt nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại đặc biệt lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là trên mười lăm năm tù, tù chung thân hoặc tử hình. 4. Những hành vi tuy có dấu hiệu của tội phạm, nhưng tính chất nguy hiểm cho xã hội không đáng kể, thì không phải là tội phạm và được xử lý bằng các biện pháp khác.” 3.3.2 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự Bộ luật hình sự hiện hành đã và đang dần hoàn thiện cho phù hợp với những yêu cầu bức thiết của thực tiễn, hiện nay thì Bộ luật hình sự vẫn còn những thiếu sót cũng như hạn chế nhất định về tuổi chịu trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội và hạn chế đó là hạn chế mức tối đa của khung hình phạt áp dụng tại các điều 72, 73, 74 Bộ luật hình sự hiện hành. Việc khống chế mức cao nhất của khung hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội tạo nên sự không thống nhất trong các áp dụng hình phạt do quy định như vậy không có mức giới hạn dưới của khung hình phạt làm xuất hiện nhiều cách hiểu khác nhau về mức tối thiểu của khung hình phạt đó và hiểu rằng mức tối thiểu đó có thể áp dụng như thế nào cũng được và cũng có thể thấp hơn mức tối thiểu của khung hình phạt Để khắc phục những hạn chế trên thì người viết hoàn toàn đồng ý với ý kiến của Tiến sĩ Cao Thị Oanh cho rằng nên sửa đổi điều 74 bổ sung theo hướng thêm một số GVHD: Nguyễn Thu Hương 62 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam nguyên tắc xử lý người chưa thành niên phạm tội đã được ghi nhận trong công ước viên và các chuẩn mực quốc tế khác như nguyên tắc biện pháp chỉ được áp dụng cuối cùng khi không biện pháp nào khác và ý kiến đó như sau: Khung hình phạt được áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội theo những nguyên tắc sau: 1) Nếu khung hình phạt tương ứng trong điều luật quy định mức hình phạt cao nhất là chung thân hoặc tử hình thì khung hình phạt được áp dụng đối với người từ đủ 16 tuổi đến 18 tuổi khi phạm tội có mức phạt tối đa là 18 năm tù và mức hình phạt tối thiểu là ba phần tư mức hình phạt của khung tối thiểu đó; khung hình phạt áp dụng đối với người từ đủ 14 tuổi cho đến 16 tuổi khi phạm tội có mức hình phạt tối đa là 12 năm và mức hình phạt tối thiểu bằng một phần hai mức tối thiểu của khung hình phạt đó. 2) Nếu khung hình phạt tương ứng trong điều luật qui định hình phạt duy nhất là tù có thời hạn thì khung hình phạt được áp dụng đối với người từ đủ 16 tuổi đến 18 tuổi khi phạm tội có mức hình phạt tối đa và mức hình phạt tối thiểu bằng ba phần tư mức tối đa và mức tối thiểu của khung hình phạt đó; khung hình phạt được áp dụng đối với người từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi khi phạm tội có mức khung hình phạt tối đa và mức khung hình phạt tối thiểu bằng một phần hai mức hình phạt tối đa và mức hình phạt tối thiểu của khung hình phạt đó. 3) Nếu khung hình phạt tương ứng trong điều luật qui định nhiều loại hình phạt thì khung hình phạt áp dụng đối với người từ đủ 16 tuổi đến 18 tuổi khi phạm tội cũng bao gồm tất các loại hình phạt đó với các mức tối đa và tối thiểu của mỗi loại hình phạt bằng ba phần tư các mức tương ứng của khung hình phạt đó; khung hình phạt áp dụng đối với người từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi khi phạm tội bao gồm tất các loại hình phạt đó với các mức tối đa và tối thiểu của mỗi loại hình phạt bằng một phần hai các mức tương ứng của khung hình phạt đó.20 Với nhứng ý kiến trên của Tiến sĩ Cao Thị Oanh có thể hiện mức phân hóa trách nhiệm hình sự của các nhóm tuổi chịu trách nhiệm hình sự nghĩa là quy đinh mức tối đa và tối thiểu của hình phạt áp dụng theo nhóm tuổi. Với việc quy định như trên làm cho luật trở hợp lý hơn và dễ dàng áp dụng trong thực tiễn. 20 Cao Thị Oanh (2008), Nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự, Nhà xuất bản Công an nhân dân, Hà Nội, tr.179-180. GVHD: Nguyễn Thu Hương 63 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Việc sửa đổi như trên đã giải quyết được trật tự hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội thì quyết định hình phạt như đối với trường hợp người đã thành niên phạm tội sau đó quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội. Xác định được mức hình phạt cụ thể đối với người chưa thành niên phạm tội, và mức hình phạt tối thiểu của người chưa thành niên sẽ thấp hơn mức hình phạt tối thiểu của người đã thành niên. Và đã qui định được nguyên tắc hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội. Xác định được những trường họp người chưa thành niên phạm tội chưa đạt và chuẩn bị phạm tội thông qua đó đưa ra mức hình phạt cụ thể hơn. Tóm lại phân hóa trách nhiệm hình sự theo độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự là một trong những phần quan trọng nhất nó tạo cơ sở thuận lợi cho việc định tội danh hợp lý và phù hợp với hành vi của mình gây ra hơn.là cơ sở cho việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong các chế định khác trong phần chung Bộ luật hình sự. 3.3.3 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự Bộ luật hình sự hiện hành của nước ta chưa có quy đinh về thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với trường hợp của người chưa thành niện phạm tội, theo người viết những chính sách cũng như đường lối xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội phải nhẹ hơn so với người đã thành niên phạm tội và điều nãy cũng là nguyên tắc đã được ghi nhận trong điều 69 Bộ luật hình sự hiện hành. Việc không có quy định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự riêng dành cho người chưa thành niên phạm tội từ đó dẫn tới việc người chưa thành niên phạm tội thì xác định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định chung tại điều 23 Bộ luật hình sự hiện hành. Như vậy có thể thấy nhà làm luật chưa phân hóa trách nhiệm hình sự trong trường hợp này và đó cũng là hạn chế nhất định cần được nhanh chóng sửa đổi để đáp ứng yêu cầu phòng chóng tội phạm hiện nay. Việc chưa quy định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự cho người chưa thành niên phạm tội vấn đề đặt ra là quy định như thế nào cho phù hợp và phải nhẹ hơn so với người đã thành niên phạm tội và phải phù hợp với mức độ nguy hiểm mà người chưa thành niên phạm tội qua việc quy định thời hiệu để họ có khoản thời gian ăn năn hối lỗi, hoàn thiện bản thân hơn để trở thành người có ích cho xã hội. Qua đó người viết đưa ra ý kiến là cần nên quy định vào Chương X của Bộ luật hình sự hiện hành là bổ sung vào điều 77a quy định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội và điều luật cụ thể như sau: GVHD: Nguyễn Thu Hương 64 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Điều 77a Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội 1. Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi: a) năm năm đối với tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý b) bảy năm đối với tội đặt biệt nghiêm trọng 2. Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người từ đủ 16 tuổi đến 18 tuổi: a) Ba năm đối với các tội phạm ít nghiêm trọng; b) Năm năm đối với các tội phạm nghiêm trọng; c) Bảy lăm năm đối với các tội phạm rất nghiêm trọng; d) Chín năm đối với các tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Những sửa đổi trên đã góp phân hoàn thiện phân hóa trách nhiệm hình sự khắc phục được những hạn chế hiện tại làm cho luật hình sự ngày càng trở nên hợp lý hiệu quả hơn. 3.3.4 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định đồng phạm Đồng phạm bao giờ cũng có tính nguy hiểm cho xã hội cao hơn so với trường hợp phạm tội bình thường do một người thực hiện việc xác định mức trách nhiệm hình sự cho từng người trong đồng phạm như thế nào là hợp lý nhất phù hợp mức nguy hiểm mà tội phạm đồng phạm gây ra cho xã hội và phù hợp với nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên những quy định về tội phạm đồng phạm còn có những hạn chế và thiếu sót nhất định qua đó người viết đưa ra những ý kiến nhằm hoàn thiện những thiếu sót đó như sau: Đó là việc chưa quy định cụ thể trong Bộ luật Hình sự vấn đề trách nhiệm hình sự do hành vi thái quá (hành động vượt quá) của người thực hành trong khi thực tiễn xét xử ở nước ta vẫn tồn tại và tham khảo kinh nghiệm lập pháp của Điều 37 Bộ luật Hình sự Liên bang Nga21. Do đó, cần bổ sung thành một điều luật mới là khoản 4 Điều 20. Hành vi thái quá của người thực hành trong đồng phạm nhằm bao quát xử lý đầy đủ tư cách của một loại 21 Trường Đại học Luật Hà Nội, Bộ luật Hình sự Liên bang Nga, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2011, tr.50. GVHD: Nguyễn Thu Hương 65 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam người đồng phạm trung tâm trong đồng phạm - là người thực hành hay đồng thực hành hoặc có thêm cả hành vi thái quá của họ, cũng như trách nhiệm hình sự riêng biệt khi thực hiện hành vi thái quá nằm ngoài ý định phạm tội chung của đồng bọn và sửa đổi bổ sung như sau: “Điều 20. Đồng phạm 1. Đồng phạm là trường hợp có hai người trở lên cố ý cùng thực hiện một tội phạm. 2. Người tổ chức, người thực hành, người xúi giục, người giúp sức đều là những người đồng phạm. Người thực hành là người trực tiếp thực hiện tội phạm. Người tổ chức là người chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy việc thực hiện tội phạm. Người xúi giục là người kích động, dụ dỗ, thúc đẩy người khác thực hiện tội phạm. Người giúp sức là người tạo những điều kiện tinh thần hoặc vật chất cho việc thực hiện tội phạm. 3. Phạm tội có tổ chức là hình thức đồng phạm có sự câu kết chặt chẽ giữa những người cùng thực hiện tội phạm. 4.Hành vi thái quá của người thực hành trong đồng phạm là việc người thực hành đã thực hiện một tội phạm nằm ngoài ý định của những người đồng phạm khác. Những người đồng phạm khác không phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi thái quá của người thực hành”. 3.3.5 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định xóa án tích Xóa án tích là một chế định quan trọng trong Bộ luật hình sự hiện hành của nước ta nhằm thể hiện tính nhân đạo của pháp luật. Việc quy định về xóa án tích là một biện pháp giúp cho người phạm tội có khoảng thời gian để người phạm tội xóa đi mặc cảm và trở thành người có ích cho xã hội nhưng hiện nay vẫn chưa quy định về xóa án tích đối với người phạm tội có mức án chung thân phải chăng khi chấp hành xong án chung thân thì tội phạm sẽ đương nhiên xóa án tích điều trên là chưa hợp lý qua đó người viết muốn đưa ý của mình là cần quy định thêm thời gian xóa án tích đối với người có mức án chung thân là bổ sung vào điểm đ khoản 2 điều 64 Bộ luật hình sự hiện hành: “Điều 64. Đương nhiên được xoá án tích Những người sau đây đương nhiên được xoá án tích: 1. Người được miễn hình phạt. 2. Người bị kết án không phải về các tội quy định tại Chương XI và Chương XIV của Bộ luật này, nếu từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án người đó không phạm tội mới trong thời hạn sau đây: GVHD: Nguyễn Thu Hương 66 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam a) Một năm trong trường hợp bị phạt cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù nhưng được hưởng án treo; b) Ba năm trong trong trường hợp hình phạt là tù đến ba năm; c) Năm năm trong trường hợp hình phạt là tù từ trên ba năm đến mười lăm năm; d) Bảy năm trong trường hợp hình phạt là tù từ trên mười lăm năm; đ) Chín năm trong trường hợp hình phạt tù chung thân.” Với việc quy định như trên sẽ khắc phục được những thiếu sót đã nêu đảm bảo tối đa tính chất nhân đạo của pháp luật Việt Nam và đảm bảo phân hóa trách nhiệm hình sự ngày càng hoàn thiện hơn. Thứ hai, hạn chế tại điều 65 Bộ luật hình sự hiện hành là chưa quy định về thời hạn xóa án tích đối với loại hình phạt Tòa án tuyên là cải tạo không giam giữ và tù có thời hạn nhưng được hưởng án treo tại Chương XI và Chương XIV đó là hạn chế cần nhanh chóng sửa đổi bổ sung cho việc phân hóa trách nhiệm hình sự được toàn diện hơn. Qua đó người viết đưa ra ý kiến của mình về bổ sung vào điểm d khoản 1 điều 65 Bộ luật hình sự hiện hành như sau: “Điều 65. Xoá án tích theo quyết định của Toà án 1. Toà án quyết định việc xoá án tích đối với những người đã bị kết án về các tội quy định tại Chương XI và Chương XIV của Bộ luật này, căn cứ vào tính chất của tội phạm đã được thực hiện, nhân thân, thái độ chấp hành pháp luật và thái độ lao động của người bị kết án trong các trường hợp sau đây: a) Đã bị phạt tù đến ba năm mà không phạm tội mới trong thời hạn ba năm, kể từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án; b) Đã bị phạt tù từ trên ba năm đến mười lăm năm mà không phạm tội mới trong thời hạn bảy năm, kể từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án; c) Đã bị phạt tù trên mười lăm năm mà không phạm tội mới trong thời hạn mười năm, kể từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án; 2. Người bị Tòa án bác đơn xin xóa án tích lần đầu phải chờ một năm sau mới được xin xóa án tích; nếu bị bác đơn lần thứ hai trở đi thì phải sau hai năm mới được xin xóa án tích.” GVHD: Nguyễn Thu Hương 67 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam d) Đã bị phạt cải tạo không giam giữ và tù và được hưởng án treo,trong thời hạn một năm kể từ khi chấp hành xong bản án hoặc hết thời hiệu thi hành án. 2. Người bị Tòa án bác đơn xin xóa án tích lần đầu phải chờ một năm sau mới được xin xóa án tích; nếu bị bác đơn lần thứ hai trở đi thì phải sau hai năm mới được xin xóa án tích.” Ba là, hạn chế tại khoản 1 điều 77 của Bộ luật hình sự hiện hành chỉ quy định một cách chung chung về thời hiệu xóa án tích đối với người chưa thành niên phạm tội mà chưa phân hóa quy định cụ thể cho từng nhóm tuổi của người chưa thành niên sẽ có những trường hợp mức xóa án tích không phù hợp với mức độ gây nguy hiểm cho xã hội của tội phạm qua đo người viết đề xuất ý kiến của mình là nên sửa đổi khoản 1 điều 77 Bộ luật hình sự hiện hành như sau: “Điều 77. Xoá án tích 1.Thời hạn để xoá án tích đối với người chưa thành niên theo độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự. Nhóm tuổi từ đủ 14 tuổi đến 16 tuổi là một phần hai thời hạn quy định tại điều 64 của Bộ luật này còn nhóm tuổi từ đủ 16 tuổi đến 18 tuổi là ba phần tư thời hạn quy định tại Điều 64 của Bộ luật này. 2. Người chưa thành niên phạm tội, nếu được áp dụng những biện pháp tư pháp quy định tại khoản 1 Điều 70 của Bộ luật này, thì không bị coi là có án tích.” Qui định này đã thể chính sách nhân đạo của nhà nước đối với người chưa thành niên phạm tội, phân hóa một cách toàn diên nhất để có cách xử lý phù họp với người chưa thành niên phạm tội. Phân hóa trách nhiệm hình sự là một trong những nội dung quan trong thiết yếu trong quá trình lập pháp của pháp luật Việt Nam. Phân hóa trách nhiệm hình sự càng triệt để thì quá trình áp dụng được thuận lợi hơn đảm bảo phong trào đấu tranh phong ngừa tội phạm Những giải pháp trên của người viết có thể còn có nhiều sai sót, hạn chế rất mong được sự góp ý của quý Thầy, Cô để luận văn được hoàn chỉnh hơn. GVHD: Nguyễn Thu Hương 68 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam KẾT LUẬN Như vậy, có thể khẳng định rằng phân hoá trách nhiệm hình sự là một nguyên tắc cơ bản của luật hình sự Việt Nam, là một trong những đề tài có phạm vi rộng thể hiện đa dạng, phức tạp hơn nửa lại chưa được làm rõ trong luật thực định và chưa thống nhất về mặt lý luận vì vậy trong khuôn khổ các chế định trong phần chung của Bộ luật hình sự Việt Nam người viết hi vọng có thể làm sáng tỏ vấn đề liên quan đến phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định trong phần chung của Bộ luật hình sự Việt Nam. Phân hóa trách nhiệm hình sự tồn tại trong hoạt động xây dựng pháp luật nhằm tạo ra đường lối xử lí người phạm tội dựa trên tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được thực hiện và những đặc điểm nhân thân người phạm tội. Với vai trò quan trọng này, nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự đ ̣òi hỏi phải được tiếp tục nghiên cứu một cách toàn diện, sâu sắc, từ đó vận dụng những hiểu biết tương ứng vào việc hoàn thiện luật hình sự để tạo ra cơ sở pháp lý tốt nhất cho hoạt động cá thể hoá trách nhiệm hình sự trong thực tiễn xét xử. Không những vậy phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật hình sự còn trực tiếp hoặc gián tiếp góp phần thúc đẩy các mối quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội được phát triển bền vững ổn định. Trong thời gian qua thì phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định của phần chung Bộ luật hình sự hiện hành đã góp phần vào công tác đấu tranh phòng ngừa tội phạm, đảm bảo tính nhân đạo của nhà nước ta. Tuy nhiên việc phân hóa trách nhiệm hình sự vẫn còn nhiều hạn chế và thiếu sót là chưa phân hóa trách nhiệm hình sự cho người chưa thành niên phạm tội chưa hoàn thành những hạn chế này có ảnh hưởng không nhỏ đến hiệu quả của phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật hình sự. Qua những gì đã phân tích về lý luận về phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định trong phần chung của Bộ luật hình sự hiện hành thì người viết cũng đã đưa ra những kiến nghị, ý kiến đề xuất nhằm để cho luật hình sự ngày càng hoàn thiện và phát triển hơn nữa trong thời gian tới. Góp Phần ngày càng hoàn thiện pháp luật nói chung và pháp luật hình sự nói riêng./. GVHD: Nguyễn Thu Hương 69 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO V ăn bản quy phạm pháp luật 1. Hiến pháp năm 2013. 2. Bộ luật hình sự năm 1985. 3.Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi bổ sung năm 2009). 4. Bộ luật tố tụng hình sự năm 2013 5. Nghị quyết số 49 của Bộ chính trị về chiến lược cải cách từ pháp năm 2005. 6. Nghị định số 60/2000/NĐ-CP của chính phủ quy định việc thi hành hình phạt cải tạo không giam giữ. Sách, báo, tạp chí 1. Phạm Văn Beo, Giáo trình luật hình sự phần chung (Quyển 1),Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2010. 2. Lê Cảm, Các nghiên cứu chuyên khảo về phần chung luật hình sự tập III, Nhà xuất bản Công an nhân dân, Hà Nội năm 2000. 3. Lê Cảm, Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), NXB. Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2005 4. Lê Cảm – Cao Thị Oanh, Khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự, Tập chí luật học số 2, năm 2006. 5. Phan Trung Hiền, Để hoàn thành tốt luận văn ngành luật, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2009. 6. Nguyễn Ngọc Hòa, Tội phạm và cấu thành tội phạm, Nhà xuất bản Công an nhân dân, Hà Nội năm 1999. 7. Cao Thi Oanh, Những biểu hiện của nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự trong đồng phạm, Tập chí luật học số 6, năm 2003. 8. Lê Thị Sơn, Trách nhiệm hình sự và hình phạt, Nhà xuất bản Công an nhân dân, Hà Nội năm 2001. 9. Tuấn Vũ, Tội phạm “trẻ hóa”, phạm tội nghiêm trọng, Báo Sài gòn giải phóng, năm 2014. GVHD: Nguyễn Thu Hương 1 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Trang thông tin điện tử và 1. Góc luật hình sự, Luật hình sự Việt Nam – Sự phát triển trong 20 năm đổi mới các định hướng hoàn thiện, Giáo sư tiến sĩ Nguyễn Ngọc Hòa, http://luathinhsu.wordpress.com/2011/03/30/luat-hinh-su-viet-nam-su-phat-trien-trong20-nam-doi-moi-va-cac-dinh-huong-hoan-thien/, [truy cập ngày12/9/2014]. 2. Trường Đại học kiểm sát, Hoàn thiện các quy định của Bộ Luật hình sự liên quan đến tội phạm và trách nhiệm hình sự, http://www.tks.edu.vn/portal/detailtks/6872_66_61_Hoan-thien-cac-quy-dinh-cua-BoLuat-hinh-su-lien-quan-den-toi-pham-va-trach-nhiem-hinh-su.html, [truy cập ngày10/10/2014]. 3. Luận văn luật hình sự, Những vấn đề lý luận và thực tiễn về tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo luật hình sự việt nam, Trần Thi Hoàng Lan, http://123doc.vn/document/1031681-nhung-van-de-ly-luan-va-thuc-tien-ve-tuoi-chiutrach-nhiem-hinh-su-theo-luat-hinh-su-viet-nam.htm,[truy cập ngày 12/10/2014]. 4. Trường Đại học kiểm sát, Khái niệm trách nhiệm hình sự, Tiến sĩ Phạm Mạnh Hùng ,http://tks.edu.vn/portal/detail/4167_66__Khai-niem-trach-nhiem-hinhsu.html?TabId=&pos=, [truy cập ngày18/10/2014]. 5. Tòa án Nhân dân tinh Bắc Ninh, Một số vấn đề về sửa đổi, bổ sung phần chung Bộ luật hình sự năm 1999, Tiến sĩ Phạm Minh Tuyên, http://tandbacninh.gov.vn/bai-viet-chuyen-mon/mot-so-van-de-ve-sua-doi-bo-sungphan-chung-bo-luat-hinh-su-nam-1999-222.html, [truy cập ngày 27/10/2014]. GVHD: Nguyễn Thu Hương 2 SVTH: Nguyễn Thành Thêm [...]... Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam CHƯƠNG 2 SỰ THỂ HIỆN NGUYÊN TẮC PHÂN HÓA TRÁCH NHIÊM HÌNH SỰ TRONG MỘT SỐ CHẾ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Qua những gì đã phân tích, tìm hiểu ở Chương 1 thì người viết nhân thấy rằng trong thời kỳ hiện nay bên cạnh sự phát triển của đất nước trong thời kỳ đổi mới thì kèm theo đó là tình hình tội... các tư tưởng, quan điểmn về phân hóa trách nhiệm hình sự được tuân thủ thực hiện trong thực tiễn và tránh tùy tiện trong áp dụng pháp luật hình sự; còn phân hóa trách nhiệm hình sự là cách thức để tăng cường pháp chế trong luật hình sự + Phân hóa trách nhiệm hình sự với nguyên tắc cá thể hóa hình phạt trong Luật hình sự: Phân hóa trách nhiệm hình sự và nguyên tắc cá thể hóa hình phạt có mối quan hệ chặt... chế định phần chung Bộ luật hình sự hiện hành tìm hiểu những khó khăn bất cập của những chế định này để đáp ứng yêu cầu phân hóa trách nhiệm hình sự hiện hành 2.1 Cơ sở của phân hóa trách nhiệm hình sự Phân hóa trách nhiệm hình sự được xây dựng trên cơ sở lý luân nhất định Và những cơ sở lý luận đó là: Phân hóa trách nhiệm hình sự tạo ra căn cứ pháp lý cho việc xác định mức độ trách nhiệm hình sự phù... được quy định mức hình phạt càng cao và ngược lại Trong phần các tội phạm cụ thể GVHD: Nguyễn Thu Hương 25 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam của Bộ luật hình sự năm 1985 có 35 điều luật chỉ quy định một khung hình phạt, còn lại là quy định khung hình phạt từ hai trở lên nên thể hiện rõ rệt tính phân hóa trách nhiệm hình sự cao... của phân hóa trách nhiệm hình sự nên có thể xem phân hóa trách nhiệm hình sự là những quan điểm, tư tưởng chỉ đạo trong hoạt động xây dựng pháp luật hình sự Trách nhiệm pháp lí trong pháp luật hình sự là trách nhiệm hình sự gồm các dạng như: hình phạt, các biện pháp tư pháp hình sự và án tích; các dạng trách nhiệm hình sự này chỉ tồn tại trong lĩnh vực pháp luật hình sự Như vậy, phân hóa trách nhiệm. .. đã được ban hành. Việc ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 thể hiện sự phát triển vượt bậc của luật hình sự Việt Nam đặc biệt là sự phân hóa trách nhiệm hình sự trong xây dựng pháp luật hình sự Phân hóa trách nhiệm hình sự thể hiện một cách sâu sắc rõ ràng và cụ thể hơn Ở nhiều khía cạnh thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội của tôi phạm cũng được phân hóa một cách rõ ràng hơn trong Bộ luật hình sự năm 1985.. .Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam sự bất lợi, nêu rõ vấn đề này sẽ thấy được sự khác biệt giữa trách nhiệm hình sự với các dạng trách nhiệm pháp lý khác Do vậy có thể hiểu trách nhiệm hình sự là: Trách nhiệm của người phạm tội phải chịu hậu quả pháp lý hình sự đối với hành vi phạm tội của mình 1.1.2 Đặc điểm của trách nhiệm hình sự Căn cứ... bị coi là tội phạm với những hành vi không phải là tội phạm vì lý do nhân đạo Như qua hoạt động phân hóa trách nhiệm hình sự đối với độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự thì tại khoản 2 điều 12 Bộ luật hình sự hiện hành qui định phạm vi hành GVHD: Nguyễn Thu Hương 20 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam vi của người từ đủ 14 tuổi... trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam quan điểm khác nhau về phân hóa trách nhiệm hình sự mà điển hình là hai quan điểm sau: Nhóm thứ nhất, các tác giả cho rằng không có sự phân biệt giữa nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự và nguyên tắc cá thể hóa trách nhiệm hình sự mà cho rằng chúng là những nguyên tắc tồn tại suốt trong hoạt động xây dựng pháp luật (mà... Giai đoạn thực hiện phạm tội phân hóa thành giai đoạn chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt và phạm tội hoàn thành GVHD: Nguyễn Thu Hương 24 SVTH: Nguyễn Thành Thêm Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam Phân hóa trách nhiệm hình sự trong thời kỳ này ngày càng xâu sắc hơn góp phần đảm bảo mức trách nhiệm hình sự đặc ra ngày càng tương xứng với hành vi nguy