Bộ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Dược HÀ NỘI Trần Thị Hương NGHIÊN CỨU TÁC DỤNG CHỐNG ĐÔNG MÁU CỦA HAI BÀI THUỐC ĐÔNG Dược (KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP Dược sĩ 1997 - 2002) Người hướng dẫn : TS. Nguyễn Văn Đồng Nơi thực hiện : Bộ môn Hoá sình Thời gian thực hiện : 07/03 - 20/05/2002 Hà nội, 05 - 2002 Lời cảm ơn x in é á y ^ ^ iồ n ỹ ể i ê t Ì ổ i i ỉ i ầ y ^ ¿ á ũ T S . tA T ^ it^ ễ n *V ă ìt ì^ tỹ iử ỉl lív m ^ đ ã i đ f i ũ n ,A ể i/t^ ổ rt^ d a n ỹ i íi ^ i e m ầẨ ^n ỹ ế u ù ( ỊtM Í A ìn / i H m ü - ầ iê n Ả'Jưm ũíđn nàỹ. € Ũ n ỹ x in ể à y iũ e ủ m ổ n Ì ổ i Cũ ỈỈP^ưim^ & ĩư m Ji ỈỈP^tđửĩnỹ e ù n ^ ùìỜM i ỉ tê cấ c H iầ ụ cê lu w iỹ ểô m ô n f^ o ú đ ã io ũ đ iề f^ á iê n ^ Ííí ỷ i đ ổ e m /w m i iiià n J i  'Jw d ũ ỉđ n f m y . 'T w i, n ỹ à /^ 2 5 & ư ín ỹ ố 2 0 0 2 m ê n & ì Ẩ n Õ ĩ d f ^ ư ổ n ^ MỤC LỤC Đặt vấn đề 1 Phần 1: Tổng quan 2 1 .1 Q u á tr ì n h đông máu và chống dông m áu 2 1.1.1 Quá trình đông máu 2 1.1.2 Quá trình tiêu fibrin 5 1.1.3 Các yếu tố ảnh hưỏmg đến lưu thông huyết mạch 7 1.2 Rối loạn quá trình đông máu 7 1.2.1 Yếu tố thromboplastin tiểu cầu 7 1.2.2 Hệ thống tiêu fibrin 8 1.2.3 Một số trường hợp tăng đông trên lâm sàng 8 1.3 Các thuốc chống đông máu và tiêu ýỉbrin 9 1.3.1 Heparin 9 1.3.2 Các chất kháng vitamin K 10 1.3.3 Các thuốc tiêu fibrin 11 1.3.4 Thuốc chống kết tập tiểu cầu 12 1.3.5 Các thuốc Đông dược 14 Phần 2: Thực nghiệm và kết quả 15 2.1 Đối tượng nghiên cứu 15 2.1.1 Bài thuốc số 1 15 2.1.2 Bài thuốc số 2 17 2.2 Phương pháp nghiên cứ u 17 2.2.1 Xử lý và chế biến bài thuốc 17 2.2.2 Kỹ thuật xác định các chỉ s ố 18 2.2.3 Phưoỉng pháp thử thuốc trên chuột 20 2.2.4 Phưong pháp xử lý kết quả 21 2.3 Kết quả thực nghiệm 23 2.4 Nhận xét tổng quát và bàn luận 32 Phần 3: Kết luận và đề xuất 34 Tài liệu tham khảo Phu luc CHÚ GIẢI CHỮ VIẾT TẮT ADP : Adenosin diphosphat Antithrombin II I: Kháng thrombin III AMP : Adenosin monophosphat BTi : Bài thuốc sô 1 : Điều trị bài thuốc 1 trong 16 ngày gy 26 : Điều trị bài thuốc 1 trong 26 ngày BT2 : Bài thuốc sô 2 : Điều trị bài thuốc 2 trong 16 ngày : Điều trị bài thuốc 2 trong 26 ngày cox : Cyclooxygenase DĐVN : Dược Điển Việt Nam DĐTQ : Dược Điển Trung Quốc PG : Prostaglandin P G I2 : Prostacyclin PIVKA : Protein Induce by Vitamin K Antagonists SK : Streptokinase TX : Thromboxan VXĐM : Vữa xơ động mạch : Yếu tố X, XII hoạt hoá ĐẶT VẤN ĐỂ Huyết mạch ứ trệ gây ảnh đến sức khoẻ nói chung và đến sự hoạt động của nhiều cơ quan trong cơ thể đặc biệt là đối với người già và bệnh vữa xơ động mạch (VXĐM). Trong VXĐM sự lắng đọng các mảng vữa xơ ở thành động mạch làm cho huyết khối dễ hình thành, gây nhiều tai biến trầm trọng đặc biệt là trong nhồi máu cơ tim. Cho nên nguyên tắc phòng và điều trị VXĐM là ngăn cản sự hình thành huyết khối và tiêu cục máu đông. Hiện nay đã có nhiều thuốc chống đông máu và tiêu fibrin như Heparin, thuốc kháng vitamin K, Aspirin, Streptokinase, Urokinase. Hầu hết các thuốc là hoá dược, có cơ chế tác dụng rõ ràng và đã được sử dụng phổ biến. Tuy nhiên mặt hạn chế của các thuốc là phải dùng dài ngày và gây nhiều tác dụng phụ như; Dễ gây loét dạ dày tá tràng, dị ứng, chảy máu Để hạn chế nhược điểm của thuốc nói trên Y - Dược học trong nước và thế giới có xu hướng dùng các thuốc có nguồn gốc thiên nhiên. Trong Y - Dược học cổ truyền đã sử dụng nhiều bài thuốc, vị thuốc hoạt huyết nhằm tăng cưòng lưu thông huyết mạch. Song cơ chế tác dụng của thuốc chưa được chứng minh mà chỉ theo kinh nghiệm sử dụng. Với mục đích tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc, góp phần làm sáng tỏ tác dụng hoạt huyết và tác dụng lưu thông huyết mạch chúng tôi đã nghiên cứu tác dụng của hai bài thuốc trong lĩnh vực chống đông máu và tiêu fibrin. Tác dụng của bài thuốc được đánh giá trên mô hình gây tăng cholesterol ngoại sinh ở chuột cống trắng bằng các chỉ số: Thời gian Quick Thời gian Howell Thời gian tiêu fibrin PHẦN 1: TỔNG QUAN 1.1 Quá trình đông máu và chống đông máu [3]: Quá trình đông máu và chống đông máu là hai mặt đối lập nhưng song song tồn tại trong cơ thể với các mục đích rất khác nhau. Đông máu nhằm mục đích cầm máu khi chảy máu và chống đông máu nhằm mục đích ngăn cản đông máu lan toả, tiêu cục máu để lưu thông máu khi mạch đã phục hồi. Khi cấu tạo và chức năng của tế bào nội mạc bị thay đổi như trong VXĐM sự hình thành các mảng vữa xơ dẫn đến rối loạn tuần hoàn, kích hoạt hệ đông máu tạo ra cục máu làm tắc mạch gây tử vong hoặc tàn phế. 1.1.1 Quá trình đông máu [3]: Quá trình đông máu là một chuỗi các phản ứng hoá học theo dây chuyền, trong đó sản phẩm của phản ứng trước trở thành chất xúc tác cho phản ứng sau. Phản ứng cuối cùng là sự biến đổi fibrinogen (một protein hoà tan trong huyết tưofng) thành fibrin (một protein không hoà tan) có dạng hình sợi, liên kết với nhau thành lưới sợi huyết ôm lấy các huyết cầu tạo thành cục máu đông nút vào chỗ mạch bị tổn thương để chống chảy máu (cùng với các yếu tố co mạch và co sợi huyết). Có 12 yếu tố tham gia phản ứng dây chuyền đông máu. Hội nghị quốc tế về tiêu chuẩn hoá sinh học đã quy định các yếu tố đông máu được ký hiệu bằng chữ số La mã (xem phụ lục 1). Theo Howell quá trình đông máu được chia thành 3 giai đoạn: # Giai đoạn 1: Là giai đoạn hình thành thromboplastin, chất xúc tác cho sự biến đổi prothombin thành thrombin. Thromboplastin là một nhóm chất có nguồn gốc trong huyết tương, tiểu cầu và tế bào mô. Sự hình thành thromboplastin có thể theo con đưòfng nội mạch (chỉ phụ thuộc vào các yếu tố của huyết tương và của tiểu cầu) hoặc con đưòfng ngoại mạch (phụ thuộc các yếu tố của tổ chức và của tiểu cầu) thưcmg xảy ra do phối hợp của cả hai con đưòmg. Hình 1: Cơ cliế của (Ịiiá trình (lôiig ináu và tiôu ííbrin Cờ chê đòng máu ì iêỊ) xúc bé ¡nậỉ XII ►Xlla ựlagenìan íũcloi) XI . Hệ thống nội mạch H M W Kinlnogen, Prekallikrein Hệ thống enzym tiêu fibrin Hệ thông ngoài mạch Xla Ca iai (ioạn t (1) IX ______SL. IXa -» VIII + phospholipid {Antihaemophilic factor) Ca + 2 Ca ♦ 2 -M ồ I hrorììhoplasliiì rnô ^— Tổn tlurơng inô (factor IM) » VII (proconveítin) (ị) (ĩ) I lai đ o ạ n 2 - / CỊ) X ► X a < Aiìllthrombỉiì III Ncjinig kết tỉếii cấu ® • inhibits 0) Yếu tố hoạt hoá Plasm inogen : < V +PI)ospholipid *: 0 • Ca‘^ t (yếu tố TC3) • p- • 0 Pỉasmin Pỉasinỉnoyoii CD Prothrombin ▼ Thrombin (íỉbrinolisin) (proíibíinolisỉn) (factor II) ► (factor lla) ► Tiểu cẩu , . J (B Q) 0) - ► Chuyển dạng ia i r (loạn 3 Joạt lìoá Flbrlnoyen (factor I) 0 XIII (S) Fibrin (factor la) Ca ♦ 2 Fibrin bền vững sản phấrn tỉêu Fibrin 0) C'ouinaiin vA (lAiì cliál (D liepaiin - ức cliế sự lạo tlìAnh vă hoại (lỌng cí\a 'riỉioinhiii Q) lỉcpaiiii liổu llỉAp l.liig tác (iụng của kháng thronibin III vA Iftng hiỌu lực ( Ua c-ác chAÌ ức chế cAc yếu ló X, iX, XI, XII vA của plnsiuin. ® Anciíxỉ - ngAn cnii fihiiiiogen ihAnh fill! in khổng bén (5) '1'liuốcức chế kừ\ vỏn liôu cáu (Aspiiin, iiKÌoiiằclauiii ) (E) 'Ihuóc lluoiiibolylic - Sỉieplokinasc ® 1'huOÍc Ihroiiihoỉylic - Uiokinasc C'hAI kích liìích liôii fibrin: Blliylocstrenol, Slano/olol íâ) C’híú chống liổu libria: aciti e aniiiio capíoic, liaucxiuiiic, ■Xác (lịn lì Ih ờ i g i a n Q u ick : •. X á c (lịn h Ihừ i g i a n l l o w c ll: X á c ( lịn h th íỉi g ia n t i ê ụ n b r in : .:- • Các yếu tố trong huyết tương: Trong huyết tương có các yếu tố XII, XI, IX, X, prekallikrein. Các yếu tố này bình thường ở dạng không hoạt hoá và được hoạt hoá theo phản ứng có tính chất dây chuyền để hình thành yếu tố Xa. Ngoài ra huyết tương còn có yếu tố VIII khi được hoạt hoá cũng xúc tác cho sự hình thành yếu tố Xa. Một số yếu tố khác của huyết tương là yếu tố V dưới dạng Va là đồng yếu tố với yếu tố x^. • Các yếu tố tiểu cầu: Trong tiểu cầu có 9 yếu tố tác dụng vào nhiều giai đoạn của quá trình đông máu và tiêu fibrin. Trong giai đoạn này chỉ có yếu tố tiểu cầu 3 tham gia. Thromboplastin của tiểu cầu hình thành do sự huỷ hoại của tiểu cầu khi tiếp xúc với bề mặt gồ ghề. Thrombin xúc tác sự hình thành yếu tố này. • Các yếu tố từ các mô: Thromboplastin mô được tiết vào huyết tương khi tế bào mô bị tổn thưofng, nó có tác dụng xúc tác yếu tố VII thành Vila» Vila xúc tác một phần nhỏ prothrombin thành thrombin. Lượng nhỏ thrombin này xúc tác sự hoạt hoá các yếu tố V,VIII để hình thành thromboplastin nhanh hơn. • Giai đoạn 2: Là giai đoạn chuyển prothrombin thành thrombin dưới tác dụng của các yếu tố Xa, Va, IV. Thời gian Quick kéo dài khi thiếu một trong những yếu tố trên. Sự thiếu hẳn một trong yếu tố nào đó đều làm cho sự biến đổi prothrombin không hoàn toàn. 4 Giai đoạn 3: Là giai đoạn tạo fibrin từ fibrinogen dưới tác dụng của thrombin, Ca^'^ và yếu tố Xlllg. Phản ứng đầu tiên là fibrinogen mất đi một hay nhiều peptid để tạo thành fibrin hoạt hoá (fibrin đơn phân), chất này trùng hợp tức khắc nhưng thuận nghịch thành fibrin đa phân (dạng hoà tan) có phân tử lượng lófn hofn nhiều so với fibrinogen ban đầu. Thrombin có thể làm đông một lượng fibrinogen rất lớn. Cho nên số lượng fibrin tạo thành ít phụ thuộc vào số lượng thrombin, nhưng thời gian tạo fibrin lại phụ thuộc nhiều vào số lượng thrombin. Fibrin đa phân không bền vững được xúc tác bởi yếu tố XlIIa thành mạng lưới fibrin bền vững. 1.1.2 Quá trình tiêu fibrin [3]: Bên cạnh những cơ chế hình thành cục máu đông còn có cơ chế tiêu cục máu đông gọi là quá trình tiêu fibrin. Quá trình tiêu fibrin là chuỗi phản ứng biến fibrin (thể không hoà tan) thành các sản phẩm hoà tan. Khi fibrin của cục đông xuất hiện lập tức xảy ra hiện tượng kích hoạt plasminogen để hình thành plasmin theo một quy trình được kiểm soát chặt chẽ và lúc đầu chỉ khu trú ngay tại cục đông (là nơi có fibrin). Như vậy chính fibrin là chất kích thích chủ yếu và quan trọng nhất để khởi phát sự hoạt hoá plasminogen và từ đó sẽ dẫn đến quá trình tiêu fibrin. Quá trình tiêu fibrin xảy ra do tác dụng của plasmin xúc tác trực tiếp phản ứng thuỷ phân fibrin tạo các sản phẩm thoái hoá có trọng lưọfng phân tử thấp dễ hoà tan. Quá trình này cùng với các chất chống đông máu làm thành hệ thống chống đông máu luôn cân bằng với hệ thống đông máu để chống lại hiện tượng đông lan toả khi đã hình thành cục máu đông và thông mạch khi các tổn thương mạch máu đã phục hồi, làm cho máu được lưu thông. • Trong huyết tương và huyết thanh có 1 chất gọi là Profibrinolysin (plasminogen) chất này có thể được hoạt hoá thành fibrinolysin (plasmin) là một enzym tiêu fibrin. • Trong các mô và huyết tương có một chất hoạt hoá là fibrinokinase. • Trong nước tiểu có chất hoạt hoá là Urokinase. • Trong một số vi khuẩn có chất hoạt hoá là Staphylokinase và Streptokinase. Cũng có những chất ức chế sự hoạt hoá plasminogen và những chất kháng plasmin nhằm dự phòng sự tiêu fibrin qúa mạnh trong huyết tương. Ví dụ: Acid s - aminocaproic có tác dụng ức chế men Urokinase, Streptokinase, các chất hoạt hoá trong huyết tưoíng Mặt khác nếu dùng liều cao nó còn có tác dụng kháng plasmin. Do đó acid s - aminocaproic thực sự là một thuốc chống tiêu fibrin hay sử dụng trên lâm sàng [2]. [...]... thuốc có tác dụng chống đông máu, tiêu fibrin và thuốc hạ lipid máu Như vậy tác dụng chống đông máu và tiêu fibrin là một tác dụng cụ thể tới một yếu tố trong nhiều yếu tố ảnh hưcmg tới sự luân chuyển của máu 1.2 Rối loạn quá trình đông máu [7] Khi trạng thái cân bằng của quá trình đông máu và chống đông máu bị phá vỡ gây nên hiện tượng máu không đông hoặc chậm đông và hiện tượng máu nhanh đông Nguyên... thời có tác dụng chống đông máu và tiêu fibrin [10] * Hồng hoa: Hồng hoa có công năng phá huyết ứ, sinh huyết, hoạt huyết [5] Hồng hoa có tác dụng tăng co bóp tử cung, hạ áp, tăng lưu lượng máu động mạch vành tim của chó được gây mê Thuốc có tác dụng ức chế sự ngưng tập tiểu cầu và bảo vệ chống nhồi máu cơ tim [10] Hồng hoa còn có tác dụng chống đông máu và tiêu fibrin trên invitro, có tác dụng hạ... tra 16g • Cơ sở xây dựng bài thuốc: Bài thuốc chúng tôi xây dựng dựa theo công năng chủ trị và tác dụng dược lý của từng vị thuốc đã được nghiên cứu như: Xuyên khung, Hồng hoa, Ngưu tất, Đan sâm có tác dụng hoạt huyết; Sofn tra, Đan sâm, Ngưu tất có tác dụng hạ lipid Hầu hết các vị trên có độ lặp lại cao trong các bài thuốc đã tham khảo • Đặc điểm từng vị thuốc: Tất cả các vị thuốc đã được DĐVN I tiêu... Từ những tác dụng trên Aspirin kéo dài thời gian đông máu Liều dùng: l,Og/ngày 1.3.5 Các thuốc đông dược: Trong Y - Dược học cổ truyền đã sử dụng nhiều vị thuốc và bài thuốc có tác dụng hoạt huyết, lưu thông huyết mạch để làm tiêu tán huyết ứ, điều kinh, tiêu máu đọng trong các trường hợp chấn thương, bế kinh nhưng chỉ giới hạn trong kinh nghiệm sử dụng và điều trị, chưa rõ về cơ chế tác dụng Trong... trình nghiên cứu các vị thuốc và bài thuốc hoạt huyết bằng các chứng minh tác dụng của thuốc đến thời gian Quick, thời gian Howell và thời gian tiêu fibrin • Một số vị thuốc hoạt huyết có tác dụng chống đông máu: Hồng hoa, Đào nhân, Đưomg quy, Xuyên khung, Hy thiêm, ích mẫu Chúng làm tăng thời gian Quick, thời gian Howell và làm giảm thời gian tiêu fibrin [7] • Giảm độ dính của máu và độ kết dính của. .. kỳ, Hoè hoa có tác dụng giảm cholesterol, chống đông máu, tăng thời gian Howell và giảm thời gian tiêu fibrin [7] • Thuốc hoạt huyết CM2 là bài thuốc gồm: Đưofng quy, Sinh địa, ích mẫu, Xuyên khung và Ngưu tất được điều chế thành siro có tác dụng chống đông máu rải rác, lưu thông huyết não, giảm đau trong ung thư [19] PHẦN 2: THỰC NGHIỆM VÀ KẾT QUẢ 2.1 Đối tượng nghiên cứu: 2.1.1 Bài thuốc số 1 (BTj):... mạch máu của phổi gây tắc động mạch phổi Nguyên nhân của huyết khối: Bề mặt lớp tế bào nội mô của mạch máu trở nên xù xìdo VXĐM, nhiễm trùng, chấn thương làm khởi động quá trình đông máu Do tiểu cầu kết dính phóng thích các yếu tố đông máu và làm tăng lượng thromboplastin tiểu cầu, thúc đẩy quá trình đông máu • Đông máu rải rác trong huyết quản [4]: Đông máu rải rác trong huyết quản là do sự có mặt của. .. có tác dụng hạ lipid máu (DĐTQ), làm tăng sự co bóp của cơ tim đồng thời làm giảm sự kích thích cơ tim [12] Ngoài ra, Sofn tra còn làm tăng sự tuần hoàn ở mạch máu tim và mạch máu ở não, tăng độ nhạy của tim đối với tác dụng của các glycosid tim [12] Như vậy bài thuốc có 2 tác dụng chính là hoạt huyết tăng cường lưu thông huyết mạch và hạ lipid Đây chính là mối liên quan giữa hội chứng tăng lipid máu. .. phiền [5], có tác dụng hoạt huyết trục huyết ứ, giải độc [1], Theo Y học hiện đại Đan sâm có tác dụng chống đông máu, cải thiện tuần hoàn ngoại vi, giảm mỡ trong máu, hạ đường huyết, giãn động vành làm cho lưu lượng máu của động mạch vành tăng rõ, cải thiện chức năng tim, hạn chế nhồi máu cơ tim [10] Ngoài ra Đan sâm có tác dụng hạ huyết áp, kháng khuẩn, an thần, ức chế sự phát triển của tế bào ung... hồ, Nga truật, Một dược [ 10] • Thuốc làm tăng tốc độ lưu thông vi tuần hoàn: Đam sâm, Xuyên khung, Hồng hoa, Diên hồ sách • Bài thuốc: "Huyết phủ trục ứ thang" được sử dụng để phòng và điều trị huyết khối trong VXĐM [8] • Bài thuốc: "Quan tâm mạch 2" gồm: Đam sâm, Xuyên khung, Xích thược, Hồng hoa, Giáng hương có tác dụng chống đông máu, tiêu fibrin và hạ cholesterol máu [13] • Chè thuốc H3LIM gồm: . làm sáng tỏ tác dụng hoạt huyết và tác dụng lưu thông huyết mạch chúng tôi đã nghiên cứu tác dụng của hai bài thuốc trong lĩnh vực chống đông máu và tiêu fibrin. Tác dụng của bài thuốc được. Bộ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Dược HÀ NỘI Trần Thị Hương NGHIÊN CỨU TÁC DỤNG CHỐNG ĐÔNG MÁU CỦA HAI BÀI THUỐC ĐÔNG Dược (KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP Dược sĩ 1997 - 2002) Người hướng dẫn :. trình đông máu và chống đông máu [3]: Quá trình đông máu và chống đông máu là hai mặt đối lập nhưng song song tồn tại trong cơ thể với các mục đích rất khác nhau. Đông máu nhằm mục đích cầm máu