Chuyển đổi mô hình kinh tế chỉ huy mang nặng tính bảo thủ trì trệ sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần và vận hành thành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng XHCN

Chuyển đổi mô hình kinh tế chỉ huy mang nặng tính bảo thủ trì trệ sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần và vận hành thành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng XHCN

Phần mở đầu

Sau năm 1991 cùng với sự sụp đổ của Liên Xô và hệ thống các nớc xãhội chủ nghĩa(XHCN) ở Đông Âu, nền kinh tế – chính trị thế giới đãchuyển từ trạng thái hai cực đối đầu sang nền kinh tế chính trị đa cực, đa ph-

ơng hoá, đa dạng hoá theo xu hớng hoà bình, đối thoại, hợp tác phát triểncùng có lợi

Trong bối cảnh đó, từ việc nhận thức đúng đắn trong thực tiễn và lýluận với mục tiêu đa nớc ta phát triển hội nhập với khu vực và thế giới Ngay

từ đại hội Đảng VI, Đảng ta đã xác định “Chuyển đổi mô hình kinh tế chỉhuy mang nặng tính bảo thủ trì trệ sang nền kinh tế hàng hoá nhiều thànhphần và vận hành theo cơ chế thị trờng có sự quản lý của nhà nớc theo địnhhớng XHCN ” Hiện nay nền kinh tế nớc ta bao gồm 6 thành phần kinh tếtrong đó thành phần kinh tế nhà nớc giữ vai trò chủ đạo, cùng với các thànhphần kinh tế tập thể tạo nên một nền tảng vững chắc cho nền kinh tế quốcdân

Sau 17 năm đổi mới, nớc ta đã đạt đợc nhiều thành tựu quan trọng, nềnkinh tế hàng hoá phát triển rất sôi động mở ra cho nớc ta nhiều vận hội mới,

đồng thời cũng phát sinh không ít khó khăn và thách thức Trên cơ sở nhữngthành tựu đã đạt đợc và những khó khăn trớc mắt Báo cáo chính trị đại hội

Đảng IV một lần nữa khẳng định quyết tâm của Đảng và Nhà Nớc ta “thựchiện nhất quán chính sách phát triển kinh tế nhiều thành phần” và nói rõthêm “Các thành phần kinh tế kinh doanh theo pháp luật đều là bộ phận cấuthành quan trọng của nền kinh tế thị trờng định hớng XHCN cùng phát triểnlâu dài, hợp tác và cạnh tranh lành mạnh, trong đó kinh tế nhà nớc giữ vai tròchủ đạo”

Là những nhà kinh tế, là những cán bộ quản lý kinh tế trong tơng laithì việc sinh viên kinh tế tìm hiểu về kinh tế Nhà nớc (KTNN) và vai trò chủ

đạo của nó trong nền kinh tế thị trờng định hớng XHCN ở Việt Nam là hếtsức quan trọng và cần thiết bởi qua đó sẽ nâng cao đợc trình độ và nhận thức

về KTNN đồng thời tạo hành trang vững chắc cho những t duy và hoạt độngkinh tế của mình sau này

Với t cách là một sinh viên của trờng đại học Kinh Tế Quốc Dân tôi

xin đa ra đề án của mình trong việc nghiên cứu KTNN và vai trò chủ đạo của KTNN trong nền kinh tế thị trờng định hớng XHCN Việt Nam Tuy

nhiên do lần đầu tiên tiếp xúc với một vấn đề kinh tế có tính chất khá rộng vàquy mô nên trong đề án này không thể tránh khỏi những thiếu sót nhất định Tôi rất mong có sự nhận xét, đóng góp ý kiến nhiệt tình của thày cô bộ môn

Hiện nay có nhiều ý kiến và có nhiều quan điểm khác nhau quan niệm

về kinh tế nhà nớc (KTNN), tuy nhiên chúng ta không thể đồng nhất mộtcách giản đơn KTNN với doanh nghiệp Nhà nớc (DNNN) Bởi lẽ, ta biếtrằng khu vực KTNN bao gồm mọi hoạt động của Nhà nớc mà trong đóDNNN là bộ phận không thể tách rời và hoạt động của nó là một trongnhững hoạt động chủ yếu Đây là lực lợng vật chất cơ bản, đảm bảo cho việcthực hiện các mục tiêu kinh tế xã hội của Nhà nớc

1.1 Khái niệm thành phần kinh tế nhà nớc

Do tính chất rộng lớn và đa dạng của thành phần KTNN bao chùm nềnkinh tế nên khái niệm về thành phần KTNN cũng mang tính chất tơng đối.Nên xét về khía cạnh hình thức tổ chức, thì khu vực KTNN bao gồm:

- Các DNNN hoạt động kinh doanh và các DNNN hoạt động công ích

- Các doanh nghiệp có cổ phần Nhà nớc chi phối hoặc có cổ phần đặcbiệt của Nhà nớc (theo quy định của Luật DNNN)

- Các doanh nghiệp có vốn đóng góp của Nhà nớc

- Các tổ chức sự nghiệp kinh tế của Nhà nớc

Còn nếu xét về khía cạnh của lĩnh vực hoạt động trong nền kinh tế thì khuvực KTNN bao gồm các hoạt động của Nhà nớc trong việc

- Quản lý và khai thác các nguồn tài nguyên

- Đầu t, quản lý và khai thác các công trình hạ tầng kỹ thuật (đờng xá ,bến bãi, cảng, các khu công nghiệp tập trung vv…))

- Các tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực công nghiệp, nôngnghiệp, thơng mại, dịch vụ, trong lĩnh vực tài chính, tính dụng, ngân hàng …)

1.2 Cơ sở hình thành kinh tế nhà nớc

KTNN mà trớc tiên là các DNNN đợc hình thành trên cơ sở:

- Nhà nớc đầu t xây dựng

- Quốc hữu hoá các doanh nghiệp t bản t nhân

- Góp cổ phần khống chế với các doanh nghiệp t nhân

Ngoài ra với bản chất XHCN của mình Nhà nớc ta đã xác định: Đất

đai, tài nguyên thiên nhiên, tài chính, ngân hàng …)Do Nhà nớc nắm giữvàquản lý với mục đích chi phối và điều tiết dịnh hớng sự phát triển kinh tế xãhội

1.3 Đặc điểm của TPKTNN

Đặc điểm cơ bản, nổi bật nhất của thành phần KTNN là nó thuộc sở

hữu của Nhà nớc Tuy nhiên ở đây ta phải phân biệt ro ràng giữ phạm trù sởhữu Nhà nớc với phạm trù quyền sử dụng của thành phần KTNN

Sở hữu Nhà nớc là một phạm trù rộng lớn hơn nếu ta đem so sánh với phạmtrù KTNN với lý do: Đã nói đến thành phần KTNN thì trớc hết nó phải thuộcquyền sở hữu của Nhà nớc Nhng sở hữu của Nhà nớc có thể do các thànhphần kinh tế khác sử dụng, ví dụ nh đất đai là tài sản mà Nhà nớc đại điệncho toàn dân về sở hữu, nhng kinh tế hộ gia đình (cá thể tiểu chủ), các hợp

tác xã nông nghiệp, hay doanh nghiệp thuộc thành phần kinh tế khác vẫn đợcNhà nớc giao quyền sử dụng đất lâu dài, chính việc này đã giải thích đợcviệc mua bán đất đai trên thị trờng hiện nay Về thực chất thì đây chỉ là việcmua bán quyền sử dụng đất bởi vì đất đai là sản phẩm của tự nhiên con ngờikhông thể tiến hành sản xuất ra nó đợc Và ngợc lại những tài sản thuộcquyền sở hữu của Nhà nớc thì không hẳn đã phải là do thành phần KTNN sửdụng, mà các thành phần kinh tế khác vẫn có thể sử dụng Ví dụ nh việc Nhànớc góp vốn, cổ phần ở các thành phần kinh tế khác thông qua việc liêndoanh, liên kết mà từ đó hình thành nên thành phần kinh tế t bản Nhà nớc

Đặc điểm thứ hai của thành phần KTNN là các doanh nghiệp Nhà nớc

đợc tổ chức hoạt động sản xuất, kinh doanh theo nguyên tắc hạch toán kinh

tế, xoá bỏ dần sự bao cấp của Nhà nớc

Đặc điểm thứ ba nữa là trong thành phần KTNN thực hiện phân phối

theo lao động và theo hiệu quả sản xuất kinh doanh, đây là một đặc điểm rấtquan trọng của các doanh nghiệp thuộc thành phần KTNN, là hình thức phânphối can bản và là nguyên tắc phân phối chủ yếu, thích hợp với các thànhphần dựa trên chế độ công hữu về t liệu sản xuất ở nớc ta hiện nay

2 Sự khác nhau giữa KTNN và kinh tế t bản (KTTB) độc quyền.

Trong giai đoạn hiện nay nền kinh tế hàng hoas phát triển theo cơ chếthị trờng đang có bớc tiến mạnh mễ đem lại hiều thành tựu về kinh tế, vănhoá, xã hội, cải thiện cuộc sống con ngời Tuy nhiên song hành với nó lànhững tiêu cực hạn chế vốn thuộc về bản chất của cơ chế thị trờng Điều đó

đòi hỏi cần có một chủ thể kinh tế đủ vững mạnh để đứng ra điều tiết nềnkinh tế phát huy những mặt tích cực khắc phục những quyết điểm của cơ chếthị trờng và Nhà nớc chính là một chủ thể kinh tế quan trọng có khả năngnhận thức và vận dụng những quy luật kinh tế khách quan vào nền kinh tế,

đồng thời Nhà nớc đa ra các chính sách vĩ mô nhằm khắc phục nhng hạn chếcủa cơ chế thị trờng tạo ra động lực mới cho phát triển kinh tế vv…)Vì thế màSamuelson đã nhận định “Thiếu sự can thiệp của Nhà nớc vào nền kinh tếchẳng khác nào vỗ tay bằng một bàn tay” Dựa trên những chế độ chính trịxã hội khác nhau mà vai trò của Nhà nớc trong nền kinh tế và những công cụ

điều tiết nền kinh tế của Nhà nớc cũng khác nhau Nếu KTNN ở Việt nam là

đặc trng của nền kinh tế thị trờng theo định hớng XHCN thì KTTB độc

quyền Nhà nớc lại là đặc trơng của nền kinh tế thị trờng của các nớc TBCN.Giữa chúng có những điểm khác nhau căn bản sau đây:

Thứ nhất, quan điểm lý luận của các nớc XHCN thừa nhận rộng rãi

tính chủ đạo của KTNN trong nền kinh tế là đặc trng cơ bản để phân biệt thểchế kinh tế thị trờng XHCN và kinh tế thị trờng TBCN Trên cơ sở đó KTNNhoạt động trong những ngành, những lĩnh vực quan trọng, then chốt của xãhội Không những thế KTNN còn nắm vai trò chủ đạo trong những ngànhhoạt động khác, vì mục tiêu lợi nhuận mà chủ yếu là phục vụ cho lợi ích toànxã hội nh: quốc phòng, giáo dục, y tế vv…)ở các nớc TBCN ở thời kỳ độcquyền Nhà nớc thì Nhà nớc luôn phụ thuộc vào các tổ chức độc quyền, cáchoạt động của Nhà nớc tác động vào các quá trình kinh tế nhằm đêm lại lợinhuận độc quyền, các tổ chức này luôn hoạt động trong lĩnh vực độc quyềncủa mình và thu đợc lợi nhuận độc quyền cao

Thứ hai, nếu xét về bản chất sự ra đời của t bản độc quyền Nhà nớc

không làm thay đổi quan hệ sản xuất t bản chủ nghĩa, mà chỉ là sự kết hợp vềcon ngời giữa tổ chức độc quyền và Nhà nớc, các tổ chức độc quyền chỉ đemlại lợi ích chủ yếu cho một số ngời trong xã hội Còn KTNN ở nớc ta làthành phần kinh tế dựa trên chế độ công hữu về t liệu sản xuất trong đó Nhànớc là ngời đứng ra đại diện sở hữu cho toàn dân Do đó các thành phầnKTNN đợc tổ chức sản xuất kinh doanh theo nguyên tắc hạch toán kế toánkinh tế, phân phối theo lao động và theo hiệu quả sản xuất kinh doanh Đồngthời thành phần KTNN còn có vai trò hỗ trợ các thành phần kinh tế kháccùng phát triển, tạo ra cơ sở và tiền đề vững chắc cho sự phát triển kinh tế xãhội theo định hớng XHCN

II Sự hình thành và phát triển KTNN ở Việt Nam

Sau cách mạng tháng tám nớc ta quá độ từ chế độ nửa phong kiến thựcdân lên XHCN bỏ qua giai đoan TBCN Với chủ nghĩa Mác Lenin và t tởng

Hồ Chí Minh là kim chỉ nam

Cùng với công cuộc xây dựng đất nớc KTNN đã đợc ra đời với mục

đích:

- Quốc hữu hoá XHCN Xoá bỏ toàn diện triệt để chế độ t hữu t nhân

về t liệu sản xuất, xoá bỏ chế độ ngời bóc lột ngời, tịch thu, quốc hữu hoá đất

đai tài sản của địa chủ, t bản Thực nguyên tắc tài sản thuộc về giai cấp côngdân và nhân dân lao động

- Cải tạo XHCN: cải tạo, xoá bỏ tàn d của chế độ cũ xây dựng mộtNhà nớc của dân do dân và vì dân

- Đầu t xây dựng mới: trong giai đoạn qua độ lên CNXH thì KTNN làlực lợng lòng cốt chủ lực đi đầu trong công cuộc công nghiệp háo hiện đạihoá đất nớc, xây dng cơ sở vật chất cho XHCN

Từ đó đến nay KTNN ở Việt Nam đã đợc hình thành và phát triển qua cácgiai đoạn:

1 Giai đoạn 1945-1960

Sau khi hoà bình lặp lại ở miền Băc, Đảng và Nhà nớc ta đã lựa chọncon đờng xây dựng CNXH ở miền Bắc và tiếp tục đấu tranh giải phóng miềnNam Theo chủ trơng đó công cuộc cải tạo XHCN bắt đầu đợc thực hiện ởmiền Bắc với nhiệm vụ thủ tiêu kinh tế t nhân, xây dựng kinh tế quốc doanh

và kinh tế tập thể.điều đó đã dẫn đễn việc thu hẹp và xoá bỏ kinh tế t nhân vàchuyển sang hình thức sở hữu toàn dân, xây dựng các xí nghiệp quốc doanh,tiến hành hợp tác hoá nông nghiệp và sản xuất nhỏ ở thành thị Kết quả đếnnăm 1960 đã có:

-Trong công nghiệp:

+ Số xí nghiệp quốc doanh thuộc KTNN: 1012+ Các xí nghiệp quốc doanh tạo ra 53,3% giá trị tổng sản lợngcông nghiệp

Kinh tế quốc doanh đã thu hút và sử dụng lực lợng lao động gồm

477000 ngời Nh vậy, kinh tế quốc doanh từ chỗ rất nhỏ bé vơn lên trở thành

lực lợng kinh tế chủ yếu của nền kinh tế quốc dân Với chủ trơng xây dựngnền kinh tế độc lập, tự chủ, đi lên CNXH, vai trò chủ đạo, chủ lực đã đợcgiao cho kinh tế quốc doanh

2 Giai đoạn từ 1960-1975

Với chủ trơng công nghiệp hoá XHCN ở miền Bắc “u tiên phát triểncông nghiệp nặng một cách hợp lý” nhà nớc tiếp tục đầu t xây dựng kinh tếquốc doanh ngày càng lớn mạnh về số lợng Bên cạnh các khu công nghiệp

cũ đã đợc cải tạo ở Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh, 1 loạt các khu côngnghiệp mới ra đời nh Thợng Đình, mỏ Minh Khai, Đông Anh Hà Nội, ViệtTrì, Thái Nguyên, Vinh…)Trong giai đoạn này KTQD phát triển mạnh mẽtrong các ngành điện lực, cơ khí, hoá chất khai thác Đến năm 1975 lĩnh vựcsản xuất công nghiệp đã có 1357 xí nghiệp quốc doanh, lĩnh vực sản xuấtnông nghiệp có 72 nông trờng quốc doanh, tổng số cán bộ công nhân viên là

1753400 ngời Lực lợng kinh tế quốc doanh đã cùng với kinh tế tập thể đã ra84,4% thu nhập quốc dân

Xét trên phơng diện kinh tế, vai trò của kinh tế quốc doanh trong giai

đoạn này đợc thể hiện không chỉ nh là một công cụ quan trọng để nhà nớcthực hiện chủ trơng công nghiệp hoá XHCN ở miền Bắc theo hớng u tiênphát triển công nghiệp nặng đáp ứng các nhu cầu của sản xuất và chiến đấucho cả hậu phơng và tiền tuyến mà còn nh là một tấm gơng phản ánh sựthành công của quá trình xây dựng CNXH ở nớc ta Còn xét trên phơng diệnchính trị, xã hội, kinh tế quốc doanh luôn đợc quan niệmk là lực lợng tiến bộxã hội, là đội quân tiên phong trong việc tăng cờng và mở rộng quan hệ sảnxuất mới và quan hệ sản xuất XHCN

3.Giai đoạn từ 1975 đến đầu những năm 80.

Cùng với chủ trơng tiếp tục củng cố và mở rộng quan hệ sản xuấtXHCN và công nghiệp hoá XHCN công cuộc cải tạo XHCN ở miền Nam đãlàm cho số lợng xí nghiệp quốc doanh ở tất cả các lĩnh vực sản xuất côngnghiệp, nông nghiệp, thơng nghiệp đều tăng lên một cách nhanh chóng, đếnnăm 1980 nớc ta đã có:

+ Công nghiệp: 2627 xí nghiệp quốc doanh

+ Nông nghiệp: 232 nông trờng quốc doanh

+ Thơng nghiệp: 10915 điểm bán hàng của thơng nghiệp quốc doanh

Trong giai đoạn này kinh tế quốc doanh vẫn đóng vai trò quan trọngtrong công cuộc cải tạo quan hệ sản xuất cũ, xây dựng và phát triển quan hệsản xuất mới XHCN, cũng nh trong công cuộc phát triển kinh tế Tuy nhiên,xét trên giác độ kinh tế, sức đóng góp của kinh tế quốc doanh đã giảm so vớitrớc Đến năm 1980 công nghiệp quốc doanh chỉ tạo ra đợc 68,6% giá trịtổng sản lợng công nghiệp, thơng nghiệp quốc doanh chiếm 29,8% tổng mứcbán lẻ.

4 Giai đoạn từ 1980-1985.

Trong những năm 1980-1985 mặc dù nền kinh tế nớc ta gặp rất nhiềukhó khăn so với trớc, năng lực sản xuất của kinh tế quốc doanh nói riêng vàsức sản xuất xã hội nói chung không đợc sử dụng hết do thiếu vật t một cáchnghiêm trọng song xuất phát từ quan niệm truyền thống về quan hệ sản xuấtXHCN nên các giải pháp tháo gỡ trong giai đoạn này vẫn tập trung chủ yêuvào cải tiến quản lý đối với xí nghiệp quốc doanh ở giai đoạn này cơ chế kếhoạch hoá tập trung thuần tuý đã đợc cải tiến dần trên nguyên tắc phi tậptrung hoá trong quản lý kinh tế, song kinh tế quốc doanh vẫn giữ vai tròtuyệt đối đối với sự phát triển kinh tế xã hội của đất nớc, các xí nghiệp quốcdoanh nắm toàn bộ các nghành then chốt nh : điện, luyện kim, khai thác, ximăng, gang thép, hoá chất cơ bản…)Tuy nhiên đóng góp của các xí nghiệpquốc doanh vào tổng sản phẩm xã hội và thu nhập quốc dân đã giảm, tính

đến năm 1985 kinh tế quốc doanh chỉ tạo ra đợc 37% tổng sản phẩm xã hội

và 28% thu nhập quốc dân

5 Giai đoạn từ 1985-1990.

Giai đoạn bắt đầu thực hiện đổi mới kinh tế, t tởng xây dựng một nềnkinh tế nhiều thành phần đợc đa ra Trong quá trình hình thành kinh tế nhiềuthành phần công tác quản lý kinh tế quốc doanh vẫn tiệp tục đợc cải tiến theohớng phi tập trung hoá, kế hoạch hoá và quản lý đối với kinh tế quốc doanh

Điểm nổi bật trong cải tiến quản lý ở giai đoạn này là việc tách bạch giữaquyền quản lý nhà nớc về kinh tế và quyền quản lý sản xuất kinh doanh củadoanh nghiệp Bên cạnh đó, quan điểm mới nổi bật ở giai đoạn này là quanniệm không phải nền kinh tế quá độ nên CNXH ở nớc ta chỉ có kinh tế quốcdoanh, chủ trơng của đảng và nhà nớc ta không chỉ bó hẹp trong phạm vi cảitiến quản lý đối với kinh tế quốc doanh mà còn phát huy sức sản xuất củakinh tế t nhân, cá thể cũng nh các thành phần kinh tế khác Trong cơ chế

kinh tế mới đó kinh tế quốc doanh vẫn đóng vai trò chủ đạo nhng không phải

độc tôn Năm 1990, kinh tế quốc doanh tạo ra 66% tổng sản phẩm xã hội

6.Giai đoạn từ năm 1990 đến nay.

Chúng ta khẳng định chủ trơng lâu dài là xây dựng nền kinh tế hànghoá nhiều thành phần có sự quản lý của nhà nớc theo định hớng XHCN Chủtrơng này đợc biến thành thực tế bởi quá trình ban hành và hoàn thiện hệthống luật pháp, đặc biệt là pháp luật về kinh tế, nhằm tạo ra hành lang pháp

lý thuận lợi bình đẳng cho các doanh nghiệp Đặc trng cơ bản của giai đoạnnày là doanh nghiệp nhà nớc chỉ là một bộ phận hợp thành nền kinh tế quốcdân thống nhất

Đến năm 1996, Trong công nghiệp còn 6032 DNNN số doanh nghiệpnày tạo ra 41% GDP (doanh nghiệp ngoài quốc doanh tạo ra 59%) Trong cơchế kinh tế mới DNNN vẫn giữ vai trò chủ đạo và chủ lực: Trên giác độ kinh

tế, DNNN nắm giữ toàn bộ những ngành trọng yếu nh điện, than sạch, thépcán, xi măng, dầu thô, giấy…)

Nh vậy, lịch sử phát triển của KTNN từ sau cách mạng tháng tám đếnnay đã hình thành một hệ thống DNNN trên khắp đất nớc Hệ thống cácdoanh nghiệp nhà nớc này nhiều về số lợng, nắm giữ các lĩnh vực then chốtcủa nền kinh tế quốc dân, sử dụng lực lợng lao động kỹ thuật có trình độ cao,lực lợng DNNN đã đóng vai trò rất quan trọng, mở đờng và hớng dẫn đối vớiviệc phát triển nền kinh tế nớc ta trớc đây và ngày nay Trong nền kinh tếnhiều thành phần, hệ thống DNNN vẫn đóng vài trò chủ đạo đối với sự pháttriển của toàn bộ nền kinh tế quốc dân

III Vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nớc trong nền kinh tế thị trờng định hớng xã hội chủ nghĩa.

1 Tính tất yếu của vai trò chủ đạo của thành phần kinh tế nhà nớc

Trong nền kinh tế thị trờng luôn luôn tồn tại đồng thời nhiều thànhphần kinh tế những nền kinh tế nhiều thành phần ở những nớc có chế độchính trị khác nhau lại mang những đặc điểm khác nhau rất căn bản Nếu nhtrong nền kinh tế thị trờng t bản chủ nghĩa thành phần kinh tế t bản t nhângiữ vai trò thống trị thì trong nền kinh tế thị trờng định hớng XHCN nh ở nớc

ta thì thành phần KTNN giữ vai trò chủ đạo và KTNN cùng với kinh tế tậpthể đợc xây dựng và phát triển để ngày càng trở thành nền tảng vững chắccho sự đi lên và phát triển của xã hội

Trong nền kinh tế thị trờng định hớng XHCN ở nớc ta sở dĩ thànhphần KTNN giữ vai trò chủ đạo bởi vì những lý do chính sau:

Thứ nhất, chúng ta đều biết “chính trị là biểu hiện tập trung của kinh

tế ” Nền chính trị của Việt Nam do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo vớimục tiêu da nớc ta tiến lên CNXH, thực hiện “dân giàu nớc mạnh, xã hộicông bằng dân chủ văn minh” Thành phần KTNN của nớc ta mà trớc hết làcác doanh nghiệp Nhà nớc cũng phải phục vụ cho nhiệm vụ này

Trong suốt thời kỳ quá độ lên CNXH ở nớc ta do hạn chế của trình độlực lợng sản xuất phát triển còn thấp, các quan hệ sở hữu còn tồn tại dớinhiều hình thức, do đó nền kinh tế nớc ta ở giai đoạn này là một nền kinh tếhỗn hợp nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trờng Tuy vây, cơ chế thịtrờng không phải là hiện thân của sự hoàn hảo Bên cạnh những u điểm tolớn của nó mà không ai có thể phủ nhận thì nó cũng tồn tại những khuyết tậtnh: gây ra sự phân hoá giàu nghèo trong xã hội, khủng hoảng kinh tế, các tệnạn xã hội vv…) điều đó đòi hỏi cơ chế thị trờng phải có bàn tay quản lý,

điều tiết của Nhà nớc Và công cụ hữu hiệu nhất mà thông qua nó nhà nớcthể hiện vai trò điều tiết của mình đó là thành phân KTNN Chỉ có KTNNmới có thể bảo đảm vững chắc định hớng XHCN, đảm bảo cho lợi ích củangời lao động, khắc phục những tiêu cực, khuyết tật và hạn chế của cơ chếthị trờng, phân phối lại thu nhập quốc dân một cách công bằng là động lựcthúc đẩy phát triển và tăng trởng kinh tế, gắn liền với cải thiện đời sống nhândân, với tiến bộ và công băng xã hội Vai trò đó của KTNN đã đợc chứng

minh qua thc tiễn phát triển kinh tế và ổn định xã hội ở nớc ta sau đổi mới

đến nay:

Đầu những năm 1990 mặc dù gặp phải hoàn cảnh hết sức khó khăn,khắc nghiệt nh: thể chế xã hội ở Liên Xô và các nớc Đông Âu sụp đổ Mĩthực hiện chính sách bao vây, cấm vận, khủng hoảng kinh tế, tài chính khuvực 1997 – 1998 tác động mạnh, thiên tai liên tiếp xảy ra việc chuyển đổinền kinh tế từ tập trung bao cấp sang kinh tế thị trờng định hớng XHCN cónhững thời cơ và thuận lợi mới nhng bao hàm cả những khó khăn thách thức.Song chúng ta vẫn đạt đợc những thành tựu to lớn và rất quan trọng GDPnăm 2000 tăng gấp 2 lần năm 1990, tình hình chính trị xã hội cơ bản ổn

định, đời sống của các tầng lớp nhân dân đợc cải thiện, quốc phòng an ninh

đợc tăng cờng, sức mạnh về mọi mặt của nớc ta đã lớn hơn nhiều so với 10năm trớc Kết quả trên có đợc là do sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng, trong đóKTNN góp phần rất to lớn Năm 2000 DNNN làm ra 39,5% GDP và đónggóp 39,2% tổng thu ngân sách, chiếm 50% kim ngạch xuất khẩu DNNN là

đối tác chủ yếu trong hợp tác đầu t nớc ngoài, chiếm 98% số dự án liêndoanh với nớc ngoài DNNN có năng lực sản xuất kinh doanh lớn, cơ cấungày càng hoàn thiện và từng bớc mở rộng thị trờng trong và ngoài nớc Cáctổng công ty có quy mô lớn tuy chỉ chiếm 24,8% tổng số DNNN nhng nắmgiữ 65% tổng số vốn và 61% số lao động, trình độ công nghệ quả lý có nhiềutiến bộ Chất lợng, hiệu quả, sức cạnh tranh của DNNN đợc nâng lên, gópphần chủ yếu để KTNN thực hiện đợc vai trò chủ đạo, đảm bảo ổn địnhchính trị – xã hội Đây cũng là lực lợng quan trọng thực hiện các chính sáchxã hội, khắc phục hậu quả thiên tai và đảm bảo sản xuất dịch vụ thiết yếucho an ninh quốc phòng Có thể khẳng định KTNN nói chung và các DNNNnói riêng đã góp phần quan trọng vào thành tựu to lớn của sự nghiệp đổi mới

đa đất nớc thoát ra khỏi khủng hoảng kinh tế – xã hội Đứng vững trớcnhững tác động của khủng hoảng kinh tế quốc tế, khu vực Tạo tiền đề chothời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá theo định hớng XHCN

Thứ hai là KTNN luôn nắm giữ những vị trí then chốt, trọng yếu trong

nền kinh tế quốc dân do đó chỉ có KTNN mới có khả năng chi phối, dẫn dắtcác thành phần kinh tế khác, đảm bảo đợc các mục tiêu phát triển KT-XH,thực hiện CNH-HĐH trong điều kiện thị trờng vẫn cha hoàn thiện, ngời dân

có thu nhập thấp, tích luỹ không đủ tạo nguồn đầu t cơ bản, kinh tế t nhân

còn nhỏ bé thì DNNN có vai trò huy động vốn đầu t xây dựng những côngtrình lớn, hiện đại Mặt khác với sự phát triển ngày càng cao của nền kinh tế

đòi hỏi phải có một cơ sở hạ tầng tốt để bảo đảm cho nền kinh tế phát triểnnhanh, mạnh và bền vững Nhng thờng thì những ngành này đòi hỏi phải cóvốn đầu t lớn, thời gian thu hồi vốn chậm hoặc có lãi suất thấp nh các ngành:giao thông vận tải, giáo dục, y tế, năng lợng vv…)Để thực hiện đợc điều đó

đòi hỏi Nhà nớc phải đầu t trực tiếp vào các lĩnh vực này nhằm củng cố thêmnội lực cho thành phần KTNN để đạt đợc các mục đích: dẫn dắt nền kinh tếphát triển theo định hớng XHCN, đảm bảo cho nền kinh tế phát triển mộtcách toàn diện, vững chắc, chống khủng hoảng kinh tế, ngăn ngừa những độtbiến xấu trong nền kinh tế Ngoài ra DNNN là lực lợng vật chất chủ lực đểnhà nớc can thiệp, bình ổn thị trờng, hạn chế ảnh hởng xấu của ngành nghề

độc quyền tự nhiên có tác hại lớn cho nền kinh tế

Thứ ba, trong xu thế toàn cầu hoá hội nhập kinh tế quốc tế, chỉ có

DNNN là những đơn vị tổ chức kinh tế lớn của quốc gia là có đủ khả nănghợp tác liên doanh với các công ty lớn quốc tế đồng thời làm đối trọng với họtrên thị trờng trong nớc và vơn ra thị trờng quốc tế, góp phần quan trọng xâydựng nền kinh tế độc lập tự chủ của đất nớc

Không chỉ riêng Việt Nam mà Trung Quốc cũng là nớc chủ trơng xâydựng CNXH thông qua phát triển nền kinh tế thị trờng mà KTNN giữ vai tròchủ đạo, với tỉ trọng trên70% của chế độ công hữu trong toàn bộ nền kinh tếsong Trung Quốc vẫn giữ mức tăng trởng kinh tế vào loại cao nhất thế giới,

đạt khoảng trên dới 10% liên tục trong nhiều năm và đang có dự báo chorằng trong tơng lai không xa Trung Quốc sẽ trở thành nền kinh tế số một thếgiới, lớn hơn cả Mỹ về giá trị tuyệt đối Ngay chính ở các nớc t bản, DNNNcũng còn có vai trò không nhỏ Theo đánh giá của UNDP, DNNN trong cácnớc t bản phát triển vẫn còn chiếm khoảng 10%

Từ những lý do trên ta có thể khẳng định KTNN có vai trò chủ đạo và

sự tồn tại của KTNN là một tất yếu khách quan và chỉ có phát huy vai tròchủ đạo của KTNN thì chúng ta mới có một nền kinh tế độc lập tự chủ Bởivì KTNN nắm giữ phần lớn tài sản của nền kinh tế cho nên tạo ra khối lợnghàng hoá dịch vụ công cộng lớn chi phối giá cả thị trờng, dẫn đát giá cả thịtrờng bằng chính chất lợng, giá cả của sản phẩn dịch vụ do mình cung cấp.Thông qua đó Nhà nớc có thể kiểm soát đợc thị trờng, xây dựng nền kinh tế

nớc ta trở thành một nền kinh tế vững mạnh toàn diện luôn chủ động hộinhập vào nền kinh tế thế giới và có sức cạnh tranh cao trên thị trờng quốc tế.

1.Vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nớc

Nh chúng ta đã biết vai trò chủ đạo của KTNN trong nền kinh tế thị ờng định hớng XHCN là một tất yếu khách quan và trong thời kỳ quá độhiên nay vai trò ấy lại đợc thể hiên sâu sắc và cấp thiết hơn bao giờ hết Đạihội Đảng VIII đã khẳng định KTNN có 4 vai trò:

tr Làm đòn bẩy đẩy nhanh tăng trởng kinh tế và giải quyết các vấn đềxã hội

- Mở đờng, hớng dẫn, hỗ trợ các thành phần kinh tế khác cùng pháttriển

- Là lực lợng vật chất để thực hiện chức năng quản lý điều tiết vĩ mô

- Tạo nền tảng cho chế độ xã hội mới

Với hình thức tổ chức đa dạng và phạm vi rộng khắp ở các lĩnh vực kinh tếtrong nền kinh tế đất nớc Tính chất chủ đạo của KTNN thể hiện qua các nộidung chính sau đây:

Nội dung thứ nhất cũng là nội dung quan trọng nhất của KTNN đó là

KTNN thực hiện chức năng điều tiết hệ thống kinh tế xã hội thông qua cáccông cụ xã hội khác nhau trong đó DNNN là công cụ thiết yếu

ở nớc ta các DNNN đợc hình thành ở các lĩnh vực sản xuất – kinh doanh

đ-ợc coi là không hấp dẫn bởi khả năng sinh lời thấp Chẳng hạn là khu vực sảnxuất sản phẩm công cộng Thực hiện chức năng điều tiết của DNNN theo h-ớng này tạo ra tính cân đối giữa các ngành của nền kinh tế quốc dân Với tcách là công cụ điều tiết, việc hình thành và tồn tại của các DNNN trong lĩnhvực sản xuất kinh doanh nào đó không cố định, luôn đợc nhà nớc thực hiệntheo phơng châm: ở đâu, khi nào nền kinh tế kinh quốc dân dang cần mởrộng sản xuất kinh doanh một mặt hàng cụ thể nào đó mà các doanh nghiệpdân doanh hoặc không đủ sức kinh doanh hoặc chối từ thì ở đó và khi đó cần

có sự có mặt của DNNN Đến một lúc nào đó khi các doanh nghiệp dândoanh đã đủ sức đáp ứng nhu cầu thị trờng, DNNN có thể rút khỏi thị trờng

đó nhờng chỗ cho các doanh nghiệp dân doanh, quá trình đó diễn ra mộtcách liên tục, lặp đi lặp lại ở mọi lĩnh vực của nền kinh tế hình thành vai trò

điều tiết của DNNN

Chức năng điều tiết của DNNN còn thể hiện ở việc điều tiết kinh tếtrong phạm vi từng vùng ở từng vùng cũng diễn ra hiện tợng các doanhnghiệp dân doanh chỉ đổ xô vào kinh doanh các mặt hàng dễ sinh lợi nhuậnnên dẫn đến những mất cân đối trong sản xuất kinh doanh của từng vùng.Chính DNNN cũng phải xuất hiện ở các ngành mà những vùng kinh tế của

đất nớc đang đòi hỏi nhằm điều tiết cung cầu ở các vùng đó Chức năng điềutiết vùng của DNNN đặc biệt quan trọng đối với các vùng xa, vùng sâu vàvùng nông thôn

Nội dung thứ hai Do KTNN nắm giữ phần lớn tài sản của nền kinh tế

nên tạo ra giá trị hàng hoá và dịch vụ công cộng khả dĩ chi phối đợc giá cảthị trờng, dẫn dắt giá cả thị trờng bằng chính chất lợng và giá cả của sảnphẩm và dịch vụ do mình cung cấp đồng thời tạo ra các sản phẩm và dịch vụ

có tác dụng thúcđẩy các ngành và các thành phần kinh tế khác phát triển

Nội dung thứ ba KTNN kiểm soát các hoạt động của thị trờng vốn và

thị trờng tiền tệ để đảm bảo khả năng ổn định kinh tế vĩ mô của nhà nớc Cáccông cụ tài chính, tiền tệ, tín dụng là các công cụ chính yếu của nhà nớctrong quản lý kinh tế vĩ mô

Nh vậy, thành phần KTNN thể hiện vai trò chủ đạo ở chỗ: chi phối cácthành phần kinh tế khác, làm biến đổi các thành phần kinh tế khác theo đặctính của mình (dẫn dắt các thành phần kinh tế khác phát triển theo định hớngXHCN) tạo cơ sở hạ tầng cho nền kinh tế hàng hoá, chiếm giữ các ngànhkinh tế then chốt và trọng yếu của xã hội, làm đòn bẩy đẩy nhanh tăng trởngkinh tế gắn liền với công bằng xã hội Đóng góp phần lớn vào tổng sản phẩmquốc nội (GDP) của toàn xã hội Do đó xác định nội dung chủ đạo của khuvực KTNN theo các tính chất nêu trên sẽ giúp chúng ta trong việc định hớng

đúng việc sắp xếp lại các tổ chức kinh tế hiện có, định hớng cho hoạt động

đầu t của Ngân Hàng Nhà Nớc và thiết lập các định chế yểm trợ phát triểnchung

IV Thực trạng của kinh tế nhà nớc hiện nay

1 Quy mô và tổ chức của các doanh nghiệp nhà nớc

Chỉ tính trong 10 năm từ 1990 – 2000 Chúng ta đã 3 lần thực hiệnviệc cải cách đổi mới DNNN Lần thứ nhất thực hiện vào những năm từ 1990– 1993 với mục đích tổ chức lại sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệpquốc doanh Lần thứ hai từ năm 1994 – 1997, chúng ta đã thành lập 18

Tổng công ty 91 và 77 Tổng công ty 90 Lần thứ ba chúng ta thực hiện cổphần hoá các DNNN và ngay sau đó là việc giao bán, khoán và cho thuê cácDNNN.

Sau 3 lần cải cách đổi mới DNNN thì năm 2000 so với năm 1990 quymô của các doanh nghiệp nhà nớc đã giảm từ 12300 doanh nghiệp xuống còn

5280, những doanh nghiệp có vốn dới 10 tỷ đồng chiếm tới 76,1%.Tuy có sự giảm sút về quy mô nhng các DNNN vẫn đạt đợc mức tăng trởngmạnh Trong 5 năm từ 1991-1995 tốc độ tăng trởng bình quân của DNNN

đạt 11,7% tỉ lệ đóng góp vào tổng sản phẩm quốc dân GDP đạt 40,3%

Đồng thời quá trình tổ chức sắp xếp lại doanh nghiệp nhà nớc đã mở rộngquy mô vốn của các doanh nghiệp, giảm đợc sự tài trợ đáng kể của ngân sáchnhà nớc, một số ngành mới đã và đang áp dụng công nghệ cao thực sự manglại hiệu quả đáng kể nh: dầu khí, năng lợng, bu chính viễn thông vv…) Trong

đó quyền chủ động của các sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp đợc pháthuy

Tuy vậy cơ cấu tổ chức của các doanh nghiệp nhà nớc hiện nay còntồn tại nhiều bất cập, hạn chế nh việc doanh nghiệp hoạt động chông chéo vềngành nghề kinh doanh, cấp quản lý Còn các doanh nghiệp cùng thuộc mộtngành thì phân bố rất phân tán, manh mún thuộc nhiều cơ quan quản lý khácnhau Ví dụ nh ở địa bàn Hà Nội các ngành sản xuất thiết bị có 35 đơn vị,trong đó có 27 doanh nghiệp do Trung ơng quản lý nhng lại đợc tập trungvào 7 đầu mối quản lý khác nhau Bộ Công nghiệp có 8 doanh nghiệp, BộNông nghiệp và phát triển nông thôn có 8 doanh nghiệp và Bộ Xây dựng có 7doanh nghiệp

2 Kỹ thuật và công nghệ trong các doanh nghiệp nhà nớc

Kể từ khi chúng ta chuyển đổi cơ chế kinh tế từ kế hoạch hoá tập trungquan liêu bao cấp (mô hình kinh tế chỉ huy hớng nội) sang cơ chế thị trờng

định hớng XHCN có sự quản lý của nhà nớc Đảng ta đã nhanh chóng vậndụng những bài học thành công về công nghiệp hoá - hiện đại hoá của cácnớc trên thế giới để chuyển sang mô hình kinh tế hớng ngoại Điều này đãtạo cho KTNN nói riêng và tổng thể nền kinh tế nớc ta có nhiều thuận lợitrong vấn đề chuyển giao công nghệ Song nhìn chung hiện nay trình độkhoa học công nghệ nớc ta còn lạc hậu, thấp kém So với các nớc láng giềng

chúng ta còn kém xa, chúng ta chậm 10 năm so với Trung Quốc, chậm từ

20-30 năm so với Đài Loan ở thời điểm bắt đầu công nghiệp hoá

Đồng thời với quá trình tiếp nhận và chuyển giao công nghệ KTNN ởnớc ta còn đang xây dựng cho mình chiến lợc phát triển mang tính tổng thể,lâu dài bao gồm cả nghiên cứu, ứng dụng và thử nghiệm.v.v Điều này đã và

đang đem lại những hiệu quả to lớn và thiết thực Hiện nay đã có nhiềungành thuộc thành phần KTNN tạo ra những loại sản phẩm không chỉ có sứccạnh tranh mạnh ở thị trờng nội địa mà còn có sức cạnh tranh mạnh trên thịtrờng quốc tế nh : dệt may, chế biến thuỷ hải sản…)Ngoài ra KTNN cũng

đang hớng sự phát triển vào những nghành, lĩnh vực có trình độ khoa học kỹthuật công nghệ hiện đại nh: tin học, sinh học, vật liệu mới, tự động hoá

Điều này đòi hỏi nhà nớc phải có những sách lợc đúng đắn khuyến khích vàbắt buộc các doanh nghiệp đầu t vào nghiên cứu và đổi mới công nghệ Đó làyếu tố vật chất quan trọng tạo đà cho các doanh nghiệp nhà nớc giữ vững vịtrí then chốt đi đầu về ứng dụng khoa học và công nghệ, nêu gơng về năngsuất lao động, chất lợng sản phẩm và hiệu quả kinh tế

Mặc dù vậy việc phát triển khoa học công nghệ ở nớc ta hiện nay còntồn tại rất nhiều hạn chế, do đó khi thực hiện hợp tác, chuyển giao công nghệvới nớc ngoài cần tiếp thu những thành tựu khoa học kỹ thuật công nghệ mớinhất, tiên tiến nhất tránh không để cho Việt Nam trở thành “bãi thải côngnghê “ của các nớc phát triển Để thực hiện đợc điều đó thì các DNNN phải

đầu t cho việc đào tạo và phát triển nguồn nhân lực tránh việc chảy máu chấtxám bởi trong thời gian qua, cùng với sự phát triển mạnh của khu vực kinh tế

t nhân và khu vực kinh tế có vốn đầu t nớc ngoài đã xuất hiện xu thế bỏdoanh nghiệp nhà nớc để ra làm ngoài với đồng lơng cao hơn trong khi đócác doanh nghiệp nhà nớc rất cần những ngời có khả năng trình độ để nghiêncứu, thử nghiêm, ứng dụng…)các loại công nghệ mới

3 Tổ chức quản lý của các doanh nghiệp nhà nớc.

Những cải tổ cơ chế quản lý nhà nớc từ năm 1981 đến này có thể coi

là một bớc cách mạng trong mô hình tổ chức kinh tế xã hội của nền kinh tế.Chúng ta đã cơ bản chuyển đợc các DNNN từ chỗ là một phân xởng trong xínghiệp kinh tế quốc doanh sang vai trò một phát nhân có quyền tổ chức vàkinh doanh hàng hoá độc lập Tuy nhiên cơ chế quản lý mới còn vớng ở một

số điểm nh cơ chế thực khi sở hữu nhà nớc vẫn tỏ ra cha hiệu quả do vẫn tồn