đổi mới phương pháp dạy học theo quan điểm biện chứng, là động lực thúc đẩy sự phát triển của quá trình dạy học

tài liệu về đổi mới phương pháp dạy học theo quan điểm biện chứng, là động lực thúc đẩy sự phát triển của quá trình dạy học

Bĩ gi¸o dôc vµ ®µo t¹o

®¹i hôc huÕ

--- -tiÓu luỊn triÕt hôc

§Ò tµi:

®ưi míi ph¬ng ph¸p d¹y hôc theo quan ®iÓm biÖn chøng,

lµ ®ĩng lùc thóc ®Ỉy sù ph¸t triÓn

cña qu¸ tr×nh d¹y hôc

Hôc viªn:

Líp:

Khêa:

HuÕ 10-2006

MỞ ĐẦU

Trong lịch sử triết học, nhiều triết gia đã quan tâm đến vấn đề nhận thức luận và phương pháp luận Rôgiê Bêcơn đã nói: “Không có sự nguy hiểm nào lớn hơn sự ngu dốt” Phranxis Bêcơn thì cho rằng: “Phương pháp là con đường ngắn nhất đi tới chân lý” Rơnê Đêcáctơ đã khẳng định: “Nhận thức mà không có phương pháp đúng đắn thì giống như người mù”

Ngày nay, cuộc cách mạng khoa học công nghệ trên thế giới đã và đang có những bước chuyển biến vĩ đại, khối lượng tri thức của nhân loại được phát minh ngày càng nhiều Nếu không có phương pháp đúng đắn thì ta không thể nhận thức đầy đủ cũng như áp dụng các tri thức của nhân loại vào thực tế cuộc sống Vì vậy cần phải luôn có sự đổi mới về phương pháp nhằm tiếp thu hết các kiến thức đó, đồng thời coi đó là những tri thức nền tảng để phát minh sáng tạo thêm tri thức mới

Là một người giáo viên trực tiếp làm công tác giáo dục, với quan điểm duy vật biện chứng đối với quá trình dạy học, người viết một lần nữa muốn khẳng định rằng: “Đổi mới phương pháp dạy học là động

lực thúc đẩy sự phát triển của quá trình dạy học”

Trong phạm vi bài viết này, với những kiến thức triết học được Thầy giáo trang bị và qua nghiên cứu những tài liệu có liên quan, người viết mong muốn nhìn nhận lại quá trình dạy học từ góc độ triết học Mác-Lênin Từ đó xác định những yếu tố thúc đẩy sự phát triển của quá trình dạy học đồng thời tìm ra biện pháp hữu hiệu nhất để nâng cao hiệu quả dạy học trong nhà trường, nhằm đáp ứng được yêu cầu ngày càng cao của xã hội đối với sự nghiệp giáo dục của nước nhà, thực hiện tốt nhiệm vụ chính trị của một người làm công tác giáo dục mà Đảng và Nhà nước đã giao phó

NỘI DUNG

1 CƠ SỞ LÝ LUẬN

Ngay từ thời cổ đại con người đã phỏng đoán có sự tác động qua lại của các mặt đối lập và xem sự tác động qua lại của các mặt đối lập là cơ sở vận động của mọi sự vật hiện tượng

Nhiều nhà triết học cổ đại phương Đông đã cho rằng: vận động là do sự hình thành các mặt đối lập và các mặt đối lập ấy cũng luôn vận động và phát triển

Nhà triết học Hy Lạp cổ đại Hêracơlít cho rằng: trong sự vận động biện chứng vĩnh viễn của mình, các sự vật đều có khuynh hướng chuyển sang mặt đối lập

Platon với quan điểm duy tâm khách quan đã xem phép biện chứng là học thuyết về sự vận động của ý niệm, khi giải quyết một vấn đề gì cũng phải xem xét từ hai luận điểm đối lập

Trước khi phép biện chứng Mácxit ra đời, tư tưởng biện chứng về những mặt đối lập đạt được đỉnh cao nhất trong học thuyết biện chứng của các nhà triết học cổ điển Đức mà tiêu biểu nhất là I Cantơ và G.V Hêghen

C Mác và Ph Ăng ghen đã kế thừa một cách có phê phán tất cả những thành tựu có giá trị nhất trong toàn bộ lịch sử tư tưởng của triết học Dựa trên những thành quả mới nhất của khoa học hiện đại và khái quát thực tiễn thời đại mình, hai ông đã phát triển học thuyết mâu thuẫn biện chứng lên một tầm cao mới Quan điểm lý luận đó được thể hiện trong

"Quy luật thống nhất và sự đấu tranh của các mặt đối lập"

Theo quan điểm mácxit, mâu thuẫn biện chứng là mâu thuẫn khách quan vốn có của mọi sự vật, hiện tượng Mỗi sự vật, hiện tượng chỉ tồn tại và phát triển khi nó chứa đựng những mâu thuẫn

Mâu thuẫn biện chứng là sự liên hệ, tác động qua lại lẫn nhau giữa các mặt đối lập Mâu thuẫn biện chứng không chỉ là sự phủ định, sự đấu tranh lẫn nhau giữa các mặt đối lập mà nó còn bao gồm cả sự thống nhất giữa chúng Thốúng nhất là điều kiện của đấu tranh giữa các mặt đối lập, còn đấu tranh là để đi đến giải quyết mâu thuẫn Với ý nghĩa đó, có thể nói mâu thuẫn biện chứng là sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập Mâu thuẫn biện chứng là nguồn gốc của sự vận động và phát triển của mọi sự vật, hiện tượng

Mâu thuẫn trong tự nhiên, xã hội và trong tư duy hết sức đa dạng Căn cứ vào quan hệ giữa các mặt đối lập của một sự vật, hiện tượng người ta phân loại thành những mâu thuẫn bên trong và bên ngoài

Mâu thuẫn bên trong của một sự vật, hiện tượng là sự tác động qua lại giữa các mặt đối lập trong cùng một sự vật, hiện tượng

Mâu thuẫn bên ngoài của một sự vật, hiện tượng là mâu thuẫn diễn ra trong mối quan hệ giữa sự vật đó với các sự vật khác

Dựa trên ý nghĩa đối với sự tồn tại và phát triển của các sự vật, hiện tượng, các mâu thuẫn được chia thành mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không

cơ bản

Mâu thuẫn cơ bản là mâu thuẫn qui định bản chất của sự vật và hiện tượng, qui định sự phát triển ở tất cả các giai đoạn của sự vật và hiện tượng Mâu thuẫn này tồn tại trong suốt quá trình tồn tại của sự vật, hiện tượng

Hoạt động thực tiễn nhằm biến đổi sự vật, hiện tượng là quá trình giải quyết những mâu thuẫn của chúng Mâu thuẫn chỉ được giải quyết khi có đầy đủ các điều kiện

2 QUÁ TRÌNH DẠY HỌC

2.1 Dạy học và ý nghĩa của dạy học

Để thực hiện các nhiệm vụ giáo dục, nhà trường phải dựa vào nhiều hoạt động có mối quan hệ biện chứng với nhau: dạy học, lao độüng sản xuất, vui chơi, hoạt động chính trị-xã hội

Dạy học là con đường cơ bản nhằm phát triển trí tuệ nói riêng, hình thành và phát triển nhân cách cho thế hệ trẻ nói chung, bởi vì dạy học là hoạt động được tiến hành một cách có tổ chức, có kế hoạch, có nội dung và có phương pháp sư phạm của người giáo viên

2.2 Cấu trúc và bản chất của quá trình dạy học

Quá trình dạy học là một quá trình xã hội, một quy trình sư phạm đặc thù, nó tồn tại như là một hệ thống, bao gồm nhiều thành tố: mục đích và

nhiệm vụ dạy học, nội dung dạy học, phương pháp dạy học và phương tiện phục vụ dạy học, thầy với hoạt động dạy, trò với hoạt động học và kết quả dạy học

Mục đích và nhiệm vụ dạy học phản ánh một cách tập trung nhất các yêu cầu của xã hội đối với quá trình dạy học Cụ thể quá trình dạy học phải hướng tới mục tiêu: nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài cho đất nước và mục tiêu phát triển nhân cách cho thế hệ trẻ

Nội dung dạy học bao gồm hệ thống những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo mà người học cần phải nắm vững trong quá trình dạy học Nội dung dạy học là một nhân tố cơ bản của quá trình dạy học, nó tạo nên nội dung giảng dạy và học tập của thầy và trò

Các phương pháp, phương tiện dạy học là hệ thống các cách thức, phương tiện hoạt động phối hợp giữa người dạy và người học nhằm thực hiện tốt nhiệm vụ dạy học

Bản chất của quá trình dạy học là quá trình nhận thức độc đáo của học sinh dưới sự hướng dẫn, tổ chức, điều khiển chỉ đạo một cách có khoa học của giáo viên thông qua việc lựa chọn nội dung và phương pháp dạy học nhằm thực hiện mục đích, nhiệm vụ của giáo dục đề ra

3 MÂU THUẪN TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC

Quá trình dạy học là một hiện tượng xã hội nên trong nó chứa đựng những mâu thuẫn và nó tuân theo quy luật vận động chung của sự vật hiện tượng Do vậy quá trình dạy học luôn vận động và phát triển không ngừng

Trong quá trình dạy học có các nhân tố là: mục đích dạy học, nhiệm vụ dạy học, nội dung dạy học, phương pháp dạy học, cơ sở vật chất thiết bị phục vụ dạy học, giáo viên với hoạt động dạy, học sinh với hoạt động học và kết quả dạy học

Theo quan điểm triết học thì nguồn gốc tạo ra sự vận động và phát triển của quá trình dạy học là do mâu thuẫn nảy sinh trong quá trình dạy học và việc giải quyết có hiệu quả các mâu thuẫn đó

Trong quá trình dạy học tồn tại hai loại mâu thuẫn đó là các mâu thuẫn bên ngoài và các mâu thuẫn bên trong

Các mâu thuẫn bên ngoài là mâu thuẫn giữa các nhân tố của môi trường kinh tế-xã hội, khoa học-công nghệ với các nhân tố của quá trình dạy học

Chẳng hạn như :

+ Mâu thuẫn giữa khoa học kỹ thuật phát triển với phương pháp dạy học còn lạc hậu

+ Mâu thuẫn giữa yêu cầu của xã hội ngày càng cao với chất lượng dạy học còn chưa đáp ứng được

+ Do sự bùng nổ thông tin về mọi lĩnh vực khoa học hiện nay đòi hỏi phải hiện đại hóa, quốc tế hóa về nội dung dạy học Vì vậy mâu thuẫn giữa sự phát triển của khoa học công nghệ với những nội dung dạy học vẫn còn lạc hậu, lỗi thời

+ Mâu thuẫn giữa khoa học kỹ thuật phát triển với trình độ giáo viên còn hạn chế về nhiều mặt

+ Mâu thuẫn giữa yêu cầu hiệu quả giáo dục ngày càng cao với phương tiện thiết bị dạy học còn thô sơ, lạc hậu

Việc phát hiện và giải quyết kịp thời những mâu thuẫn bên ngoài sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của quá trình dạy học Tuy nhiên có thể trong những trường hợp đặc biệt, các mâu thuẫn bên ngoài lại có ý nghĩa quyết định đến sự vận động và phát triển của quá trình dạy học

Các mâu thuẫn bên trong là mâu thuẫn giữa các nhân tố cấu trúc nên quá trình dạy học hoặc giữa các yếu tố trong từng nhân tố với nhau :

Chẳng hạn như:

+ Mâu thuẫn giữa nội dung dạy học đã hiện đại hóa với phương pháp dạy học còn lạc hậu + Mâu thuẫn giữa mục đích, nhiệm vụ dạy học đòi hỏi cao với nội dung dạy học còn hạn chế, lạc hậu

+ Mâu thuẫn giữa phương pháp dạy của giáo viên với phương pháp học của học sinh

+ Mâu thuẫn giữa yêu cầu nhiệm vụ học tập nâng cao đối với học sinh với trình độ, khả năng còn hạn chế của học sinh

+ Mâu thuẫn giữa nội dung dạy học với cơ sở vật chất, phương tiện phục vụ dạy học

+ Ngay trong nhân tố giáo viên: mâu thuẫn giữa trình độ chuyên môn với năng lực sư phạm + Ở học sinh: Mâu thuẫn yêu cầu cao với điều kiện đáp ứng thấp

Những mâu thuẫn bên trong là nguồn gốc của sự vận động và phát triển, việc phát hiện và giải quyết có hiệu quả những mâu thuẫn này sẽ tạo nên hệ thống động lực thúc đẩy quá trình dạy học phát triển

Trong tất cả các mâu thuẫn bên trong của quá trình dạy học có mâu thuẫn cơ bản Mâu thuẩn đó phải thỏa mãìn đồng thời ba điều kiện sau đây:

+ Mâu thuẫn đó phản ánh bản chất của quá trình dạy học

+ Việc giải quyết mâu thuẫn đó quyết định trực tiếp quá trình dạy học và nó chi phối việc giải quyết các mâu thuẫn khác

+ Mâu thuẫn này tồn tại trong suốt quá trình dạy học

Theo lý luận và qua thực tiễn dạy học đã chứng tỏ rằng mâu thuẫn muốn trở thành động lực để thúc đẩy quá trình dạy học cần có ba điều kiện:

+ Học sinh phải ý thức một cách đúng đắn và đầy đủ về mâu thuẩn và học sinh phải có nhu cầu giải quyết mâu thuẫn đó

+ Mâu thuẫn đó phải vừa sức với học sinh Tức là mâu thuẫn mà với sự nỗ lực tối đa của học sinh thì có thể giải quyết được, nỗ lực tối đa ở đây được hiểu là nỗ lực về thể lực và trí tuệ

+ Mâu thuẫn đó nó phải nảy sinh và tồn tại

dạy học

Một trong những mâu thuẫn có ảnh hưởng nhiều đến sự phát triển của quá trình dạy học là mâu

thuẫn giữa mục đích, nhiệm vụ, nội dung dạy học ngày càng cao với phương pháp dạy học còn lạc hậu Giải quyết mâu thuẫn này chính là việc đổi mới phương pháp dạy học Trong hoạt động dạy, người giáo viên phải tìm mọi cách để phát huy tối đa tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh Trong hoạt độüng học, dưới sự chỉ đạo có khoa học của giáo viên, học sinh phải phát huy tối đa tính tự lực của mình để nhận thức và sáng tạo tri thức

4 VẤN ĐỀ ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC

4.1 Phương pháp dạy học

Phương pháp dạy học là cách thức hoạt động phối hợp, thống nhất của người dạy và người học nhằm thực hiện tối ưu các nhiệm vụ dạy học Đó là sự kết hợp hữu cơ và thống nhất biện chứng giữa hoạt động dạy và hoạt động học trong quá trình dạy học

Phương pháp dạy học là một thành tố của quá trình dạy học Phương pháp dạy học chịu sự định hướng của mục đích, nhiệm vụ dạy học và bị chi phối bởi nội dung dạy học Ngày nay, do yêu cầu của xã hội đối với giáo dục, mục đích, nhiệm vụ dạy học đã thay đổi, nội dung dạy học đã có nhiều cải tiến Bởi vậy việc đổi mới phương pháp dạy học là điều tất yếu thực hiện được mục đích và nhiệm vụ dạy học

Đổi mới phương pháp dạy học là quá trình chuyển dần từ phương pháp dạy học truyền thống theo kiểu thuyết giảng, giải thích sang phương pháp dạy học tích cực: tổ chức điều khiển quá trình tìm tòi, phát hiện, chiếm lĩnh tri thức

4.2 Đổi mới phương pháp học

Từ việc xác định mâu thuẫn cơ bản của quá trình dạy học và tìm hiểu nguyên nhân thúc đẩy sự phát triển của quá trình dạy học, ta thấy một trong những vấn đề cần được quan tâm đó là đổi mới trong hoạt động học của học sinh

Trong việc học, kiến thức, kỹ năng, phương pháp học, cách tư duy, nhân cách người học vừa là mục tiêu cần đạt đến, vừa là công cụ, động lực để đạt đến mục đích: nếu muốn đạt đến những kiến thức

mới thì học sinh cần phải vận dụng kiến thức cũ, các kiến thức này vốn là mục đích trong lần học trước, nay trở thành phương tiện Cũng tương tự như thế, nếu muốn có những kỹ năng mới thì phải vận dụng được thành thạo những kỹ năng cũ Trong quá trình tư duy để đi từ kiến thức cũ đến kiến thức mới thì kiến thức mới là mục đích nhưng tư duy của học sinh cũng được phát triển thêm Vận dụng nhiều phẩm chất để thắng các lực cản trong học tập thì các phẩm chất đó được củng cố và phát triển, sự củng cố và phát triển này cũng là mục đích Việc học bao giờ cũng gắn liền với tự học, tự rèn luyện để nhằm phát triển nhân cách của người học

Tự học, tự nghiên cứu chính là sự tích cực và chủ động trong hoạt động nhận thức của người học Nếu người học biết tự lắng nghe thầy giảng, tự đọc sách, tự ngẫm nghĩ, tự lựa chọn, tự vận dụng, tự phát hiện cái sai, tự sửa, cố gắng phát triển tư duy độc lập, để từ đó có tư duy phê phán, có khả năng giải quyết vấn đề, sáng tạo ra cái mới thì mới có thể phát triển toàn diện về nhân cách Sự hướng dẫn của thầy là quan trọng nhưng nó nó mang tính chất định hướng, có tác dụng làm cho học sinh đỡ phải mò mẫm trong việc "thử, sai, sửa", còn điều quyết định đến sự phát triển nhân cách là sự tự lực của bản thân người học sinh

Trong thư gửi học sinh nhân ngày khai trường, Bác Hồ viết: “Đất nước ta có được trở nên vẻ vang hay không Dân tộüc ta có sánh vai với các cường quốc năm châu hay không Đó chính là nhờ ở công học tập của các cháu” Trong lời căn dặn ân cần của Bác đối với học sinh đã chứa đựng một sự khẳng định vai trò tự học của học sinh đối với hoạt động nhận thức

Không nên hiểu sự tự lực trong học tập của học sinh là khi học không có thầy bên cạnh, tự lực ở đây được hiểu là phải tự mình tập trung lắng nghe, nghe rồi tư duy, cuối cùng đặt ra các câu hỏi để kiểm chứng, phê phán tri thức và sáng tạo tri thức mới

Trong thực tế, có nhiều trường hợp hai học sinh cùng học một lớp, cùng nghe một thầy giảng nhưng kết quả của sự tiếp thu, lĩnh hội tri thức lại khác nhau tùy theo sự tự học của từng người

Như vậy, hoạt động học luôn là một hoạt động tự học của người học Hoạt động dạy bao giờ cũng chỉ là tác động bên ngoài đối với người học sinh Những tác động đó sẽ đưa lại hiệu quả cao nhất khi nó tạo được sự cộng hưởng với hoạt động tự học của học sinh

3.3 Đổi mới phương pháp dạy

Trong hoạt động dạy người giáo viên phải biết nắm bắt, phát hiện kịp thời những mâu thuẫn, xác định những mâu thuẫn, nêu mâu thuẫn và yêu cầu học sinh giải quyết mâu thuẫn đó Đồng thời người giáo viên cần phải giúp cho học sinh tự mình phát triển được mâu thuẫn, tự ý thức được mâu thuẫn và tổ chức cho học sinh tự mình giải quyết mâu thuẫn

Việc xác định được tính tự lực của người học là yếu tố cơ bản thúc đẩy sự phát triển của quá trình dạy học Chính vì vậy mà tác động của người giáo viên đến học sinh phải như thế nào để học sinh phát huy được cao nhất tính tích cực, chủ độüng và sáng tạo của mình là một trong những vấn đề cấp thiết trong nhà trường hiện nay

Để làm được điều đó, trong phương pháp dạy của mình người giáo viên phải biết kích thích thái độ tích cực học tập của người học Muốn vậy, trước tiên, người giáo viên phải là một tấm gương tự học, tự nghiên cứu Với thực tiễn tự học, tự nghiên cứu thì giáo viên mới biết cách tạo lòng ham học và phương pháp tự học, tự nghiên cứu ở học sinh

Người giáo viên phải tổ chức, điều khiển người học lĩnh hội tri thức mới cũng như cũng cố tri thức cũ Bằng cách đưa ra các vấn đề cơ bản và yêu cầu học sinh tự giải quyết các vấn đề đó Đồng thời yêu cầu học sinh tự đặt ra các vấn đề mới Chú ý các vấn đề giáo viên đặt ra phải phù hợp với các đối tượng cụ thể Chẳng hạn: Khi thực hiện bài dạy thì hệ thống câu hỏi đặt ra phải phù hợp với tất cả đối tượng trong lớp từ kém, yếu, trung bình đến khá, giỏi

Người giáo viên phải thường xuyên tổ chức rèn luyện kỷ năng, kỷ xảo cho học sinh trong hoạt động học, thường xuyên kiểm tra đánh giá kết quả học tập