ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRƢƠNG THỊ HẢI TÌM HIỂU DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRƢƠNG THỊ HẢI TÌM HIỂU DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam Mã số: 60 22 54 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Phạm Xanh Hà Nội - 2014 LỜI CAM ĐOAN Kết quả nghiên cứu của Luận văn là do tác giả thực hiện. Khi sử dụng luận điểm khoa học, số liệu, tƣ liệu tác giả đều trích dẫn đúng nội dung và có dẫn nguồn tài liệu. Ngƣời thực hiện xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình! Ngƣời thực hiện Luận văn TRƢƠNG THỊ HẢI Lời cảm ơn Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX là Luận văn của ngƣời viết sau nhiều năm theo học Cao học tại khoa Lịch sử, trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đại học quốc gia Hà Nội dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS. NGƢT Phạm Xanh. Thông qua Luận văn, ngƣời viết xin đƣợc nói lời tri ân tới PGS.TS. NGƢT Phạm Xanh đã tận tình hƣớng dẫn. Bên cạnh đó, ngƣời viết không quên sự giúp đỡ của các thầy, cô giáo, cán bộ khoa Lịch sử, trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội; Ban lãnh đạo Viện Sử học, phòng Nghiên cứu Lịch sử Việt Nam Cận đại (Viện Sử học) cùng các đồng nghiệp, gia đình… Thiếu sự giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi đó, ngƣời viết không thể hoàn thành công việc đúng thời hạn. Hà Nội, ngày 15 tháng 12 năm 2014 Tác giả Luận văn MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 1. Lý do chọn đề tài 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2 3. Đối tƣợng, mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu 11 4. Nguồn tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 12 5. Đóng góp của đề tài 13 6. Bố cục của Luận văn 13 NỘI DUNG 14 Chƣơng 1:NHỮNG TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX 14 1. 1. Sự khủng hoảng của triều đình quân chủ Trung ƣơng 14 1. 2. Quá trình xâm lƣợc Việt Nam của thực dân Pháp 21 1. 3. Sự xuất hiện tầng lớp sỹ phu yêu nƣớc, tiến bộ cuối thế kỷ XIX 24 Tiểu kết chƣơng 1 43 Chƣơng 2: NHỮNG ĐỀ XUẤT CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX 44 2. 1. Đề xuất canh tân của Phạm Phú Thứ 44 2. 2. Đề xuất canh tân của Đặng Huy Trứ 50 2. 3. Đề xuất canh tân của Nguyễn Trƣờng Tộ 51 2. 4. Đề xuất canh tân của Bùi Viện 64 2. 5. Đề xuất canh tân của Nguyễn Lộ Trạch 68 2. 6. Một số đề xuất canh tân khác 71 Tiểu kết chƣơng 2 73 Chƣơng 3: NGUYÊN NHÂN THẤT BẠI VÀ MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH VỀ DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX 74 3. 1. Thái độ của vua Tự Đức và triều đình Huế đối với các đề nghị canh tân, đổi mới đất nƣớc. 74 3. 2. Nguyên nhân thất bại của dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX 80 3. 3. Nhận định về dòng canh tân 85 Tiểu kết chƣơng 3 88 KẾT LUẬN 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO 92 PHỤ LỤC 97 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Xu hƣớng canh tân là một trong những vấn đề quan trọng trong lịch sử bởi những tác động trực tiếp của nó tới mọi mặt đời sống xã hội. Những cải cách, đổi mới từ xƣa tới nay đều đem lại những tiến bộ và giá trị nhất định cho xã hội, đặc biệt trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội. Lịch sử Cổ - Trung đại Việt Nam đã chứng kiến những cải cách của họ Khúc, của nhà Tiền Lê trong lĩnh vực hành chính hay những đổi mới về văn hóa và kinh tế thời Lý - Trần, tiếp đó là những cải cách táo bạo của Hồ Quý Ly, Nguyễn Huệ… Vào nửa cuối thế kỷ XIX, đặc biệt là thời vua Tự Đức, chế độ quân chủ Việt Nam lâm vào khủng hoảng trên nhiều lĩnh vực. Cùng với sự quan liêu, độc đoán, tham nhũng trong chính trị; sự đình đốn, bế tắc trong kinh tế… nhà Nguyễn đã thi hành nhiều chính sách bảo thủ, lạc hậu. Thêm vào đó, cuộc xâm lƣợc của thực dân Pháp khiến cho mâu thuẫn xã hội ngày càng thêm gay gắt. Trong bối cảnh ấy, một tầng lớp quan lại, sĩ phu có xu hƣớng canh tân với hàng loạt những kiến nghị, cải cách từ kinh tế đến chính trị nhƣ Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trƣờng Tộ, Nguyễn Lộ Trạch, Bùi Viện, Đặng Huy Trứ, Trần Đình Túc, Nguyễn Tƣ Giản, Đinh Văn Điền, Nguyễn Thông… Những tƣ tƣởng canh tân trong thời kỳ lịch sử này đƣợc coi nhƣ là một phƣơng sách cứu nƣớc mới. Do vậy, việc tìm hiểu tƣ tƣởng canh tân ở Việt Nam nửa sau thế kỷ XIX cũng chính là tìm hiểu một chủ trƣơng cứu nƣớc mới lúc bấy giờ. Nghiên cứu những đề nghị cải cách, canh tân trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam có ý nghĩa hết sức quan trọng để đúc kết những kinh nghiệm trong thời kỳ đổi mới trƣớc bối cảnh quốc tế và trong nƣớc có nhiều chuyển biến, đó là một thách thức lớn đối với sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội đất nƣớc. Mặc dù có ý nghĩa nhƣ vậy nhƣng đến nay vẫn chƣa có công trình nào tìm hiểu toàn bộ những xu hƣớng canh tân nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam. 2 Với lý do đó cùng nguồn tài liệu cho phép, chúng tôi chọn đề tài “Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX” làm luận văn Thạc sĩ Sử học của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu lịch sử Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX, đặc biệt về các nhà canh tân đã đƣợc giới sử học trong nƣớc quan tâm từ rất sớm, các chuyên khảo về từng nhân vật cũng nhƣ về xu hƣớng canh tân của họ cũng đƣợc các nhà nghiên cứu tìm hiểu tƣơng đối đầy đủ góp phần vào việc làm rõ hơn giai đoạn lịch sử này. 2.1. Những công trình nghiên cứu về xu hướng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX Những công trình nghiên cứu về xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam khá đa dạng và phong phú, tiêu biểu nhƣ: Năm 1970, Nhà xuất bản Lá Bối - Sài Gòn công bố công trình Phong trào Duy tân của tác giả Nguyễn Văn Xuân. Trong công trình này, tác giả đã đề cập đến việc khôi phục đất nƣớc bằng con đƣờng nâng cao dân trí, cải tổ xã hội về mọi mặt, trong đó có kinh tế, giáo dục và văn hóa với các hoạt động thực tiễn nhƣ mở mang kinh tế, lập các nhà buôn lớn để tự lực, thêm khoa học và ngoại ngữ… Năm 1997, tác phẩm Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 2) của tác giả Lê Sỹ Thắng đã đƣợc Nhà xuất bản Khoa học Xã hội ấn hành. Chuyên khảo đã trình bày khái quát sự ra đời của tƣ tƣởng canh tân nửa cuối thế kỷ XIX và cơ sở thế giới quan của tƣ tƣởng ấy. Bên cạnh đó, những điều trần, kiến nghị của các nhà canh tân nhƣ Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Trƣờng Tộ, Nguyễn Lộ Trạch đƣợc tác giả phân tích khá chi tiết trên các lĩnh vực nhƣ kinh tế, chính trị, xã hội, quốc phòng… Năm 1998, hai tác giả Đinh Xuân Lâm - Nguyễn Văn Hồng xuất bản tác phẩm Xu hướng đổi mới trong lịch sử Việt Nam (Nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin). Trong công trình này, hai tác giả đã nghiên cứu một số nhà canh 3 tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX nhƣ Nguyễn Trƣờng Tộ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch, Đặng Huy Trứ… Đáng chú ý là tác giả Đinh Xuân Lâm dành 10 trang để trả lời câu hỏi: Có một xu hướng đổi mới ở Việt Nam hồi cuối thế kỷ XIX không? (trang 12 - 22). Cũng trong năm 1998, Trung tâm UNESCO Thông tin tƣ liệu và lịch sử văn hóa Việt Nam cho ra mắt cuốn Xu hướng đổi mới trong lịch sử Việt Nam - Những gương mặt tiêu biểu (nhiều tác giả, Nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin). Trong công trình, các tác giả đã nghiên cứu một số nhà canh tân đất nƣớc nhƣ Hồ Quý Ly, Nguyễn Trƣờng Tộ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch, Đặng Huy Trứ… Năm 1999, nhà xuất bản Thuận Hóa (Huế) giới thiệu sách Tư tưởng canh tân đất nước dưới triều Nguyễn (nhiều tác giả). Nội dung chính mà các tác giả đề cập đến là quá trình chuyển biến trong nhận thức của các nhân vật nhƣ Nguyễn Trƣờng Tộ, Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ… trƣớc bối cảnh của đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX. Năm 2011, nhà xuất bản Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã tập hợp các bài viết của nhiều tác giả trong cuộc Hội thảo Nghiên cứu và giảng dạy lịch sử nhà Nguyễn ở Đại học, Cao đẳng Sư phạm và Trung học phổ thông (tổ chức cuối năm 2002) thành công trình Lịch sử nhà Nguyễn - một cách tiếp cận mới. Trong công trình này, các nhà nghiên cứu đã đƣa ra những nguyên nhân (khách quan cũng nhƣ chủ quan) dẫn đến thất bại của xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX. Không thể không nhắc đến một số tham luận nhƣ: Triều đình nhà Nguyễn không chấp nhận hay không thể thực hiện các đề nghị cải cách của Nguyễn Trường Tộ của PGS.TS Đỗ Thanh Bình (từ trang 178 đến trang 165); Về nguyên nhân thất bại của xu hướng canh tân ở Việt Nam nửa sau thế kỷ XIX của PGS. TS Nguyễn Trọng Văn. Trong hai bài viết ấy, hai tác giả đã nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp Nguyễn Trƣờng Tộ và nguyên nhân thất bại của xu hƣớng canh tân cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam. Đặc biệt, tham luận Nguyễn Trường Tộ và thời đại: những nghịch lý của 4 PGS.TS Phạm Xanh (trang 435 - 443) đã phân tích thất bại trong nỗ lực canh tân của Nguyễn Trƣờng Tộ dƣới góc độ 5 nghịch lý: “một trí thức tân tiến và đám vua quan lạc hậu”, “chiến tranh và hòa bình”, “truyền thống và phản truyền thống”, “lƣơng và giáo”, “thực và ảo”. Có thể nói, tác giả Phạm Xanh đã có cách tiếp cận nguyên nhân thất bại của Nguyễn Trƣờng Tộ khá mới mẻ, độc đáo. Năm 2006, Nhà xuất bản Đại học Sƣ phạm ra mắt tác phẩm Mười cuộc cải cách, đổi mới lớn trong lịch sử Việt Nam của tác giả Văn Tạo. Tác phẩm đề cập đến mƣời cuộc cải cách trong suốt chiều dài lịch sử Việt Nam bắt đầu từ họ Khúc, Lý Công Uẩn, Trần Thủ Độ, Hồ Quý Ly, Lê Thánh Tông, Đào Duy Từ, Trịnh Cƣơng, Minh Mệnh, Nguyễn Trƣờng Tộ đến Phong trào đổi mới đầu thế kỷ XX. Trong số những nghiên cứu về xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX, còn công trình Xu hướng canh tân, phong trào duy tân, sự nghiệp đổi mới (từ giữa thế kỷ XIX đến cuối thế kỷ XX) của Hải Ngọc Thái Nhân Hòa (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2005). Sách dày 411 trang, ngoài phần Mở đầu, nội dung đƣợc chia làm 3 phần cũng là 3 đối tƣợng khảo cứu của tác giả gồm: Xu hƣớng canh tân (cuối thế kỷ XIX), phong trào duy tân (đầu thế kỷ XX) và Sự nghiệp đổi mới (thời hiện đại). Trong phần viết về “xu hƣớng canh tân” (từ trang 29 đến trang 69), Hải Ngọc Thái Nhân Hòa đã điểm những nét chính trong cuộc đời và tƣ tƣởng của các nhân vật: Phạm Phú Thứ, Nguyễn Tƣ Giản, Trần Đình Túc, Nguyễn Thông, Nguyễn Huy Tế, Đinh Văn Điền, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Công Trứ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch và Nguyễn Trƣờng Tộ. Tác giả khẳng định: các kiến nghị, điều trần canh tân, đổi mới “đã nói lên tâm huyết của các quan viên trong triều và ngoài nội, hợp thành dòng yêu nƣớc theo xu hƣớng canh tân ở nƣớc ta từ nửa sau thế kỷ XIX” (trang 64); “dù nhỏ hay lớn đều chứa đựng những tiến bộ nhất định, đem lại lợi ích thiết thân đối với xã hội đƣơng thời, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nƣớc đang ở trong tình thế khó khăn, đầy thử 5 thách” (trang 65). Có thể khẳng định: Xu hướng canh tân, phong trào duy tân, sự nghiệp đổi mới” (từ giữa thế kỷ XIX đến cuối thế kỷ XX) đã có cái nhìn tổng quát về xu hƣớng canh tân, “đánh dấu một thời kỳ phát triển tƣ duy đất nƣớc, phản ánh tinh thần yêu nƣớc, thƣơng dân của một số quan viên trong triều và giáo dân ngoài xã hội” (trang 66). Qua các công trình nghiên cứu về xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX, chúng ta có thể thấy đƣợc những vấn đề cơ bản của tƣ tƣởng canh tân trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội . 2.2. Những chuyên khảo về các nhà cải cách cuối thế kỷ XIX * Chuyên khảo về Bùi Viện Năm 1945, Nhà xuất bản Đại La - Hà Nội giới thiệu công trình Bùi Viện với cuộc duy tân của triều Tự Đức của Phan Trần Chúc, sau đó tác phẩm đƣợc tái bản hai lần vào các năm 1946 (Nhà xuất bản Kiến thiết) và năm 2000 (Nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin). Trong công trình này, tác giả đã dành khá nhiều dung lƣợng để phân tích bối cảnh lịch sử cũng nhƣ lý do cần thiết phải canh tân đất nƣớc trên tất cả lĩnh vực: kinh tế, xã hội, quân sự… Năm 1985, Nhà xuất bản Đông Nam Á giới thiệu tác phẩm Bùi Viện với chính phủ Mỹ - lịch sử ngoại triều Tự Đức của Phan Trần Chúc. Đây đƣợc xem nhƣ công trình đầu tiên của tác giả Phan Trần Chúc viết về Bùi Viện với việc đi Mỹ của ông. Nội dung chủ yếu của tác phẩm đề cập đến hành trình đi Mỹ của Bùi Viện thông qua đó, ông mở rộng đƣợc tầm nhìn, thấy đƣợc sự phát triển của nƣớc Mỹ. Điều đó giải thích cho việc vì sao sau này ông đƣa ra các bản điều trần với vua Tự Đức để đề nghị canh tân đất nƣớc. * Chuyên khảo về Nguyễn Trường Tộ Năm 1961, Nhà xuất bản Giáo dục đã công bố công trình Những đề nghị cải cách của Nguyễn Trường Tộ cuối thế kỷ XIX của 2 tác giả Đặng Huy Vận - Chƣơng Thâu. Đây có thể xem là một trong những nghiên cứu đầu tiên của các nhà sử học hiện đại về Nguyễn Trƣờng Tộ và các đề nghị cải cách của ông. Công trình đã phân tích khá chi tiết về bối cảnh lịch sử và những đề nghị [...]... dạy về giai đoạn lịch sử này 6 Bố cục Luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận văn đƣợc bố cục thành ba chƣơng nhƣ sau: Chương 1: Những tiền đề hình thành dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX Chương 2: Những đề xuất canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX Chương 3: Nguyên nhân thất bại và một số nhận định về dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX 13 NỘI DUNG... Thắng Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 2, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 199 7) đều dành dung lƣợng đáng kể viết về xu hƣớng canh tân nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam Đáng chú ý là công trình Lịch sử Cận - hiện đại Việt Nam, một số vấn đề nghiên cứu (Nhà xuất bản Thế giới, 199 8) của tác giả Đinh Xuân Lâm Trong công trình này, phần viết về dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX, tác giả đã làm sáng tỏ Trách... đại thế luận Nhƣ vậy, những công trình nêu trên giúp chúng ta có cái nhìn tổng thể về bối cảnh lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XIX, cũng nhƣ thân thế, sự nghiệp và những đề xuất cải cách của một số nhà canh tân nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam trên nhiều lĩnh vực khác nhau * Các công trình thông sử hoặc mang tính thông sử Ngoài những nghiên cứu về các nhà cải cách cuối thế kỷ XIX và những xu hƣớng canh tân. .. xu hướng đổi mới cuối thế kỷ XIX (trang 43 - 5 3) * Các công trình có liên quan Các nhà canh tân và xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam còn đƣợc đề cập trong các bài báo, tạp chí, luận văn, luận án và hội thảo nhƣ: Tác giả Lê Thƣớc trong bài Nguyễn Lộ Trạch - tiên sinh tiểu sử đăng trên Nam Phong tạp chí số 102 đã cung cấp những tƣ liệu cần thiết về thân thế, sự nghiệp và những... thông sử hoặc các công trình mang tính thông sử nhƣ: Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim (bản in năm 1968 do nhà xuất bản Tân Việt - Sài Gòn phát hành), Đại cương lịch sử Việt Nam toàn tập của các tác giả Trƣơng Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn (Nhà xuất bản Giáo dục, 200 3), Tiến trình lịch sử Việt Nam do tác giả 8 Nguyễn Quang Ngọc chủ biên (Nhà xuất bản Giáo dục, 200 6), Lê Sỹ Thắng Lịch sử tư... ĐỀ HÌNH THÀNH DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX 1 1 Sự khủng hoảng của triều đình quân chủ Trung ƣơng Mặc dù có những đóng góp nhất định trong lịch sử dân tộc nhƣ thống nhất lãnh thổ quốc gia, cho Nguyễn Công Trứ mộ dân khai hoang, lập ra hai huyện: Kim Sơn (Ninh Bình) và Tiền Hải (Thái Bình) trong những năm 18281829 hay cử Nguyễn Tri Phƣơng chiêu dân lập ấp ở Nam Kỳ (năm 185 3) song một thực... tân của các nhà cải cách nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam, luận văn sẽ trình bày và tập hợp tất cả những đề xuất canh tân trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội… của các nhà canh tân Những tác động của xu hƣớng canh tân tới triều đình Nguyễn và đƣa ra một số nhận định, đặc biệt là về nguyên nhân thất bại của xu hƣớng này 3.3 Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích trên, luận văn phải thực hiện các... các nguồn tài liệu liên quan đến vấn đề canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam, hy vọng luận văn sẽ góp phần làm rõ hơn những đề nghị cải cách mà các nhà canh tân đã đề nghị triều đình Nguyễn thực hiện và từ đó có thể liên hệ với tình hình hiện nay khi đất nƣớc đang đứng trƣớc nhiều cơ hội cũng nhƣ thách thức trƣớc xu thế toàn cầu hóa, hiện đại hóa Luận văn cũng sẽ góp thêm vào tài liệu tham... hiện các nhiệm vụ sau: - Trình bày khái quát bối cảnh lịch sử hình thành dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam Đó chính là cơ sở giải thích vì sao các nhà canh tân đã đề ra những đề nghị cải cách của mình 11 - Trình bày và phân tích những nội dung của những đề nghị cải cách trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội của các nhà canh tân nhƣ: Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Trƣờng... và một số nhận định về dòng canh tân 3.4 Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Những đề nghị cải cách của các nhà canh tân diễn ra ở Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX - Phạm vi thời gian: Tƣ tƣởng canh tân, đổi mới đất nƣớc đã xuất hiện từ rất sớm Năm 1863, hàng loạt các bản kiến nghị điều trần đƣợc dâng lên triều đình khi Hiệp ƣớc Nhâm Tuất đƣợc ký kết (ngày 5 tháng 6 năm 186 2); tuy nhiên, ngay từ năm . chọn đề tài Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX làm luận văn Thạc sĩ Sử học của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu lịch sử Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX, đặc biệt. tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX Chương 2: Những đề xuất canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX Chương 3: Nguyên nhân thất bại và một số nhận định về dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX. gồm: Xu hƣớng canh tân (cuối thế kỷ XIX) , phong trào duy tân ( ầu thế kỷ XX) và Sự nghiệp đổi mới (thời hiện đại). Trong phần viết về “xu hƣớng canh tân (từ trang 29 đến trang 6 9), Hải Ngọc