ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN - ĐỖ VĂN KIÊN BIẾN ĐỔI GIA ĐÌNH NGƢỜI DAO QUẦN TRẮNG Ở XÃ TÂN HƢƠNG, HUYỆN YÊN BÌNH, TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Hà Nội-2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN - ĐỖ VĂN KIÊN BIẾN ĐỔI GIA ĐÌNH NGƢỜI DAO QUẦN TRẮNG Ở XÃ TÂN HƢƠNG, HUYỆN YÊN BÌNH, TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Chuyên ngành: Dân tộc học Mã số: 60 22 70 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Lê Sỹ Giáo Hà Nội-2013 BẢNG KÊ NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT CNH: Cơng nghiệp hóa CTQG: Chính trị quốc gia HĐH: Hiện đại hóa KHXH: Khoa học xã hội KHXH&NV: Khoa học Xã hội Nhân văn Nxb: Nhà xuất DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Diện tích sản lượng trồng năm 2012 19 Bảng 2.2: Thành phần dân tộc xã Tân Hương (theo hộ nhân khẩu) 20 Bảng 2.3: Phân bố người Dao Quần Trắng xã Tân Hương theo đơn vị 26 hành Bảng 3.1: Tuổi kết hôn lần đầu người Dao Quần Trắng (trước 1986) 34 Bảng 3.2: Người định hôn nhân (trước 1986) 35 Bảng 3.3: Tuổi kết hôn lần đầu người Dao Quần Trắng (sau 1986) 38 Bảng 3.4: Người định hôn nhân 38 Bảng 3.5: Quy mơ gia đình thời điểm trước 1986 41 Bảng 3.6: Quy mơ gia đình người Dao Quần Trắng Tân Hương 42 Bảng 3.7: Cấu trúc gia đình theo hệ (trước 1986) 43 Bảng 3.8: Cấu trúc gia đình theo hệ 43 Bảng 3.9: Số gia đình người Dao Quần Trắng Tân Hương 44 (trước 1986) Bảng 3.10: Số gia đình người Dao Quần Trắng Tân Hương 47 Bảng 3.11: So sánh vai trị giáo dục gia đình nhà trường 57 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Tính cấp thiết đề tài Mục đích nghiên cứu Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Nguồn tài liệu giả thiết khoa học Đóng góp luận văn Cấu trúc luận văn CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1 Những nghiên cứu gia đình biến đổi gia đình 1.1.2 Những nghiên cứu người Dao nhóm Dao Quần Trắng 1.2 Cơ sở lý thuyết phƣơng pháp nghiên cứu 1.2.1 Một số khái niệm sử dụng luận văn 1.2.2 Một số hướng tiếp cận lý thuyết 12 1.2.3 Phương pháp nghiên cứu 15 Tiểu kết chƣơng 17 CHƢƠNG 2: NGƢỜI DAO QUẦN TRẮNG 18 VÀ GIA ĐÌNH TRUYỀN THỐNG CỦA HỌ 2.1 Khái quát địa bàn nghiên cứu 2.1.1 Địa bàn nghiên cứu: Xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái 2.1.2 Giới thiệu người Dao Quần Trắng huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái 2.2 Gia đình truyền thống ngƣời Dao Quần Trắng 18 18 21 28 2.2.1 Phân loại gia đình 28 2.2.2 Loại hình gia đình truyền thống người Dao Quần Trắng 29 Tiểu kết chƣơng 31 CHƢƠNG 3: BIẾN ĐỔI CẤU TRÚC, CHỨC NĂNG 33 VÀ MỐI QUAN HỆ GIA ĐÌNH TRƢỚC VÀ SAU ĐỔI MỚI 3.1 Biến đổi cấu trúc gia đình 33 3.1.1 Cấu trúc (quan hệ) hôn nhân 33 3.1.2 Cấu trúc gia đình theo số (quy mơ) 40 3.1.3 Cấu trúc gia đình theo hệ 42 3.2 Biến đổi chức gia đình 44 3.2.1 Chức tái sản xuất người 44 3.2.2 Chức kinh tế 49 3.2.3 Chức giáo dục 53 3.3 Biến đổi mối quan hệ gia đình 58 3.3.1 Trong quan hệ vợ chồng (quan hệ ngang) 58 3.3.2 Trong quan hệ hệ (quan hệ dọc) 59 3.4 Tác động biến đổi cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình 62 đến đời sống gia đình xã hội Tiểu kết chƣơng 64 CHƢƠNG 4: BIẾN ĐỔI CÁC PHONG TỤC, NGHI LỄ 66 TRONG CHU KỲ ĐỜI NGƢỜI TRƢỚC VÀ SAU ĐỔI MỚI 4.1 Biến đổi phong tục, nghi lễ sinh đẻ nuôi 66 4.1.1 Các phong tục, nghi lễ sinh đẻ nuôi trước Đổi 66 4.1.2 Biến đổi phong tục, nghi lễ sinh đẻ nuôi 69 4.2 Biến đổi phong tục, nghi lễ lễ cấp sắc 72 4.2.1 Các phong tục, nghi lễ lễ cấp sắc trước Đổi 72 4.2.2 Biến đổi phong tục, nghi lễ lễ cấp sắc 77 4.3 Biến đổi phong tục, nghi lễ cƣới xin 80 4.3.1 Các phong tục nghi lễ cưới xin trước Đổi 80 4.3.2 Biến đổi phong tục, nghi lễ cưới xin 86 4.4 Biến đổi phong tục, nghi lễ ma chay 89 4.4.1 Các phong tục, nghi lễ ma chay trước Đổi 89 4.4.2 Biến đổi phong tục, nghi lễ ma chay 95 4.5 Tác động biến đổi phong tục, nghi lễ chu kỳ đời 97 ngƣời đến đời sống gia đình xã hội Tiểu kết chƣơng 99 KẾT LUẬN 100 TÀI LIỆU THAM KHẢO 104 PHỤ LỤC 108 Địa bàn nghiên cứu 109 Bản đồ tỉnh Yên Bái 110 Phiếu thu thập thông tin 111 Một số hình ảnh 118 MỞ ĐẦU Tính cấp thiết đề tài Trong đời sống tộc người nước ta, gia đình tế bào xã hội, giữ vai trò hạt nhân cấu trúc xã hội có chức quan trọng Bức tranh gia đình phản ánh đa dạng thiết chế trình độ xã hội dân tộc Gia đình có lịch sử từ sớm trải qua trình phát triển lâu dài Thực tế, gia đình có ảnh hưởng tác động mạnh mẽ đến xã hội Về phương diện văn hóa tộc người, gia đình coi xã hội tộc người thu nhỏ, đồng thời chịu ràng buộc điều kiện văn hóa xã hội đời sống tộc người Vì vậy, gia đình thiết chế quan trọng bảo tồn phát huy văn hóa tộc người Với tư cách tế bào, thiết chế xã hội, gia đình ln giữ vai trò quan trọng đời sống cá nhân, cộng đồng tộc người phát triển xã hội Nhận thức vị trí, vai trị gia đình, Đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ X Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định: “Gia đình mơi trường quan trọng để hình thành, ni dưỡng giáo dục nhân cách người, bảo tồn phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp, tạo nguồn nhân lực phục vụ nghiệp xây dựng bảo vệ Tổ quốc” [5, tr 67] Cùng với bước chuyển rõ rệt đời sống kinh tế - văn hóa xã hội đất nước thời kỳ Đổi mới, gia đình dân tộc Việt Nam, đặc biệt gia đình dân tộc thiểu số có nhóm Dao Quần Trắng tỉnh Yên Bái có bước biến đổi mạnh mẽ Chính phát triển kinh tế - xã hội gần ba thập kỷ qua có tác động nhiều chiều đến đời sống văn hoá - xã hội người Dao Quần Trắng, có gia đình Thiết chế gia đình đồng bào có biến đổi quan trọng cấu trúc, chức năng, đặc điểm sinh hoạt lối sống so với truyền thống Những thay đổi tạo diện mạo gia đình người Dao Quần Trắng tỉnh Yên Bái, đồng thời tác động lên văn hóa lối sống cộng đồng cư dân Bên cạnh biến đổi lĩnh vực khác đời sống xã hội, thay đổi gia đình người Dao Quần Trắng với tư cách tế bào thiết chế cộng đồng diễn tương tác truyền thống đại, văn hóa phát triển Đó hình ảnh thu nhỏ sinh động trình biến đổi phát triển văn hóa tộc người từ thập kỷ miền núi Việt Nam Vì vậy, việc nghiên cứu khía cạnh biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng đặt nhiệm vụ cấp thiết, có ý nghĩa quan trọng lý luận thực tiễn việc bảo lưu phát triển giá trị văn hoá truyền thống tộc người nói chung, phát huy giá trị gia đình nói riêng việc xây dựng gia đình văn hóa nơng thơn miền núi Hơn nữa, nghiên cứu chủ đề góp phần làm sở cho chủ trương, sách phát triển Đảng Nhà nước vùng dân tộc miền núi thời gian tới, thiết thực góp phần vào công phát triển cộng đồng người Dao Quần Trắng dân tộc nước ta Cho đến nay, có số cơng trình nghiên cứu người Dao nói chung, gia đình người Dao nói riêng chưa có cơng trình chun khảo biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng địa phương cụ thể Với ý nghĩa đó, tơi định chọn đề tài: “Biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái” làm đề tài luận văn thạc sĩ dân tộc học Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu cấu trúc, chức năng, mối quan hệ số nghi lễ gia đình truyền thống người Dao Quần Trắng Chỉ biến đổi gia đình phương diện cấu trúc, chức năng, mối quan hệ gia đình phong tục, nghi lễ có liên quan đến chu kỳ đời người Phân tích đánh giá biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng từ Đổi đến Lý giải nguyên nhân biến đổi xu hướng biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu đề tài biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái trước sau thời kỳ Đổi 3.2 Phạm vi địa bàn nghiên cứu Phạm vi nội dung luận văn tập trung vào nghiên cứu vấn đề truyền thống biến đổi gia đình nhóm Dao Quần Trắng địa bàn nói Bên cạnh đó, luận văn có so sánh đối chiếu vấn đề nghiên cứu với số địa phương khác Do biến đổi gia đình mảng đề tài rộng lớn gồm nhiều nội dung nên khuôn khổ luận văn này, tập trung vào tìm hiểu số nội dung 10 ... chun khảo biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng địa phương cụ thể Với ý nghĩa đó, tơi định chọn đề tài: ? ?Biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái? ?? làm... Dưới tác động biến đổi kinh tế - xã hội từ Đổi đến nay, gia đình người Dao Quần Trắng xã Tân Hương, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái có biến đổi mạnh mẽ nhiều phương diện Tuy có biến đổi mạnh mẽ,... chu kỳ đời người Phân tích đánh giá biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng từ Đổi đến Lý giải nguyên nhân biến đổi xu hướng biến đổi gia đình người Dao Quần Trắng Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu