ĐỀ CƯƠNG BÀI GIẢNG TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM (TÀI LIỆU DÙNG CHO SINH VIÊN HỆ CAO ĐẲNG SƯ PHẠM KHOA CƠ BẢN) 1 CHƯƠNG 1 Khái quát về tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm Số tiết: 04 tiết ( Lý thuyết: 03 tiết; Bài tập, thảo luận, thực hành: 01 tiết ) A MỤC TIÊU - Hiểu được vài nét lịch sử hình thành và phát triển, đối tượng, nhiệm vụ và hệ thống phương pháp nghiên cứu và ý nghĩa của Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm - Vận dụng các hiểu biết về Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm vào việc giải thích các hiện tượng tâm lí nảy sinh và thể hiện ở học sinh THCS Vận dụng các hiểu biết về tâm lí lứa tuổi THCS vào việc học tập nghiên cứu và vận dụng trong việc dạy học, giáo dục học sinh THCS -Tăng thêm lòng yêu nghề và tự hào được học tập ở trường sư phạm để trở thành giáo viên THCS B.NỘI DUNG 1.1.Vài nét về sự hình thành và phát triển TLHLT&SP - Trong lịch sử các khoa học về con người, Tâm lí học trở thành một khoa học độc lập, tách ra khỏi Triết học từ năm 1879 của thế kỉ XIX Cũng từ đó Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm ra đời - Cùng với học thuyết tiến hoá, những thành tựu trong việc nghiên cứu hoạt động phản xạ của con người do I M Xêtrênôv tiến hành đã khẳng định mối quan hệ qua lại giữa các hiện tượng sinh lí và tâm lí, chỉ ra sự phát triển tâm lí của trẻ em gắn liền với cơ sở sinh lí thần kinh và não bộ con người Tư tưởng của S Đácuyn, I M Xêtrênôv góp phần thúc đẩy Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm lúc bấy giờ phát triển mạnh mẽ hơn - Cùng với những thành tựu đó, các công trình nghiên cứu dựa trên sự tích lũy và tổng kết kinh nghiệm của những quan sát sự phát triển tâm lí trẻ em và tâm lí quá trình dạy học giáo dục trẻ đã đặt cơ sở thực tiễn cho Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm lúc bấy giờ Những nghiên cứu thực nghiệm lúc này cũng bắt đầu thâm nhập vào Tâm lí học sư phạm và Tâm lí học trẻ em - Các quan điểm đúng đắn của N K Crupxcaia, A X Macarencô L X Vưgôtxki đã đặt cơ sở cho việc nghiên cứu các vấn đề hình thành phát triển nhân cách trẻ em trong giáo dục và trong hoạt động tập thể Đặc biệt là các nhà tâm lí học như A N Lêônchiev, Đ B Encônhin, A A Liublinxcaia, J Bruner, J Piaget, H Wallon, P Janet v.v… - Ngày nay, người ta nghiên cứu Tâm lí học lứa tuổi với những quan điểm mới về "tâm lí học phát triển" nghiên cứu sự hình thành tâm lí con người từ trong bào thai cho đến suốt cả cuộc đời con người, gắn liền với nền văn hoá xã hội lịch sử và các tiến bộ xã hội của nền văn minh nhân loại, của giáo dục hiện đại 1.2 Đối tượng, nhiệm vụ và phương pháp của tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm: 1.2.1 Đối tượng của tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm 1.2.1.1Đối tượng của tâm lí học lứa tuổi: Tâm lí học lứa tuổi là khoa học nghiên cứu những đặc điểm tâm lí, các quy luật, các điều kiện, động lực phát triển tâm lí theo lứa tuổi, những biến đổi của các quá trình tâm lí, các phẩm chất tâm lí trong sự hình thành, phát triển nhân cách con người Tâm lý học lứa tuổi bao gồm nhiều lĩnh vực nghiên cứu cụ thể với tư cách là các phân ngành của tâm lý học phát triển 2 + Tâm lý học về đời sống thai nhi trong bụng mẹ + Tâm lý học hài nhi + Tâm lý học tuổi mầm non + Tâm lý học học sinh tiểu học + Tâm lý học tuổi thiếu niên + Tâm lý học tuổi thiếu niên + Tâm lý học người trưởng thành + Tâm lý học người già + Tâm lý học của trẻ em phát triển không bình thường ( phát triển sớm hoặc chậm phát triển ) 1.2.1.2 Đối tượng nghiên cứu của tâm lí học sư phạm: Tâm lí học sư phạm nghiên cứu các đặc điểm tâm lí, các quy luật tâm lí của việc dạy học và giáo dục, nghiên cứu cơ sở tâm lí của quá trình lĩnh hội tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, các phẩm chất trí tuệ và nhân cách người học, đồng thời Tâm lí học sư phạm cũng nghiên cứu các yếu tố tâm lí về phía người làm công tác giáo dục, những vấn đề tâm lí của mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh cũng như mối quan hệ qua lại giữa học sinh với nhau 1.2.2 Nhiệm vụ của tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm 1.2.2.1 Nhiệm vụ của tâm lý học lúa tuổi - Chỉ ra các đặc điểm tâm lý con người được hình thành và phát triển theo từng giai đoạn lứa tuổi và trong suốt cuộc đời, những quy luật hình thành, biểu hiện tâm lý con người trong mỗi giai đoạn phát triển tâm lý, chỉ ra các điều kiện, động lực của sự phát triển tâm lý - Cung cấp cơ sở tâm lý lứa tuổi cho việc vận dụng các nguyên tắc, biện pháp dạy học và giáo dục phù hợp với đặc điểm và quy luật tâm lý lứa tuổi, tổ chức hợp lí quá trình sư phạm nhằm mục đích nâng cao hiệu quả của hoạt động dạy học và giáo dục - Tâm lí học lứa tuổi không những cung cấp cơ sở tâm lý cho giáo viên trong hoạt động sư phạm của mình mà còn giúp cho giáo viên và các nhà giáo dục có phương pháp đối xử khéo léo với giaosa viên và học sinh và tự rèn luyện, tự hoàn thiện bản thân để làm tốt vai trò người giáo viên trong sự nghiệp trồng người 1.2.2.2 Nhiệm vụ của tâm lý học sư phạm - Chỉ ra các quy luật tâm lí của việc dạy học và giáo dục - Nghiên cứu những vấn đề tâm lý của việc hình thành tri thức khoa học, hình thành và phát triển kĩ năng, kĩ xảo và các phẩm chất nhân cách đạo đức của học sinh - Chỉ ra cơ sở tâm lí của việc điều khiển quá trình dạy học và giáo dục, quá trình tổ chức hoạt động của học sinh trong dạy học và giáo dục trong và ngoài nhà trường, trong giờ học và ngoài giờ học, cũng như xây dựng được mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh, giữa học sinh với nhau, giữa gia đình với nhà trường và các lực lượng giáo dục khác - Tâm lí học sư phamjnghieen cứu đặc trưng lao động sư phạm của người thầy giáo , hệ thống phẩm chất, năng lực của người giáo viên, việc tự rèn luyện và hoàn thiện nhân cách, năng lực nghề nghiệp của người thầy giáo 1.2.3 Phương pháp nghiên cứu TLHLT và TLHSP 1.2.31.Phương pháp quan sát 3 - Quan sát là quá trình tri giác, theo dõi có mục đích, có kế hoạch sự nảy sinh, diễn biến và thể hiện tâm lí của trẻ qua hành vi bên ngoài trong điều kiện tự nhiên – Cần tổ chức việc quan sát đáp ứng các yêu cầu và các nguyên tắc cơ bản sau đây: + Quan sát những biểu hiện tâm lí của học sinh trong điều kiện tự nhiên của cuộc sống, nhất là trong hoạt động vui chơi, học tập, lao động và quan hệ giao tiếp Cần chú ý chúng ta "vừa nghiên cứu vừa giáo dục", hướng học sinh vào "vùng phát triển gần nhất" của trẻ + Cần quan sát, xem xét những biểu hiện tâm lí cụ thể của học sinh trong những hoàn cảnh cụ thể, riêng biệt của một nhân cách đang phát triển, xem xét những biểu hiện tâm lí cụ thể đó trong mối quan hệ với các mặt khác của nhân cách + Quan sát phải đảm bảo tính khách quan và tính hệ thống Việc ghi chép và rút ra những nhận xét thu được từ những sự kiện quan sát được cần đảm bảo tính khách quan và thận trọng, cần xác định những nguyên nhân gây ra những sự kiện quan sát được, dự đoán xu thế biến đổi của chúng – Phương pháp quan sát có ưu điểm trong việc nghiên cứu tâm lí con người như : tiến hành nhanh, chuẩn bị không mất nhiều thời gian, công sức và các điều kiện phương tiện nhưng vẫn có thể thu thập được nguồn tài liệu trực quan, đa dạng và sinh động về tâm lí con người Tuy nhiên phương pháp quan sát chỉ cho biết những biểu hiện tâm lí ra hành vi bên ngoài, các tài liệu quan sát thường chỉ được ghi lại dưới hình thức miêu tả Vì thế phải sử dụng phương pháp quan sát trong sự phối hợp với nhiều phương pháp khác trong việc nghiên cứu tâm lí con người 1.2.3.2.Phương pháp thực nghiệm -Thực nghiệm là quá trình tác động vào con người một cách chủ động trong những điều kiện đã được khống chế để gây ra ở đối tượng những biểu hiện cần nghiên cứu một cách khách quan -Trong Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm người ta thường dùng thực nghiệm nhận định và thực nghiệm hình thành (thực nghiệm giáo dục): + Thực nghiệm nhận định :nhằm xác định thực trạng tâm lí ở một thời điểm cụ thể trong hoàn cảnh xác định +Thực nghiệm hình thành còn gọi là thực nghiệm tâm lí giáo dục – thực nghiệm sư phạm, trong đó nhà nghiên cứu chủ động tiến hành các tác động giáo dục nhằm hình thành một số phẩm chất tâm lí nào đó ở người được thực nghiệm (nghiệm thể) Các loại thực nghiệm trên đây được sử dụng phối hợp với nhau trong một công trình nghiên cứu 1.2.3.3 Phương pháp trắc nghiệm tâm lí (test) - Test là một phép đo lường tâm lí đã được chuẩn hoá trên một số lượng người đủ là đại diện tiêu biểu – Test tâm lí có ưu điểm là đo trực tiếp các biểu hiện tâm lí qua việc giải các bài test, tiến hành nhanh, đảm bảo lượng hoá, chuẩn hoá việc đo đạc Tuy nhiên test tâm lí chỉ cho biết kết quả, ít bộc lộ quá trình suy nghĩ của nghiệm thể để đi đến kết quả – Test đòi hỏi phải chuẩn bị công phu, đảm bảo các yêu cầu kĩ thuật của một bộ test Một bộ test thường bao gồm 4 phần cơ bản sau: văn bản test, hướng dẫn quy trình tiến hành, cách đánh giá, bảng chuẩn hoá – Cần sử dụng test tâm lí như là một trong các phương pháp chẩn đoán tâm lí con người ởmột thời điểm nhất định 4 Tóm lại, các phương pháp nghiên cứu tâm lí người trong Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm khá phong phú đa dạng Mỗi phương pháp đều có những ưu điểm và hạn chế nhất định Muốn nghiên cứu một chức năng tâm lí nào đó một cách khoa học, khách quan và chính xác, đòi hỏi phải: - Sử dụng các phương pháp nghiên cứu phù hợp với vấn đề nghiên cứu - Sử dụng phối hợp, đồng bộ các phương pháp nghiên cứu để đem lại kết quả toàn diện, khách quan 1.2.4 Ý nghĩa của tâm lý học lúa tuổi và tâm lý học sư phạm - Về mặt lí luận: các nghiên cứu của tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm sử dụng các tài liệu của một số khoa học khác, nhưng đến lượt mình nó lại cung cấp tài liệu có ý nghĩa quan trọng cho các khoa học khác - Về mặt thực tiễn: có thể khẳng định sự hiểu biết về tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm là điều kiện cần thiết để tổ chức có hiệu quả và đúng đắn quá trình học tập và giáo dục C TÀI LIỆU HỌC TẬP [1] Nguyễn Kế Hào(CB), Nguyễn Quang Uẩn - Tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm, Bộ Giáo dục và đào tạo,Dự án đào tạo giáo viên THCS LOAN No 1718 - VIE (SF) [2] Lê Văn Hồng (Chủ biên), Lê Ngọc Lan, Nguyễn Văn Thàng, Tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm, NXB ĐHQG Hà Nội 1997 [3] Vũ Văn Nho, Tâm lý học phát triển NXB ĐHQG Hà Nội 1998 [4] Phan Trọng Ngọ, Các lý thuyết phát triển tâm lý người NXB ĐHSP Hà Nội 2003 [5] Lê Văn Hồng, Tâm lý học sư phạm, NXB Giáo dục Hà Nội 1996 [6] Phan Trọng Ngọ, Bộ câu hỏi ôn tập và đánh giá kết quả học tập môn tâm lý học lúa tuổi và tâm lý học sư phạm - NXB ĐHSP Hà Nội [7] Hoàng Anh, Vũ Kim Thanh, Giao tiếp sư phạm, NXB Giáo dục 1997 [8] Ngô Công Hoàn, Hoàng Anh, Giao tiếp sư phạm, NXB Giáo dục 1999 D CÂU HỔI, BÀI TẬP, NỘI DUNG ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN 1 Câu hỏi - Những cơ sở lí luận và thực tiễn cho sự ra đời của Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm ? - Hãy chỉ ra vai trò, ý nghĩa của Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm trong công tác giáo dục học sinh THCS ? 2 Bài tập: Tập ghi biên bản quan sát một giờ giảng của giáo viên và nhận xét về khả năng giao tiếp của giáo viên trong giờ giảng: “Từ giờ giảng của một giáo viên, tiến hành quan sát hoạt động của giáo viên và học sinh theo mẫu quan sát dưới đây, sau đó viết nhận xét của anh (chị) về khả năng giao tiếp của giáo viên đó trong giờ giảng” Mẫu biên bản về hoạt động giao tiếp của giáo viên và học sinh trên lớp (Theo nhà tâm lí học Xô viết A A Lêônchiev) – Hình thức giờ học: – Bộ môn: – Họ tên giáo viên: – Lớp: Trường: – Ngày…… tháng …… năm ………… STT Hình thức tác động giao tiếp Số lần có biểu hiện Ghi chú 5 1 Đặt câu hỏi cho cả lớp 2 Đặt câu hỏi cho từng học sinh 3 Những chỉ dẫn trực tiếp nhằm tổ chức các hoạt động của học sinh 4 Bổ sung các câu trả lời của học sinh 5 Sửa chữa câu trả lời của học sinh 6 Đánh giá tốt 7 Đánh giá xấu 8 Học sinh nêu câu hỏi cho giáo viên 9 Sự trả lời sáng tạo của học sinh 10 Kích thích của giáo viên nhằm thúc đấy học sinh hoạt động 11 Nhận xét về trật tự của lớp 12 Pha trò, kể chuyện, lấy ví dụ vui nhằm mục đích giảm bớt căng thẳng, giải quyết tình huống xung đột CHƯƠNG 2 Lý luận về sự phát triển tâm lý trẻ em Số tiết: 04 ( Lý thuyết: 03 tiết; Bài tập, thảo luận, thực hành: 01 tiết ) A MỤC TIÊU – Hiểu rõ khái niệm trẻ em Phân tích được các quan điểm khác nhau về sự phát triển tâm lí trẻ em Trình bày được sự phân chia các giai đoạn phát triển tâm lí trẻ em, các quy luật, điều kiện, động lực phát triển tâm lí trẻ em – Trên cơ sở nắm vững quan điểm duy vật biện chứng về sự phát triển tâm lí trẻ em phân tích, phê phán những quan điểm sai lầm về vấn đề này Đồng thời vận dụng lí thuyết đã học vào việc nghiên cứu sự phát triển tâm lí học sinh THCS và tổ chức dạy học và giáo dục học sinh THCS một cách có hiệu quả - Tăng thêm lòng yêu nghề Chú ý đặc điểm tâm lí tuổi học sinh THCS, lứa tuổi dậy thì, đặt nền móng cho sự phát triển tâm lí nhân cách ở các lứa tuổi tiếp theo B NỘI DUNG 2.1 Khái niệm trẻ em và tâm lý trẻ em : 2.1.1 Thế nào là trẻ em ? Dựa trên những quan điểm triết học rất khác nhau, người ta đã hiểu về trẻ em rất khác nhau : - Có quan niệm cho rằng trẻ em là “ người lớn thu nhỏ lại”, sự khác nhau giữa trẻ em và người lớn khác nhau về mọi mặt (cơ thể, tư tưởng, tình cảm ) chỉ ở tầm cở, kích thước chứ không khác nhau về chất - Theo J.J Rútxô (1712 - 1778) : Trẻ em không phải là người lớn thu nhỏ lại và người lớn cũng không phải lúc nào cũng có thể hiểu được trí tuệ,nguyện vọng và tình cảm độc đáo của trẻ thơ…vì “Trẻ em có những cách nhìn, cách suy nghĩ và cảm nhận riêng của nó” 6 - Tâm lý học duy vật biện chứng khẳng định: Trẻ em không phải người lớn thu nhỏ lại Sự khác nhau giữa trẻ em và người lớn là sự khác nhau về chất Trẻ em là trẻ em, nó vận động, phát triển theo quy luật của trẻ em Ngay từ khi cất tiếng khóc chào đời, đứa trẻ đã là một con người, một thành viên của xã hội, có nhu cầu giao tiếp với người lớn Việc nuôi nấng, dạy dỗ trẻ phải theo kiểu người Mỗi thời đại khác nhau có trẻ em riêng của mình 2.1.2.Phát triển tâm lý 2.1.2.1.Phát triển là gì ? - Phát triển là quá trình biến đổi của sự vật, hiện tượng từ thấp đến cao, từ đơn giản tới phứctạp - Phát triển là quá trình tích luỹ dần về số lượng dẫn đến sự thay đổi về chất lượng, là quá trình nảy sinh cái mới trên cơ sở cái cũ, do sự đấu tranh giữa các mặt đối lập nằm ngay trong bản thân sự vật, hiện tượng - Nói đến phát triển là nói đến sự thay đổi chuyển hoá về chất, tạo nên một trình độ, một mức độ cao hơn về chất so với cái cũ - Khái niệm “phát triển” có liên quan và có sự phân biệt so với các khái niệm “tăng trưởng”, “chín muồi”: + Tăng trưởng chủ yếu là sự gia tăng về mặt số lượng của sự vật, hiện tượng (ví dụ chiều dài, chiều rộng, cân nặng v.v…) + Chín muồi được dùng để chỉ sự tăng trưởng đã đạt tới một độ nhất định Ví dụ: Trước đây khi nói tới độ chín muồi về mặt sinh học của nam nữ, cha ông ta thường nói “nữ thập tam,nam thập lục” (tuổi dậy thì ở nữ thường từ 13 trở đi, ở nam thường từ 16 trở đi) Ngày nay, độ chín muồi sinh dục ở nam nữ có thể sớm hơn do điều kiện sống và sự phát triển về mặt cơ thể thiếu niên diễn ra sớm hơn + Mối quan hệ giữa tăng trưởng, chín muồi và trưởng thành là mối quan hệ biện chứng có tính nhân quả: sự tăng trưởng chín muồi dẫn đến sự biến đổi về chất (phát triển), chất lượng mới lại tạo tiền đề cho sự tăng trưởng và chín muồi ở mức cao hơn 2.1.2.2.Quan điểm duy vật biện chứng về sự phát triển tâm lí trẻ em - Bản chất của sự phát triển tâm lý trẻ em không phải chỉ là sự tăng hay giảm về số lượng mà là một quá trình biến đổi về chất trong tâm lý, sự thay đổi về lượng của các chức năng tâm lí dẫn đến sự thay đổi về chất và đưa đến sự hình thành cái mới một cách nhảy vọt (có nghĩa là làm xuất hiện những đặc điểm mới về chất) - những cấu tạo tâm lý mới ở những giai đoạn lứa tuổi nhất định Ví dụ : Trẻ em lên 3 tuổi có nhu cầu tự lập Thiếu niên có cảm giác mình là người lớn - Như vậy, trong các giai đoạn phát triển khác nhau (sơ sinh, nhà trẻ, mẫu giáo, nhi đồng ) có sự cải biến về chất của các quá trình tâm lý và toàn bộ nhân cách của trẻ - Sự phát triển tâm lý trẻ em là một quá trình trẻ em lĩnh hội văn hoá - xã hội của loài người dưới sự hướng dẫn, giúp đỡ của người lớn thông qua hoạt động của bản thân làm cho tâm lý của trẻ được hình thành và phát triển Có thể nói, sự phát triển tâm lý là một quá trình kế thừa Bất cứ một mức độ nào của trình độ trước cũng là sự chuẩn bị cho trình độ sau Yếu tố tâm lý lúc đầu ở vị trí thứ yếu, chuẩn bị cho tâm lý sau chuyển sang vị trí chủ yếu Trẻ em không tự lớn lên giữa môi trường, nó chỉ lĩnh hội được những kinh nghiệm xã hội khi có vai trò trung gian của người lớn Người lớn chỉ bảo cho trẻ rất nhiều điều, từ tên các đồ vật đến cách hành động với các đồ vật… 7 - Sự phát triển thể hiện ở hai hình thái: + Sự phát triển về sinh lí : Thể hiện ở sự phát triển về cơ thể, ở sức chịu đựng, chống đỡ với những ảnh hưởng bên ngoài của cơ thể, ở sự hình thành và phát triển hệ thống cơ, xương, thần kinh và sự hoàn thiện các chức năng của hệ thống đó + Sự phát triển về tâm lý - xã hội: Thể hiện ở sự hình thành nên con người với tư cách là một thành viên của xã hội, tích cực tham gia cải tạo xã hội, thể hiện: Ở sự nhận thức thế giới: nhận thức của trẻ ngày càng phát triển cao hơn, sâu sắc hơn, từ nhận thức cảm tính phát triển lên nhận thức lý tính Ở thái độ đối với thế giới xung quanh, ở ý chí, nhu cầu, nếp sống, thói quen Ở sự tích cực, tự giác tham gia vào các mặt khác nhau trong đời sống xã hội Ở hoạt động cải tạo thế giới và cải tạo bản thân Tóm lại : - Sự phát triển của trẻ đầy biến động và diễn ra cực kỳ nhanh chóng, là một quá trình liên tục ngay từ khi mới sinh ra, nó phát triển cùng với sự phát triển sinh lý Quá trình này không phẳng lặng mà có khủng hoảng và đột biến Chính hoạt động của trẻ dưới sự hướng dẫn của người lớn làm cho tâm lí của trẻ được hình thành và phát triển Đồng thời, các nhà tâm lí duy vật biện chứng cũng thừa nhận rằng, sự phát triển tâm lí chỉ có thể xảy ra trên nền của một cơ sở vật chất nhất định (cơ thể trẻ em) Những đặc điểm cơ thể là điều kiện cần thiết, là tiền đề của sự phát triển tâm lí trẻ em Sự phát triển tâm lí mỗi người dựa trên những điều kiện riêng của cơ thể, nhưng những điều kiện này không quyết định trước sự phát triển tâm lí, không phải là động lực của sự phát triển tâm lí Sự phát triển tâm lí còn phụ thuộc vào một tổ hợp những yếu tố khác nữa Trẻ phải sống và hoạt động trong điều kiện xã hội tương ứng thì tâm lí của nó mới được phát triển - Sự phát triển tâm lí của trẻ em không mang tính ngẫu nhiên mà nó diễn ra có quy luật Trong quá trình phát triển tâm lí của từng đứa trẻ có những điểm khác biệt, song bao giờ cũng có những nét chung, những cái thống nhất cho mọi trẻ em: - Tất cả trẻ em đều trải qua những giai đoạn phát triển nhất định - Trong một số trường hợp đặc biệt, trẻ em có thể phát triển sớm, phát triển muộn hoặc phát triển không bình thường, đó là những trường hợp có những sai lệch trong sự phát triển tâm lí - Trẻ em ngày nay phát triển nhanh hơn với trẻ em ngày trước-> Hiện tượng tăng nhanh tốc độ phát triển của trẻ em gọi là“Hiện tượng gia tốc phát triển” - Trẻ em thu nhận vốn hiểu biết đa dạng nhiều hơn hẳn trước đây, do tiến bộ của các phương tiện thông tin đại chúng, phương tiện kĩ thuật hiện đại,người lớn cũng chú ý nhiều hơn đến việc dạy dỗ và tạo điều kiện cho trẻ em tiếp xúc thực với cuộc sống mới 2.2 Một số quan niệm sai lầm về sự phát triển tâm lý trẻ em Quan điểm duy tâm coi sự phát triển tâm lý trẻ em chỉ là sự tăng lên hoặc giảm đi về số lượng của các hiện tượng đang được phát triển, mà không có sự chuyển biến về chất lượng Quan điểm này xem sự phát triển của mỗi hiện tượng như là một quá trình diễn ra một cách tự phát mà người ta không thể điều khiển được, không thể nghiên cứu được,không nhận thức được - Quan điểm sai lầm này được biểu hiện ở các thuyết sau: 8 2.2.1 Thuyết tiền định + Thuyết này coi sự phát triển tâm lí là do các tiềm năng sinh vật gây ra, con người có tiềm năng này từ khi mới sinh ra và sự phát triển chỉ là sự trưởng thành, chín muồi của những thuộc tính đã có sẳng ngay từ đầu và được quyết định trước bằng con đường duy truyền + Các nhà tâm lí học tư sản cho rằng : những thuộc tính của nhân cách, năng lực cũng đã được mã hoá, chương trình hoá trong các trang bị gien Ví dụ: Nhà di truyền học người Anh S.Auerbac cho rằng mỗi người bắt đầu sống “khi trong tay có các trang bị gen cũng giống như đấu thủ chơi một ván bài khi trong tay có các quân bài ” + Tuy nhiên, có những người theo thuyết này có đề cập đến yếu tố môi trường Nhưng theo họ, mmôi trường chỉ là “yếu tố điều chỉnh“, “yếu tố thể hiện“ một nhân tố bất niến nào đó ở trẻ Ví dụ:Nhà tâm lý học Mỹ E Tóocđai cho rằng : “Tự nhiên ban cho mỗi người một vốn nhất nhất định, giáo dục cần phải làm bộc lộ vốn đó là vốn gì và phải sử dụng nó bằng phương tiện tốt nhất“ và “vốn tự nhiên“ đó đặt ra giới hạn cho sự phát triển, cho nên một bộ phận học sinh tỏ ra không đạt được kết quả nào đó “dù giảng dạy tốt“,số khác lại tỏ ra lại có thành tích “dù giảng dạy tồi” ) + Từ quan điểm này làm cho con người mất lòng tin vào giáo dục, vào sự tu dưỡng và cải tạo bản thân, họ cho rằng vai trò của giáo dục là thứ yếu, trẻ tốt hay xấu.học giỏi hay kém không phải do giáo dục mà do gien tốt hay xấu Từ đó, họ đi đến kết luận : Trẻ em khó bảo, năng lực trí tuệ kém phát triển là do bẩm sinh chứ không phải do giáo dục,do môi trường - Như vậy, vai trò của giáo dục đã bị hạ thấp Giáo dục chỉ là yếu tố bên ngoài có khả năng làm tăng nhanh hay kìm hãm quá trình bộc lộ những phẩm chất tự nhiên, bị chế ước bởi tính di truyền Và họ đã rút ra kết luận sai sư phạm lầm: mọi sự can thiệp vào quá trình phát triển tự nhiên của trẻ đều là sự tùy tiện, không thể tha thứ 2.2.2 Thuyết hoàn cảnh Đối lập với thuyết tiền định, thuyết duy cảm giải thích sự phát triển của trẻ chỉ bằng những tác động của môi trường xung quanh Theo các tác giả thuộc trường phái này thì : - Môi trường là nhân tố tiền định sự phát triển của tẻ em Vì thế, họ cho rằng, muốn nghiên cứu con người chỉ cần nghiên cứu, phân tích môi trường mà con người sống - Quan điểm này cho rằng : môi trường xã hội là cái bất biến, quyết định trước sự phát triển tâm lý cá nhân, còn con người được xem như là đối tượng thụ động trước ảnh hưởng của môi trường - Mọi người sinh ra đều có sẳn những đặc điểm bẩm sinh như nhau để phát triển trí tuệ và đạo đức Sự khác nhau giữa các cá nhân về điểm này hay khác là do ảnh hưởng của môi trường, ảnh hưởng của những tác động khác nhau Với quan niệm như vậy, chúng ta không thể giải thích được vì sao trong một môi trường sống như nhau lại có những nhân cách khác nhau 2.2.3.Thuyết hội tụ hai yếu tố : Những người theo quan điểm này cho rằng: - Sự tác động qua lại giữa hai yếu tố di truyền và môi trường quyết định trực tiếp quá trình phát triển, trong đó di truyền giữ vai trò quyết định và môi trường là điều kiện để biêns những đặc điểm tâm lý đã được định sẳn thành hiện thực 9 – Theo họ, sự phát triển là sự chín muồi của những năng lực , những nét tính cách, những hứng thú…mà trẻ sinh ra đã có Những nét và những đặc điểm tính cách do cha mẹ truyền lại cho trẻ dưới dạng có sẵn, bất biến… – Một số người theo thuyết này có đề cập đễn vai trò của môi trường đối với tốc độ chín muồi của năng lực và nét tính cách được truyền lại cho trẻ em Nhưng theo họ, môi trường không phải là toàn bộ những điều kiện và hoàn cảnh mà trẻ em sống mà chỉ là gia đình của trẻ… Tóm lại : Mặc dù quan niệm của những người đại diện cho các thuyết trên bề ngoài có vẻ khác nhau, nhưng thực chất đều có những sai lầm giống nhau: + Họ đều thừa nhận đặc điểm tâm lý của con người là bất biến hoặc tiền định hoặc do tiềm năng sinh vật di truyền hoặc ảnh hưởng của môi trường bất biến Những quan điểm này nhầm phục vụ cho giai cấp bốc lột (Có nghĩa là sự bất bình đẳng trong xã hội là tất nhiên, là hợp lý) + Họ đánh giá không đúng vai trò của giáo dục, từ đó thiếu biện pháp giáo dục, bi quan trước sản phẩm xấu của giáo dục Họ xem xét sự phát triển của trẻ một cách tách rời và không phụ thuộc và những điều kiện cụ thể mà trong đó quá trình phát triển của trẻ diễn ra + Họ đều cho rằng trẻ em là đối tượng thụ động, cam chịu ảnh hưởng có tính chất quyết định của yếu tố sinh vật hoặc môi trường…Họ phủ nhận tính tích cực riêng của cá nhân, coi thường những mâu thuẫn biện chứng được hình thành trong quá trình phát triển tâm lí của cá nhân, mà không thấy được con người vừa là sản phẩm của hoàn cảnh, vừa là chủ thể có ý thức sáng tạo nên hoàn cảnh 2.3.Điều kiện, động lực và qui luật phát triển tâm lý 2.3.1 Điều kiện phát triển tâm lý 2.3.1.1.Điều kiện thể chất - Đó là đặc điểm cơ thể, đặc điểm của các giác quan của hệ thần kinh – được coi là tiền đề vật chất, điều kiện thuận lợi hoặc gây khó khăn cho việc hình thành một loại hoạt động nào đó - Các đặc điểm thể chất của con người không phải là nhân tố quyết định, không phải là động lực của sự phát triển tâm lí 2.3.1.2 Các điều kiện sống - Các điều kiện sống có ảnh hưởng đến sự phát triển tâm lí của con người, nhưng chúng không quyết định trực tiếp đến sự phát triển tâm lí -> tác động thông qua mối quan hệ qua lại giữa con người với hoàn cảnh ( ảnh hưởng bên ngoài tác động gián tiếp đến sự phát triển tâm lí cá nhân) - Trong các nhân tố của cuộc sống, trước hết phải nói tới vai trò của vốn kinh nghiệm xã hội, nền văn hoá xã hội, các mối quan hệ xã hội Các Mác đã chỉ rõ: "… Bản chất của con người là sự tổng hoà các mối quan hệ xã hội" Đặc điểm tâm lí của cá nhân được quyết định bởi đặc điểm của các mối quan hệ xã hội mà cá nhân con người gia nhập vào đó với tư cách là thành viên của xã hội - Quá trình phát triển tâm lí là quá trình con người lĩnh hội nền văn hoá xã hội, vốn kinh nghiệm xã hội, quá trình con người tiếp nhận nền văn hoá theo con đường tự phát và tự giác, con đường tự giác được thể qua giáo dục - Giáo dục là nhân tố chủ đạo, quyết định sự phát triển tâm lý con người 2.3.1.3Tính tích cực của con người Tính tích cực của con người là nhân tố quyết định trực tiếp sự phát triển tâm lí Quá trình tác động qua lại giữa con người và môi trường thông qua hoạt động của con người trong môi trường đó Hoạt 10 ... tâm lý học phát triển + Tâm lý học đời sống thai nhi bụng mẹ + Tâm lý học hài nhi + Tâm lý học tuổi mầm non + Tâm lý học học sinh tiểu học + Tâm lý học tuổi thiếu niên + Tâm lý học. .. lứa tuổi tâm lí học sư phạm: 1.2.1 Đối tượng tâm lý học lứa tuổi tâm lý học sư phạm 1.2.1.1Đối tượng tâm lí học lứa tuổi: Tâm lí học lứa tuổi khoa học nghiên cứu đặc điểm tâm lí, quy luật, điều... vụ hệ thống phương pháp nghiên cứu ý nghĩa Tâm lí học lứa tuổi Tâm lí học sư phạm - Vận dụng hiểu biết Tâm lí học lứa tuổi Tâm lí học sư phạm vào việc giải thích tượng tâm lí nảy sinh thể học sinh