BỘ GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO TRƯỜNG ðẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI        LÊ XUÂN NGUYỆT ðÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VÀ ðỀ XUẤT SỬ DỤNG ðẤT NƯƠNG RẪY HUYỆN HÀ QUẢNG, TỈNH CAO BẰNG CHUYÊN NGÀNH : QUẢN LÝ ðẤT ðAI Mà SỐ : 60.85.01.03 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. VŨ THỊ BÌNH HÀ NỘI – 2013 Trng i hc Nụng nghip H Ni Lun vn thc s khoa hc Nụng nghip i LI CAM OAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực và cha từng đợc ai công bố trong bất kì công trình nào khác Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã đợc cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đợc chỉ rõ nguồn gốc./. Tác giả luận văn Lê Xuân Nguyệt Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ……………………… ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và chân thành tới PGS. TS. Vũ Thị Bình ñã tận tình giúp ñỡ, hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn tốt nghiệp. Bên cạnh ñó, tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, cán bộ trong khoa Tài nguyên & Môi trường - Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội ñã tạo mọi ñiều kiện thuận lợi ñể tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành ñến các cán bộ Phòng Tài nguyên và Môi trường, Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Phòng Thống kê, hạt Kiểm lâm , và UBND các xã của huyện Hà Quảng - tỉnh Cao Bằng ñã luôn tạo ñiều kiện, nhiệt tình giúp ñỡ tôi trong quá trình thực tập tại ñịa phương ñể tôi hoàn thành ñề tài nghiên cứu của mình. Nhân dịp này tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia ñình, người thân và bạn bè ñã luôn ủng hộ, ñộng viên và giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Hà Nội, ngày tháng năm 2013 Tác giả Lê Xuân Nguyệt Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ……………………… iii MỤC LỤC Lời cam ñoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục bảng vi Danh mục chữ viết tắt và ký hiệu vii MỞ ðẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU 3 1.1 Nương rẫy và canh tác nương rẫy 3 1.1.1 Bản chất và sự hình thành nương rẫy 3 1.1.2 Các hình thức canh tác nương rẫy 5 1.1.3 Một số mô hình quản lý, sử dụng bền vững ñất nương rẫy 10 1.2 Tình hình sử dụng ñất nương rẫy trên thế giới và ở Việt Nam 12 1.2.1 Tình hình sử dụng ñất nương rẫy trên thế giới 12 1.2.2 Tình hình sử dụng ñất nương rẫy ở Việt Nam 15 1.3 Một số chủ trương, chính sách của ðảng và nhà nước ta liên quan ñến công tác quản lý, sử dụng ñất nương rẫy 20 Chương 2 ðỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 30 2.1 ðối tượng và phạm vi nghiên cứu 30 2.1.1 ðối tượng nghiên cứu 30 2.1.2 Phạm vi nghiên cứu 30 2.2 Nội dung nghiên cứu 31 2.2.1 ðánh giá khái quát về ñịa bàn nghiên cứu 31 2.2.2 ðánh giá thực trạng khai thác sử dụng ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 31 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ……………………… iv 2.2.3 ðánh giá hiệu quả sử dụng ñất nương rẫy 31 2.2.4 ðề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 31 2.3 Phương pháp nghiên cứu 31 2.3.1 Phương pháp thu thập số liệu 31 2.3.2. Phương pháp thống kê, xử lý số liệu 32 2.3.3. Phương pháp tính hiệu quả sử dụng ñất 32 2.3.4 Phương pháp kế thừa 34 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 35 3.1 ðiều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện Hà Quảng 35 3.1.1 ðiều kiện tự nhiên 35 3.1.2 Các nguồn tài nguyên 37 3.1.3 ðiều kiện kinh tế xã hội 40 3.1.4 Hiện trạng sử dụng các loại ñất 47 3.1.5 ðánh giá chung ñiều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện ảnh hưởng ñến canh tác nương rẫy 51 3.2 Thực trạng sử dụng ñất nương rẫy trên ñịa bàn huyện Hà Quảng 54 3.2.1 Thực trạng quản lý và sử dụng ñất nương rẫy của huyện 54 3.2.2 Thực trạng các loại hình sử dụng trên ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 61 3.3 ðánh giá hiệu quả các loại hình sử dụng ñất nương rẫy trên ñịa bàn huyện Hà Quảng 68 3.3.1. ðánh giá hiệu quả kinh tế của các loại hình sử dụng ñất 68 3.3.2. ðánh giá hiệu quả xã hội các loại hình sử dụng ñất 76 3.3.3 ðánh giá hiệu quả môi trường các loại hình sử dụng ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 81 3.3.4 Lựa chọn các loại hình sử dụng ñất nương rẫy 85 3.4 ðề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý ñất nương rẫy huyện Hà Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ……………………… v Quảng 89 3.4.1 Các giải pháp về kỹ thuật canh tác ñất nương rẫy 89 3.4.2 Các giải pháp về quản lý sử dụng ñất nương rẫy 91 KẾT LUẬN VÀ ðỀ NGHỊ 96 1 Kết luận 96 2 ðề nghị 97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 98 PHỤ LỤC i Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ……………………… vi DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 2.1 Tình trạng rửa trôi xói mòn trên nương sắn ở vùng ñất dốc 18 3.1 Tình hình chuyển dịch cơ cấu kinh tế của huyện Hà Quảng trong những năm gần ñây 42 3.2 Diện tích, sản lượng một số cây trồng chính của huyện năm 2011 43 3.3 Diện tích, cơ cấu các loại ñất chính của huyện Hà Quảng 47 3.4 Diện tích, cơ cấu nhóm ñất nông nghiệp 48 3.5 Diện tích ñất nương rẫy phân theo ñơn vị hành chính 56 3.6 Diện tích gieo trồng trên ñất nương rẫy năm 2011 62 3.7 Tổng hợp các loại hình sử dụng trên ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 65 3.8 Phân cấp mức ñộ ñánh giá hiệu quả kinh tế sử dụng ñất 69 3.9 Tổng hợp một số chỉ tiêu hiệu quả kinh tế các loại hình sử dụng ñất nông nghiệp huyện Hà Quảng 69 3.10 Tổng hợp công lao ñộng và hiệu quả ngày công của các loại hình sử dụng ñất nông nghiệp huyện Hà Quảng 77 3.11 Phân cấp các chỉ tiêu ñánh giá hiệu quả xã hội của các loại hình sử dụng ñất nương rẫy 79 3.12 Hiệu quả xã hội của các loại hình sử dụng ñất nương rẫy 80 3.13 Phân cấp các chỉ tiêu ñánh giá hiệu quả môi trường của các loại hình sử dụng ñất nương rẫy 82 3.14 ðánh giá hiệu quả môi trường các loại hình sử dụng ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 83 3.15 Tổng hợp ñánh giá hiệu quả kinh tế, xã hội, môi trường của các loại hình sử dụng ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 85 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ……………………… vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT VÀ KÝ HIỆU 1. CCNNN: Cây công nghiệp ngắn ngày. 2. GTSX: Giá trị sản xuất 3. TNHH: Nhu nhập hỗn hợp 4. GTNC: Giá trị ngày công 5. HSðV: Hiệu suất ñồng vốn 6. FAO (Food and Agriculture Organization): Tổ chức Nông Lương Thế giới 7. LUT (Land Use Type): Loại hình sử dụng ñất 8. LUS (Land Use System): Hệ thống sử dụng ñất 9. ctv: Cộng tác viên 10. NXB: Nhà xuất bản 11. TB: Trung bình Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ……………………… 1 MỞ ðẦU 1. Tính cấp thiết của ñề tài ðất ñai là tài nguyên vô cùng quý giá ñối với mỗi quốc gia, là nhân tố cơ bản, là ñiều kiện tiên quyết ñể con người và các sinh vật khác có thể tồn tại và phát triển. ðất là tư liệu sản xuất ñể phát triển nông lâm nghiệp, là ñối tượng lao ñộng rất ñặc thù bởi tính chất ñộc ñáo mà không vật thể tự nhiên nào có thể thay thế ñược - ñó là ñộ phì nhiêu. Chính nhờ tính chất này mà các hệ sinh thái ñã, ñang tồn tại và ngày càng phát triển, ngay cuộc sống con người cũng phụ thuộc vào tính chất này của ñất. ðất quý giá là vậy nhưng con người ñôi khi lại thờ ơ với ñất. Ở nước ta diện tích ñất nông nghiệp ñang ngày càng bị thu hẹp do chuyển ñổi sang các mục ñích sử dụng khác nhau. Với số dân như hiện nay, khoảng trên 80 triệu người, nước ta là một trong những quốc gia có tỷ lệ diện tích tự nhiên bình quân ñầu người vào loại thấp nhất thế giới. Hơn nữa thời gian qua, việc quản lý và sử dụng ñất còn nhiều bất cập, ñặc biệt là vùng trung du miền núi, nơi có ñịa hình phức tạp, ñộ dốc lớn, việc sử dụng ñất chưa hợp lý làm cho ñất suy giảm ñộ phì nhiêu, thoái hóa, dẫn ñến mất dần khả năng sản xuất. Nghiên cứu sử dụng hợp lý ñất dốc nói chung và ñất nương rẫy nói riêng của vùng trung du miền núi không chỉ có ý nghĩa góp phần khai thác sử dụng hiệu quả quỹ ñất này mà còn góp phần bảo vệ môi trường. Vì vậy, loại ñất này ñã và ñang ñược nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm, ñể có những giải pháp khai thác, sử dụng phù hợp theo hướng sinh thái bền vững. Huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng nằm trong vùng trung du miền núi Bắc Bộ, có diện tích tự nhiên 45.322,66 ha ñược chia thành 19 ñơn vị hành chính (01 thị trấn và 18 xã). Huyện có ñiều kiện ñịa hình, ñất ñai phức tạp và ña dạng, sản xuất nông nghiệp vẫn gặp nhiều khó khăn do cơ sở hạ tầng còn yếu, trình ñộ dân trí và khả năng ñầu tư cho sản xuất còn hạn chế, chưa ñáp Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ……………………… 2 ứng ñược yêu cầu phát triển sản xuất một cách hiệu quả và lâu bền. ðất canh tác nương rẫy chiếm khoảng 22,84% diện tích ñất sản xuất nông nghiệp và bằng 3,68% diện tích tự nhiên của huyện. Canh tác nương rẫy là loại hình sử dụng ñất phổ biến của ñồng bào các dân tộc huyện Hà Quảng, nó ñã tồn tại từ hàng ngàn năm nay. Cho ñến nay trên ñịa bàn huyện chưa có nhiều công trình nghiên cứu sâu về lĩnh vực quản lý sử dụng ñất dốc và canh tác nương rẫy. Phần lớn việc sử dụng ñất ở ñây chỉ dựa trên kinh nghiệm lâu ñời của ñồng bào dân tộc với tri thức bản ñịa vốn có, vì vậy ñất ñai có nguy cơ suy thoái. Xuất phát từ những tiềm năng sẵn có và vai trò của ñất nương rẫy cũng như nhu cầu thực tế của huyện Hà Quảng, việc tìm ra giải pháp khai thác sử dụng hiệu quả, bền vững tài nguyên này là rất cần thiết; không chỉ phục vụ nhu cầu sản xuất trước mắt mà còn có ý nghĩa lâu dài ñối với việc bảo vệ tài nguyên ñất và môi trường sinh thái. Vì vậy, trong phạm vi của một luận văn thạc sỹ chuyên ngành Quản lý ñất ñai, chúng tôi tiến hành nghiên cứu ñề tài: “ðánh giá thực trạng và ñề xuất sử dụng ñất nương rẫy huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng” 2. Mục ñích nghiên cứu - ðánh giá thực trạng sử dụng ñất nương rẫy trên ñịa bàn huyện Hà Quảng nhằm tìm ra những ưu, nhược ñiểm trong quá trình canh tác nương rẫy của người dân nơi ñây. - ðề xuất sử dụng hợp lý ñất nương rẫy theo hướng sinh thái bền vững trên ñịa bàn huyện Hà Quảng 3. Yêu cầu nghiên cứu - Kết quả ñánh giá phải ñảm bảo tính chính xác và khách quan. - ðề xuất sử dụng ñất phải phù hợp với thực tế và có tính ứng dụng trong sản xuất trên ñất nương rẫy của huyện [...]... LI U NGHIÊN C U 1.1 Nương r y và canh tác nương r y 1.1.1 B n ch t và s hình thành nương r y T xa xưa, nương r y ñã là ngu n s ng quan tr ng c a các dân t c vùng núi M t trong nh ng tác ñ ng m nh m nh t gi a con ngư i và sinh quy n trong nông nghi p là canh tác nương r y và ñó cũng là bi u hi n c a m i quan h g n bó gi a con ngư i v i t nhiên Theo quan ni m c xưa và chung nh t thì nương r y ñư c hi u... t, ñ t ñ tr ng c y và hình thành nương r y m i ðây là ki u canh tác du canh và có th nói canh tác nương r y cũng t c là nói ñ n nông nghi p ch t và ñ t M t trong nh ng ñ c tính r t quan tr ng c a canh tác nương r y là r t ña d ng Tính ña d ng c a nương r y không ch th hi n cây tr ng mà còn s loài và gi ng s lư ng nương r y t các năm trư c ñang còn ñư c gây tr ng cùng v i các ñám nương r y m i phát... nhiên: Nương nh s ho t ñ ng như nh ng l tr ng trong r ng và nhanh chóng quay tr l i thành r ng Cây l n và cây nh ñư c ñ l i và b o v trong quá trình phát quang và ñ t s nhanh chóng tăng trư ng t o nên giai ño n ñ u tiên c a quá trình di n th thành r ng 1.1.3 M t s mô hình qu n lý, s d ng b n v ng ñ t nương r y Mô hình qu n lý s d ng b n v ng và có hi u qu kinh t trên ñ t nương r y c a Th gi i và Vi... lý, s d ng ñ t nương r y Vi c nghiên c u m t s ch trương, chính sách c a ð ng và Nhà nư c liên quan ñ n công tác qu n lý s d ng và b o v ñ t nương r y ñư c xem xét trên khía c nh các ch trương, chính sách này ñã khuy n khích ho c h n ch các hình th c s d ng ñ t nương r y, b o v ñ t nương r y kh i b xói mòn, r a trôi… Và vi c nghiên c u bao g m c các ch trương, chính sách tr c ti p và gián ti p, trong... i thành r ng Và n u nương r y không l n thì ch gi ng như các “l tr ng” trong r ng và s ñư c nhanh chóng hàn g n v t thương, quá trình tái sinh s ñư c ti p di n ngay R ng xung quanh s là ngu n gieo gi ng cho l p ñ a và s b o v cho nó ch ng l i gió m nh và xói mòn S tái sinh r ng trên nương r y ñã tr ng tr t làm cho ñ phì c a ñ t ñai ñư c khôi ph c và ngư i dân có th quay tr l i s d ng nương r y cho... ñư c b o v và c ng c - Canh tác nương r y tiên phong (canh tác nương r y ti n tri n): Ki u canh tác nương r y này g n v i c ng ñ ng ngư i dân t c thi u s s ng du cư c a c b t c H ti n hành canh tác nương r y ch có 1 l n, không quay tr l i nương r y cũ, s d ng tri t ñ ñ phì t nhiên c a ñ t sau khi phát quang nương r y ñ canh tác, c b n làng di chuy n t i nơi m i còn r ng ñ ti p t c canh tác nương r y... Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ……………………… 20 nghi p vào nương r y mà ch v n ñ ng ñ ng bào làm nương r y t nghuy n ñóng góp tuỳ theo kh năng Ch trương này ñư c ñ ng bào làm nương r y hoan nghênh nhưng ñã gây suy t gi a nh ng ngư i làm ru ng v i nh ng ngư i làm nương r y và ñã gây xu hư ng b t ru ng ñ phá r ng phát nương làm r y ð tránh s suy t , ñ ng th i nâng cao ý th c ñóng... Theo ñó, thu nông nghi p mi n núi ñánh vào hoa l i ru ng ñ t và hoa l i nương r y ch u theo m t thu su t riêng Thu nông nghi p ch ñánh vào nh ng nương r y tr ng lúa và tr ng ngô còn nương r y tr ng các th hoa màu khác như khoai, s n, ñ , bông, l c, v ng… ñ u ñư c mi n thu Cách tính thu nương r y là căn c vào s thu ho ch th c t t ng năm c a nương r y, sau khi ñã tr cho m i nhân kh u 200 kg thóc v i thu... c bi t là mùn và ñ m Cây h ñ u ñư c ñưa vào xen canh có th c i thi n s h p th Nitơ c a các cây ngũ c c và cây tr ng chính khác làm tăng hi u qu c a phân ñ m bón vào ñ t Shanchen 1976 T i ñ o Madagarca dùng phân xanh ph i h p v i phân khoáng làm tăng năng su t cây tr ng rõ r t Như v y, v n ñ s d ng ñ t nương r y ñã ñư c r t nhi u qu c gia và các nhà khoa h c ñ t trên th gi i quan tâm và ñưa ra các... gi i quy t ñư c 3v nñ : An toàn lương th c và s n ph m hàng hoá ð ng c nơi chăn th gia súc C i ñun và nguyên li u làm nhà M t s nghiên c u ti n hành trên ñ t nương r y Yên L p, Vi t Trì, Vĩnh Phúc ñã có k t lu n: K t h p tr ng cây phân xanh lâu năm ñ c bi t là c t khí theo ñư ng ñ ng m c ñ c t dòng ch y, tr ng xen cây ñ u ñ và s n, Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi . GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO TRƯỜNG ðẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI        LÊ XUÂN NGUYỆT ðÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VÀ ðỀ XUẤT SỬ DỤNG ðẤT NƯƠNG RẪY HUYỆN HÀ QUẢNG, TỈNH CAO BẰNG. ñịa bàn huyện Hà Quảng 54 3.2.1 Thực trạng quản lý và sử dụng ñất nương rẫy của huyện 54 3.2.2 Thực trạng các loại hình sử dụng trên ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 61 3.3 ðánh giá hiệu quả. ðánh giá hiệu quả môi trường các loại hình sử dụng ñất nương rẫy huyện Hà Quảng 81 3.3.4 Lựa chọn các loại hình sử dụng ñất nương rẫy 85 3.4 ðề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý ñất nương rẫy