Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM  ĐINH THỊ THU HƢƠNG NGHỀ SẢN XUẤT VÀ CHẾ BIẾN CHÈ Ở THÁI NGUYÊN (GIAI ĐOẠN 1997 - 2010) LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Thái Nguyên - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM  ĐINH THỊ THU HƢƠNG NGHỀ SẢN XUẤT VÀ CHẾ BIẾN CHÈ Ở THÁI NGUYÊN (GIAI ĐOẠN 1997 - 2010) Chuyên ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 60.22.54 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN DUY TIẾN Thái Nguyên – 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Đinh Thị Thu Hƣơng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Trước hết, tác giả Luận văn xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy hướng dẫn khoa học PGS.TS. Nguyễn Duy Tiến, cùng các thầy cô trong Khoa Sau Đại học, Khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã chỉ bảo tận tình, động viên, khích lệ tác giả trong suốt quá trình học tập và hoàn thành Luận văn Thạc sĩ. Tác giả xin trân trọng cảm ơn Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Thái Nguyên; Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thái Nguyên; Cục Thống kê tỉnh Thái Nguyên; Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên, trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên… đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tác giả trong quá trình thu thập số liệu hoàn thành Luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Thái Nguyên, BGH trường THPT Chuyên và các thầy cô giáo trong tổ chuyên môn, trong trường đã tạo điều kiện giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập và nghiên cứu. Cuối cùng, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, khuyến khích tác giả trong quá trình học tập và hoàn thành Luận văn. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 05 tháng 08 năm 2011 Tác giả Đinh Thị Thu Hƣơng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Trang DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU, MÔ HÌNH MỞ ĐẦU………………………………………………………………………… ……………………………………………1 NỘI DUNG Chƣơng 1. NGHỀ CHÈ Ở THÁI NGUYÊN TRƢỚC NĂM 1997……… …8 1.1. Vài nét về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên…… … … 8 1.2. Nguồn gốc cây chè và nghề trồng chè ở Thái Nguyên trước năm 1997 15 Tiểu kết chƣơng 1………………………………………………………………………………………………………24 Chƣơng 2. NGHỀ SẢN XUẤT VÀ CHẾ BIẾN CHÈ Ở THÁI NGUYÊN (GIAI ĐOẠN 1997 - 2010)…………………………………………….……………………………… … 27 2.1. Vùng phân bố và kĩ thuật trồng, chế biến chè………………………… …… ……………27 2.1.1. Vùng phân bố………………………………………………………………………………….………… ……27 2.1.2. Kĩ thuật trồng và chế biến chè……………………………………………….……………… ……40 2.2. Quy trình sản xuất và tiêu thụ sản phẩm………………………………………………….……49 2.2.1. Quy trình sản xuất…………………………………………………………………… ……………………49 2.2.2. Hình thức sản xuất……………………………………………………….………………….………………55 2.2.3. Các loại sản phẩm………………………………………………….…………………… …………………62 2.2.4. Thị trường tiêu thụ………………………………………………….…………………….……… ………64 Tiểu kết chƣơng 2……………………………………………………………………… …………….………… …70 Chƣơng 3. VAI TRÒ CỦA CHÈ THÁI NGUYÊN TRONG ĐỜI SỐNG KINH TẾ - XÃ HỘI…………………………………………………………………………….………… ………73 3.1. Về kinh tế…………………………………………………………………………………………….……………….73 3.2. Về văn hoá - xã hội……………………………………………………………… …………… ……………84 Tiểu kết chƣơng 3………………………………………………………………………………………… ………95 KẾT LUẬN……………………………………………………………………………… …………………… .… ……98 TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………………………………………… ………101 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT ASEAN Association of Southeast Asian Nations. Hiệp hội các nước Đông Nam Á ATK An toàn khu CNH - HĐH Công nghiệp hoá - hiện đại hoá CNXH Chủ nghĩa xã hội CP Cổ phần DN Doanh nghiệp EU European Union. Liên minh Châu Âu FAO Food and Agriculture Organization. Tổ chức Lương Nông Liên hợp quốc HACCP Hazard Analysis Critical Control Point. Hệ thống quản lý chất lượng HĐND Hội đồng nhân dân HTX Hợp tác xã IPM Intergrated Pest Managerment. Quản lý dịch hại tổng hợp KCN Khu Công nghiệp KH - KT Khoa học kĩ thuật OTD Open Technology Development. Phát triển theo công nghệ mở. PTNT Phát triển nông thôn SHTT Sở hữu trí tuệ SNG Commonwealth of Independent States. Cộng đồng các Quốc gia Độc lập TNHH Trách nhiệm hữu hạn UBND Uỷ ban nhân dân USD United States dollar. Đô la Mĩ VAC Vườn ao chuồng VietGAP Vietnamese Good Agricultural Practices. Thực hành sản xuất nông nghiệp tốt cho rau quả tươi của Việt Nam WB World Bank. Ngân hàng thế giới WTO World Trade Organization. Tổ chức thương mại thế giới XNK Xuất nhập khẩu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU Số TT Nội dung Trang Bản đồ Bản đồ hành chính tỉnh Thái Nguyên Bảng 2.1 Diện tích trồng chè phân theo huyện/thành phố/thị xã 27 Bảng 2.2 Quy hoạch vùng chè tập trung tỉnh Thái Nguyên năm 2010 48 Bảng 2.3 Quy hoạch vùng chè tập trung tỉnh Thái Nguyên năm 2015 39 Bảng 2.4 Quy hoạch vùng chè tập trung tỉnh Thái Nguyên năm 2020 39 Bảng 2.5 Danh sách các doanh nghiệp xuất khẩu chè Thái Nguyên 59 Bảng 3.1 Tình hình sản xuất cây lâu năm giai đoạn 2000 - 2009 75 Bảng 3.2 Sản lượng chè búp tươi phân theo huyện/thành phố/thị xã 76 Bảng 3.3 Dự kiến diện tích, sản lượng chè toàn tỉnh đến năm 2020 80 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Từ Đại hội VI của Đảng (12/1986) mở đầu cho thời kì đổi mới toàn diện đất nước, nhất là Nghị quyết 10 của Bộ Chính trị về đổi mới quản lí nông nghiệp (5/4/1998), Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách khuyến khích phát triển nông nghiệp và kinh tế nông thôn theo hướng sản xuất hàng hoá gắn với thị trường. Nhờ đó, từ sau đổi mới, một nền nông nghiệp hàng hoá đã hình thành với những sản phẩm xuất khẩu nổi tiếng thế giới như gạo, chè, cà phê, cao su Qua các Đại hội tiếp theo (Đại hội VII, VIII, IX), Đảng ta tiếp tục ra nghị quyết tiếp tục đổi mới và phát triển kinh tế - xã hội nông thôn với trọng tâm là chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn theo hướng Công nghiệp hóa, Hiện đại hóa. Trong những năm gần đây, nhờ chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn mà nông nghiệp nước ta nói chung, nông nghiệp Thái Nguyên nói riêng đã đạt được những thành tựu đáng khích lệ. Đặc biệt trong nông nghiệp, cơ cấu cây trồng đã có sự thay đổi rõ rệt, đem lại hiệu quả kinh tế to lớn, góp phần làm thay đổi bộ mặt xã hội. Trong cơ cấu cây công nghiệp dài ngày, bên cạnh cao su, cà phê, ca cao, dừa, hồ tiêu, điều , chè là cây có sản phẩm mang tính hàng hóa, có giá trị kinh tế cao, có giá trị dinh dưỡng và bảo vệ sức khoẻ con người, có ý nghĩa về văn hoá - xã hội, đáp ứng các nhu cầu sinh hoạt văn hoá đậm đà bản sắc dân tộc, đặc biệt trong các dịp lễ tết, cưới xin, thờ cúng tổ tiên. Đồng thời, chè còn có ý nghĩa rất lớn trong việc bảo vệ môi trường, nhất là đối với trung du và miền núi như chống xói mòn đất dốc, phủ xanh đất trống đồi trọc, góp phần bảo vệ đầu nguồn nước cho châu thổ hạ lưu các sông lớn. Vì vậy, chè là cây công nghiệp dài ngày đã được trồng lâu đời trong nhân dân, diện tích chè ngày càng được mở rộng. Cây chè có vị trí quan trọng trong nền kinh tế đất nước. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Trong thời gian qua, chè Việt Nam đã có chỗ đứng trên thị trường của hơn ba mươi nước trên thế giới: Trung Đông, Nga, SNG, châu Âu, châu Mĩ Cây chè còn gắn liền với nhiều danh lam thắng cảnh, sơn thuỷ hữu tình, cuốn hút khách tham quan du lịch trong và ngoài nước. Vì nhiều lẽ, có thể khẳng định nghề trồng chè và chế biến chè là một nghề truyền thống có vị trí quan trọng đối với người Việt Nam, trong quá khứ cũng như hiện tại và trong tương lai. Bởi vậy, trong định hướng về phát triển sản xuất nông - lâm nghiệp thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá, cây chè luôn được xác định là cây mũi nhọn, được xếp ở vị trí những cây công nghiệp chủ yếu, thực sự đóng vai trò chuyển đổi cơ cấu kinh tế, góp phần xoá đói giảm nghèo từng bước đẩy mạnh nền kinh tế đất nước nói chung và kinh tế tỉnh Thái Nguyên nói riêng. Tỉnh Thái Nguyên có diện tích chè đứng thứ hai của Việt Nam, chỉ sau tỉnh Lâm Đồng. Chất lượng chè xanh của Thái Nguyên ngon nhất trong cả nước. Khả năng sản lượng chè Thái Nguyên sẽ tăng nhanh trong những năm tới do nhu cầu ngày càng cao của thị trường trong nước cũng như thị trường thế giới. Với truyền thống sản xuất từ lâu đời, cây chè thực sự có ý nghĩa to lớn với đời sống kinh tế và văn hoá của cư dân trong tỉnh hiện nay. Tuy nhiên, hiện nay việc sản xuất, chế biến, tiêu thụ cũng như công tác tuyên truyền, quảng bá, xây dựng thương hiệu chè chưa tương xứng với tiềm năng, thế mạnh của tỉnh. Vì vậy, trong những năm tới, cần tiếp tục cố gắng phát huy những kết quả đạt được, đồng thời đề ra những giải pháp nhằm thúc đẩy phát triển sản xuất, chế biến và tiêu thụ chè tương xứng với tiềm năng, thế mạnh của tỉnh. Xuất phát từ thực tế nói trên, cùng với mong muốn có thể đóng góp một phần nhỏ bé xây dựng quê hương ngày càng giàu mạnh và hơn nữa được sự hướng dẫn nhiệt tình của các thầy cô giáo, đặc biệt là thầy PGS.TS Nguyễn Duy Tiến, tôi đã lựa chọn đề tài "Nghề sản xuất và chế biến chè ở Thái Nguyên (giai đoạn 1997 - 2010)” làm Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lịch sử. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Chè là một cây trồng đạt kỉ lục về quá trình nghiên cứu lâu dài và cơ sở nghiên cứu về chè là một biểu tượng của sự kiên trì bám trụ nghiên cứu khoa học tại Vùng trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam. Trước Cách mạng tháng Tám 1945, đặc biệt là từ năm 1884, các nhà khoa học Pháp đã tổ chức điều tra, khảo sát về cây chè ở miền núi phía Bắc nước ta. Những công trình nghiên cứu về chè do người Pháp và người Việt Nam thực hiện đã khẳng định được vị trí cây chè trong sản xuất nông nghiệp Việt Nam, giá trị sử dụng trong nước và xuất khẩu, đề ra được kế hoạch phát triển chè ở trung du miền núi phía Bắc và Tây Nguyên. Sau năm 1954, mặc dù trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh, các nghiên cứu về chè được sự giúp đỡ của Liên Xô và Trung Quốc đã từng bước được phát triển, đặt cơ sở cho việc phát triển các vùng chuyên canh tập trung chè ở Việt Nam. Trong cuốn “Cây chè miền Bắc Việt Nam”, của Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, Nhà xuất bản Nông nghiệp Hà Nội, 1981 đã trình bày và phân tích những đặc điểm chung và sự tiến hoá của cây chè, ý nghĩa của cây chè với nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà Sau Đại hội VI (12/1986) của Đảng, những vấn đề về kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên phạm vi cả nước và từng địa phương được chú ý nghiên cứu ở nhiều cấp độ khác nhau, đã được đề cập ở một số công trình nghiên cứu của các cá nhân, các bộ, ban, ngành liên quan đến lĩnh vực kinh tế - xã hội. Trong cuốn “Tiềm năng kinh tế đồng bằng sông Hồng”, Nhà xuất bản Thống kê, 1995 của tác giả Trần Hoàng Kim đã phân tích tiềm năng to lớn của đồng bằng sông Hồng và đề ra những giải pháp để đẩy mạnh hơn nữa sự [...]... gắn sản xuất với chế biến và xuất khẩu, nghề sản xuất và chế biến chè ở Thái Nguyên phát triển khá nhanh về diện tích và sản lượng Sản xuất chè xuất khẩu cũng ngày càng tăng Lợi thế cây chè về xuất khẩu đang từng bước được phát huy Chè được phát triển mạnh ở cả ba khu vực: quốc doanh, HTX chuyên canh chè và hộ gia đình Sự khởi sắc của nghề chè gắn liền với sự phát triển và hoàn thiện cơ chế quản lý và. .. Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục và Tài liệu tham khảo, Luận văn được kết cấu thành 3 chương: Chƣơng 1: Nghề chè ở Thái Nguyên trước năm 1997 Chƣơng 2: Nghề sản xuất và chế biến chè ở Thái Nguyên (giai đoạn 1997 2010) Chƣơng 3: Vai trò của chè Thái Nguyên trong đời sống kinh tế - xã hội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn... chè và triển khai kế hoạch phát triển chè trên địa bàn cả nước, trong đó có tỉnh Bắc Thái Trong những năm đổi mới từ 1986 đến nay, thực hiện chủ trương gắn sản xuất với chế biến và xuất khẩu, nghề sản xuất vè chế biến chè ở Thái Nguyên phát triển khá nhanh về diện tích và sản lượng Sản xuất chè xuất khẩu cũng ngày càng tăng Chè được phát triển mạnh ở cả ba khu vực: quốc doanh, HTX chuyên canh chè và. .. Địa bàn tỉnh Thái Nguyên - Thời gian: 1997 - 2010 Tuy nhiên, để làm rõ vấn đề, Luận văn có đề cập đến đặc điểm nghề trồng, chế biến và tiêu thụ chè Thái Nguyên trước năm 1997 3.3 Nhiệm vụ của đề tài Trên cơ sở tìm hiểu về việc trồng, chế biến và tiêu thụ chè ở Thái Nguyên, Luận văn rút ra vai trò quan trọng của chè Thái Nguyên với phát triển kinh tế, văn hoá, góp phần ổn định xã hội ở Thái Nguyên Đồng... tiếp tục phát triển Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 27 Chƣơng 2 NGHỀ SẢN XUẤT VÀ CHẾ BIẾN CHÈ Ở THÁI NGUYÊN (GIAI ĐOẠN 1997 - 2010) 2.1 Vùng phân bố và kĩ thuật trồng, chế biến chè 2.1.1 Vùng phân bố Những vùng trà nổi tiếng nhất xứ Thái thường nằm bên bờ Sông Cầu hoặc men theo chân dãy núi Tam Đảo, gồm: Tân Cương (Thành phố Thái Nguyên) ; La Bằng (Đại Từ);... chức sản xuất của doanh nghiệp nhà nước, trong đó Tổng công ty chè Việt Nam có vai trò quyết định về sản xuất, chế biến và xuất khẩu Đến năm 1987, Thái Nguyên có 6.560 ha đất đai được sử dụng trồng chè, trong đó tập trung chủ yếu ở huyện Đại Từ với 2.282 ha, Định Hoá có 643 ha, Phú Lương 659 ha [33, tr 233] Tuy nhiên, cuối năm 1991, nghề sản xuất và chế biến chè của Việt Nam nói chung và Thái Nguyên. .. http://www.lrc-tnu.edu.vn 25 Nghề sản xuất và chế biến chè ở Thái Nguyên đã có lịch sử lâu đời và trải qua nhiều bước phát triển gắn liền với các thời kì lịch sử, với những biến động về tình hình chính trị trong tiến trình lịch sử Việt Nam Lịch sử nghề trồng và phát triển cây chè ở Thái Nguyên là một quá trình nối tiếp các chặng đường đi lên Trong thời kì Pháp chiếm Đông Dương (1882 - 1945): trên nền sản xuất chè sẵn có... vậy, cho đến nay chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu và trình bày một cách hệ thống về quá trình phát triển nghề chè ở Thái Nguyên dưới góc độ lịch sử Trên thực tế, chỉ có các số liệu thống kê những kết quả đạt được và những tồn tại, khó khăn cần giải quyết Khi thực hiện đề tài: "Nghề sản xuất và chế biến chè ở Thái Nguyên (giai đoạn 1997 - 2010) , tác giả đã kế thừa một cách nghiêm túc, có chọn... Ngành chè bị phá huỷ nặng nề nhưng chè vẫn phát triển về diện tích và sản lượng Đó là công sức của những thế hệ đã qua Trong chương trình phát triển kinh tế - xã hội 2000 - 2010 của tỉnh Thái Nguyên, cây chè vẫn giữ một vị trí quan trọng trong CNH - HĐH nông thôn Quá trình phát triển nghề sản xuất và chế biến chè ở Thái Nguyên có thể chia làm các thời kỳ sau đây: Thời kỳ thứ nhất 1890 - 1945: Người Thái. .. Bắc và Nam Bộ Nông nghiệp và Bộ Lương thực - Thực phẩm đã cử nhiều đoàn khảo sát, điều tra về chè và triển khai kế hoạch phát triển chè trên địa bàn cả nước, trong đó có tỉnh Thái Nguyên Vì thế, nhiều HTX và nhà máy, xí nghiệp chế biến chè được thành lập Do thống nhất được sản xuất và chế biến, mục tiêu của hoạt động xí nghiệp là sản phẩm cuối cùng, nên trồng trọt đã cung cấp nguyên liệu cho chế biến, . 1: Nghề chè ở Thái Nguyên trước năm 1997. Chƣơng 2: Nghề sản xuất và chế biến chè ở Thái Nguyên (giai đoạn 1997 - 2010). Chƣơng 3: Vai trò của chè Thái Nguyên trong đời sống kinh tế - xã hội. . 1………………………………………………………………………………………………………24 Chƣơng 2. NGHỀ SẢN XUẤT VÀ CHẾ BIẾN CHÈ Ở THÁI NGUYÊN (GIAI ĐOẠN 1997 - 2010) ………………………………………….……………………………… … 27 2.1. Vùng phân bố và kĩ thuật trồng, chế biến chè ……………………… …… ……………27. 1. NGHỀ CHÈ Ở THÁI NGUYÊN TRƢỚC NĂM 1997 …… …8 1.1. Vài nét về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên … … … 8 1.2. Nguồn gốc cây chè và nghề trồng chè ở Thái Nguyên trước năm 1997