Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long Phần 4: Kinh nghiệm châu thổ sông Hồng LỊCH SỬ ĐÊ ĐIỀU Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG Con người sống Đồng sông Hồng từ thời Đồ Đá Củ cách khoảng 25 ngàn năm Canh tác lúa nước phát triển vào thời Đồ Đá Mới văn hóa Hịa Bình - Bắc Sơn, cách khoảng ngàn năm Ước vọng chế ngự lũ lụt Đồng sông Hồng dân Lạc Việt thi vị hóa qua huyền thoại Sơn Tinh thắng Thủy Tinh Hệ thống đê sông Châu thổ sơng Hồng Việt nam có lịch sử ngàn năm Theo Giao Châu Ký Trung Hoa, khoảng kỷ trước công nguyên Giao Châu có đê lớn “Ở huyện Phong Khê có đê bảo vệ nước lũ từ Long Môn” (Sông Đà bây giờ) Theo Hán Thư “Miệt tây bắc Long Biên (tức Hà Nội) có đê chống giữ nước lũ từ sông” (2) Trong sách lịch sử Việt Nam, đê nói đến vào khoảng năm 521 thời Lý Bí (tức Lý Bơn) Tuy nhiên, người có công nhắc nhở Cao Biền, kỷ thứ 9: “Sử chép Cao Biền đào sơng, khơi ngịi, mở đường lộ, lập qn trọ cho khách đường khắp An Nam Nhiều đoạn đê, đoạn đê vùng gần Hà Nội đắp để chống lụt lội” (8) Cao Biền lệnh dân thiết lập đê quanh thành Đại La với tổng số chiều dài 8,500 thước, cao thước (2) Đê Cơ Xá đê vua Lý Nhân Tông (1072-1127) cho xây dựng vào tháng năm Mậu Tý (1108) để bảo vệ kinh thành Thăng Long khỏi Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long ngập lụt (18)) Nhà vua lệnh đắp đê sông Như Nguyệt (Sông Cầu bây giờ) dài 30 km (2) Dưới đời nhà Trần, đê đắp cốt giữ cho nước lũ không tràn vào đồng ruộng để kịp làm vụ lúa chiêm, sau mùa màng thu hoạch xong nước tự tràn vào đồng ruộng Tháng năm Mậu Thân (1248), vua Trần Thái-Tông sai quan lộ đắp đê hai bên bờ sông Hồng từ đầu nguồn tới biển, gọi Dỉnh Nhỉ Đê hay Đê Quai Vạc Lại đặt quan để coi việc đê, gọi Hà Đê chánh phó sứ hai viên (5) Hể chỗ mà đê đắp vào ruộng dân, nhà nước chiếu theo giá ruộng mà bồi thường cho chủ ruộng (18) Mỗi năm sau vụ mùa, triều đình cịn lệnh cho qn sĩ đắp đê hay đào lạch, hào, giúp đỡ dân chúng Đại Việt Sử Ký Tồn Thư có chép: “Tân Mão, Kiến Trung năm thứ (1231): Mùa xuân, tháng giêng, sai nội minh tự Nguyễn Bang Cốc (hoạn quan) huy binh lính phủ đào vét kênh Trầm kênh Hào (là tên hai kênh, thuộc huyện Ngọc Sơn (nay Tĩnh Gia), tỉnh Thanh Hóa) từ phủ Thanh Hóa đến địa giới phía nam Diễn Châu” Triều đình cho phép vương, hầu có quyền chiêu tập người nghèo khó, lưu lạc khai khẩn đất hoang để mở mang thêm ruộng nương (5) Có thể nói hệ thống đê sơng Hồng hồn chỉnh thời vua Trần Thái Tông, cách 750 năm Thiết lập đê biển ghi lịch sử vào cuối nhà Trần, Hồ Quý Ly cải tổ lại điền địa “Khi trước nhà tôn thất sai đầy tớ chỗ đất bồi bể, đắp đê để vài năm cho mặn, khai khẩn thành ruộng Nay ngoại trừ bậc đại vương, công chúa ra, thứ dân 10 mẩu” (18) Vua Lê Thánh Tơng (1460-1497) đặt quan “Hà Đê” để lo đê điều quan Khuyến Nông để phát triển nông nghiêp (18) Dưới triều Lê sơ (1428-1527) đê lớn đắp mới, tân tạo hệ thống đê cũ hai bờ sông Nhị Hà đá vửng chăc (2) Kết trái ngược sông Hồng trở nên Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long hơn, phá vỡ đê gây ngập lụt triền miên thời nhà Nguyễn, nảy sinh nhiều ý kiến đề nghị xem xét vấn đề bỏ hay giữ đê (28) Giặc giã thường xuyên xảy thời Lê, Mạc, Trịnh Nguyễn phân tranh, đê điều bị hư hại nhiều, mải tới thời Vua Gia Long (1802-1820), vua truyền cho quan trấn phải “xoi đào sơng ngịi cửa bể, Bắc Thành phải giữ gìn đê điều cho cẩn thận: chỗ khơng có đắp thêm, chỗ hư hỏng phải sửa chửa lại” (18) Nguyễn Cơng Trứ (1778-1858) có cơng khẩn hoang vùng dun hải Ninh Bình, Nam Định, Hải Dương Ơng kinh lý khắp bải bồi vùng duyên hải, tự vẽ đồ, phân phát trâu bị, nơng cụ cho dân để khẩn hoang Chỉ năm (1828 - 1829), Ông lập huyện Tiền Hải (Thái Bình) Kim Sơn (Ninh Bình) hai tổng Hồng Thu Minh Nhất (ven bờ biển Thái Bình, Ninh Bình), khai khẩn tổng cộng 37,770 đất Đây vùng đất bồi, hàng năm tốc độ phù sa bồi tụ tiến biển từ 80 - 100 m Từ đó, sau 20-30 năm, đê biển xây đắp lấn biển Đến nay, 178 năm sau, Kim Sơn tiến hành quai đê lấn biển sáu lần, tiến biển 500 m, nhờ diện tích gấp gần lần so với thành lập (24, 31) Ngồi ra, từ trước năm 1837, Nguyễn Cơng Trứ đề xuất giải pháp phân lũ cách khai đào đoạn khởi đầu sông Đuống (tức sông Thiên Đức thời giờ) nối với sơng Hồng phía thượng lưu để chuyển nhận nước từ sông Hồng giải tỏa áp lực lũ vùng Hà Nội Nhưng phải sang thời Tự Đức ý tưởng thực phần hoàn chỉnh thêm thời Pháp thuộc Từ đó, sơng Đuống trở thành đường lũ quan trọng sông Hồng (28) Hệ thống đê sơng đê biển hồn chỉnh thêm thời Pháp hộ sau Tính đến (2006), hệ thống đê sông Hồng khu vực quanh Hà Nội nâng cấp tương đối hoàn chỉnh, dài tổng cộng khoảng 60 km Dự án thực Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long từ năm 1996, kết thúc năm 2002, nhờ nguồn vốn vay ngân hàng ADB Một số đoạn đê khác có đường hành lang hai bên thân đê, mặt đê cứng hóa nhựa bê tơng (1, 28) Dưới thời quân chủ, phá hủy hay làm hư hại đê trọng tội Năm có thiên tai, lũ lụt nặng, nhà vua lập đàn chay tạ tội, nhận trách nhiệm trời đất ĐỒNG BẰNG SƠNG HỒNG VÀ NGUN NHÂN LŨ LỤT Đồng Sơng Hồng bắt đầu thành lập vào thời Holocene, cách khoảng ngàn năm, mực nước biển, cao 2-3 m, bắt đầu hạ thấp Đồng phù sa sông Hồng bồi đắp nhờ rừng ngập mặn, hàng năm lấn dần biển Đông với vận tốc khoảng 22 m/năm Cách khoảng ngàn năm, đồng tiến biển chậm hơn, với vận tốc khoảng m/năm (15) Hiện nay, phù sa bồi đắp lấn biển trung bình 25 – 30 m, có nơi 120 m (17) Phù sa lắng đọng từ thời Cenozoic có độ sâu tới 5,000 m, số phù sa thời Quaternary dày 250 m, thời Holocene sâu 30-60 m (17) Bờ biển thềm lục địa co độ sâu 20 m Vùng đồng sông Hồng (giữa vĩ độ 22°00' 21°30' Bắc, kinh độ 105°30' 107°00' Đơng) có hình dáng tam giác điển hình vùng châu thổ, với đáy đường bờ biển dài 130 km, từ thành phố Hạ Long đến điểm cực nam tỉnh Ninh Bình Đỉnh tam giác thay đổi theo thời gian với mở rộng tượng mực nước biển rút xuống Vào thời Văn Lang, cách khoảng 4,000 năm, đỉnh tam giác châu thổ sông Hồng gần thành phố Việt Trì ngày Đến thời kỳ Âu Lạc (thế kỷ trước công nguyên), đỉnh tam giác lui xuống vùng Đông Anh (Hà Nội) Hiện nay, đỉnh tam giác Hưng Yên Nếu coi đỉnh tam giác Việt Trì, diện tích tổng cộng đồng sơng Hồng khoảng 16,644 km² (27) Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long Dãy Hồng Liên Sơn, cao 3,142 m, có vai trị trường thành ngăn gió mùa đơng luồng khơng khí từ biển Đơng chứa nhiều nước Do đặc điểm khí hậu vùng Tây Bắc ấm khơ Sườn phía đơng đón gió nên có lượng mưa lớn với nhiều tâm mưa lớn như: Hoàng Liên Sơn với lượng mưa/năm tới 3,552 mm, Sapa 2,833 mm, Yên Bái 2,106 mm Ngược lại, phía tây phần lớn có lượng mưa/năm nhiều: n Châu 1,217 mm, Sơn La 1,444 mm, Cò Nòi 1,319 mm (11) Trung bình hàng năm Đồng sơng Hồng nhận trận bão tố từ biển Đông gây nhiều mưa vùng núi cao đồng bằng, từ tháng đến tháng 10, tạo lũ lụt, tháng thường lũ lớn Vì vậy, nguồn nước sơng Hồng dồi phân bố không Mùa lũ chiếm khoảng 70% lượng nước năm Địa hình thượng lưu sông gồm vùng đồi núi với độ dốc lớn nên nước mưa đỗ nhanh chóng xuống vùng đồng Mỗi có mưa to, vùng đồng Sông Hồng nhận nước lũ từ hai hệ thống Sơng Hồng Sơng Thái Bình Hệ thống Sơng Hồng bao gồm Sông Đà, Sông Hồng, Sông Thao nhập lưu Việt Trì, hệ thống Sơng Thái Bình gồm nhánh Sơng Cầu, Sơng Thương, sơng Lục Nam nhập lưu Phả Lại Ngồi ngun nhân trận mưa bão miền thượng lưu, nạn phá rừng trầm trọng đầu nguồn (thảm rừng chiếm 95% năm 1943, 17% năm 1991), đồng (từ 55% năm 1943 29% năm 1991) (17); hệ thống đê đập nhiều nhược điểm, hệ thống thoát lũ thoát nước thải thành phố yếu (16), thị hóa nơng thơn làm trầm trọng lũ lụt Đồng Bằng Sông Hồng Khu trung tâm vùng ĐBSH phẳng, phần lớn nằm độ cao từ 0,4 m đến 12 m mực nước biển, với 56% có độ cao thấp m Tuy nhiên có khu vực đất cao, gồm đồi đá vôi, đỉnh núi nhọn Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long dãy đồi núi dọc theo hai cánh tây-nam đông-bắc vùng Phần lớn vùng đất đồng sông Hồng loại đê bão vệ: khoảng 3,000 km đê ngăn lũ hệ thống sông, 1,500 km đê biển ngăn sóng lớn bão vịnh Bắc Việt (27) Tuy nhiên, đa số trung tâm đông dân cư nằm mực nuớc lũ Sơng Hồng Vì mưa to nước lũ phá vỡ đê làm nhiều nguời thiệt mạng (16) Đồng sông Hồng nằm tỉnh hay thành phố Mật độ dân cư đồng châu thổ sông Hồng cao Việt Nam (1,179 người/km²) Tổng dân số vùng 17,649,700 người (2003) (27) Đồng châu thổ sông Hồng phù sa sơng bồi đắp sơng Hồng sơng Thái Bình SƠNG HỒNG Sơng Hồng có tổng chiều dài 1,149 km bắt nguồn từ Trung Quốc chảy qua Việt Nam đổ biển Đông Đoạn chảy đất Việt Nam dài 510 km (29) Hệ thống Sông Hồng gồm khoảng 500 phụ lưu suối chảy vào Diện tích tồn lưu vực sông Hồng 143,600 km2, phần Việt Nam có 40% Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long Hình – Sơ đồ vùng đồng châu thổ sông Hồng hạ lưu sơng Thái Bình (3) Sơng Hồng bắt nguồn từ dãy núi Ngụy Sơn, tỉnh Vân Nam, Trung Quốc độ cao 1,776 m Đến biên giới Việt - Trung, sông Hồng chạy dọc theo biên giới khoảng 80 km; đoạn sang bên lãnh thổ Việt Nam, đoạn sang bên lãnh thổ Trung Quốc Điểm tiếp xúc sông Hồng với lãnh thổ Việt Nam xã A Mú Sung (huyện Bát Sát), sơng điểm phân chia lãnh thổ hai nước 40% nước sông Hồng từ lảnh thổ Trung quốc chảy tới (17) Đến thành phố Lào Cai, sông Hồng chảy hẳn vào lãnh thổ Việt Nam qua Hà Nội trước đổ biển Đông cửa Ba Lạt Ở Lào Cai sông Hồng cao mực nước biển 73 m Đến n Bái, cách Lào Cai 145 km, sơng cao độ 55 m Giữa hai thị trấn 26 ghềnh thác, nước chảy xiết Đến Việt Trì triền dốc sơng khơng cịn nên lưu lượng chậm hẳn lại Đồng sông Hồng nằm hạ lưu sơng (29) Các sơng Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long nhánh sơng Hồng sơng Đà, sơng Lơ (với phụ lưu sông Chảy sông Gầm) Lưu lượng sơng Hồng biến đổi tùy theo năm có vũ lượng hay nhiều, từ 93.1 tỷ (năm 1963, năm mưa nhất)) đến 159 tỷ m3 nước (năm 1971, năm mưa gây lụt 1971) (17) Lưu lượng nước bình qn hàng năm 2,640 m³/s (tại cửa sơng), nhiên lưu lượng nước phân bố không Về mùa khơ lưu lượng giảm cịn khoảng 700 m³/s, vào cao điểm mùa mưa đạt tới 30,000 m³/s (29) Mực nước lũ cao 14.13 m Hà Nội, vào mùa khô, mức thấp 1.5 m Hà nội (13) Nước sông hạ thấp trung bình cm/giờ lũ rút (22) Lưọng phù sa trung bình khoảng 80 triệu m3, tương đương với 130 triệu (19) Năm 1971, năm lũ lớn kỷ, có lượng phù sa tới 202 triệu (17) Trong mùa lũ, mét khối nước chứa khoảng 1.5 kg phù sa làm nước sơng có màu đỏ hồng (29) Vì nạn phá rừng đất bị xoi mịn thượng nguồn, lượng phù sa có khuynh hướng gia tăng Chẳng hạn, trạm Yên Bái thời kỳ từ 19611970, lượng phù sa 1,780 g/m3 tăng lên 1,820 g/m3 thời kỳ 1981-1993 Tương tự trạm Bảo Yến lượng phù sa tăng từ 997 g/m3 thời kỳ 19831989 đến 1,250 g/m3 vào 1990-1993 (11) Chỉ 5% số phù sa (khoảng 26 triệu tấn) lắng đọng suốt chiều dài dòng chảy làm lịng sơng cạn dần, cịn (khoảng 100 triệu tấn) đưa vịnh Bắc Việt bồi đắp dọc biển làm cho đồng châu thổ sông Hồng lấn biển năm có nơi thêm 100 m (19) Để phòng lũ lụt, ngưòi Việt đắp đê ngăn nước tràn vào làng mạc ruộng đồng Chỉ riêng sông Hồng, chiều dài đê tổng cộng 1,660 km (19) Trong nhánh sông Hồng, sông Đà sơng Thao có lưu vực xấp xỉ (sơng Đà: 52,900 km2, sơng Thao: 51,900 km2), dịng chảy lũ sơng Đà đóng góp trung bình tới 50% lượng lũ sông Hồng hạ lưu (Sơn Tây) Trên 70% trường hợp lũ lớn xảy hạ lưu sông Hồng trùng hợp với tâm mưa lớn nằm lưu vực sơng Đà (11) Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long Hệ thống sông Hồng đổ Vịnh Bắc Việt qua 10 cửa sơng Các cửa gồm: (i) Cửa Ba Lạt cửa bờ biển giáp ranh Nam Định Thái Bình; (ii) Cửa Lạch Giang (sơng Ninh Cơ) tỉnh Nam Định; (iii) Cửa Đáy (sông Đáy) tỉnh Ninh Bình; (iv) Cửa Lân Tiền Hải (Thái Bình); Cửa Trà Lý (sơng Trà Lý) tỉnh Thái Bình; (v) Cửa Diêm Điền (Thái Bình); (vi) Cửa Hà Lận tỉnh Nam Định (27) SƠNG THÁI BÌNH Hệ thống sơng Thái Bình gồm sơng Thái Bình phụ lưu chi lưu Các phụ lưu gồm sông Cầu, sông Thương sông Lục Nam thượng nguồn, với tổng chiều dài khoảng 1,650 km diện tích lưu vực khoảng 10,000 km² Ngồi ra, hệ thống sơng cịn nhận phần dịng chảy sơng Hồng, để đổ biển Đơng (30) Sơng Thái Bình, dài 93 km, khởi từ khúc Lục Đầu Phả Lại Gọi Lục Đầu chỗ tập trung sông: sông chảy vào sông Cầu (dài 290 km), sông Thương (dài 80 km), sông Lục Nam (dài 200 km), sông Đuống (dài 65 km, nối với sông Hồng Phả Lại), sông chảy sông Kinh Thầy (hay sông Cấm, dài 30 km) sơng Bình Than Hệ thống sơng Thái Bình nối với sơng Hồng sơng Đuống thượng lưu, sông Luộc hạ lưu Nhờ hệ thống sông nối giúp phân nước lũ sông Hồng làm giảm bớt lụt lội hạ lưu đồng sông Hồng Do phần lớn lưu vực hệ thống sơng Thái Bình bắt nguồn từ vùng đồi trọc miền Đơng Bắc, đất đai bị xói mịn nhiều nên nước sông đục, hàm lượng phù sa cao Do đặc điểm lịng sơng rộng, dốc, đáy cạn nên sơng Thái Bình sơng bị bồi lấp nhiều Lưu lượng nước hàng năm đạt khoảng 53 tỷ m³ (30) Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long Hệ thống sông Thái Bình biển Đơng với cửa: (i) Cửa Thái Bình sơng Thái Bình, nằm hai tỉnh Thái Bình Hải Phịng; (ii) Cửa Văn Úc, sơng Văn Úc (dài 38 km) Hải Phịng; (iii) Cửa Lạch Tray, sông Lạch Tray (dài 43 km), Hải Phịng; (iv) Cửa Cấm, sơng Cấm (dài 37 km), Hải Phịng; (v) Cửa Nam Triệu, sơng Bạch Đằng (dài 42 km), nằm hai tỉnh Quảng Ninh Hải Phịng; (vi) Cửa sơng Chanh, Quảng Ninh (27) Ở Vịnh Bắc Việt, trung bình 20 km đường bờ biển có cửa sơng lớn Lượng cát bùn lớn vào mùa lũ, chiếm tới 75- 85 % lượng dòng chảy năm tạo bải bồi lấn biển HỆ THỐNG CHỐNG LŨ LỤT Ở Đồng Bằng Sông Hồng, hệ thống chống lũ lụt gồm (i) thiết lập đê sông, đê biển, (ii) hồ chứa nước thượng nguồn, (iii) hệ thống phân lũ thoát nước, (iv) thiết lập vùng chặn lũ xung quanh Việt Trì Phả Lại, (v) hệ thống báo động Hệ thống đê sông: Hiện tại, tổng số chiều dài hệ thống đê sông vùng đồng Sông Hồng 3,000 km, gồm 2,417 km đê thuộc Bắc Bộ, 420 km sông vùng Thanh - Nghệ Hệ thống sơng Hồng có 1,667 km đê, 750 km đê thuộc hệ thống sơng Thái Bình Hệ thống đê sơng Hồng có quy mơ lớn hồn thiện so với hệ thống đê cịn lại Các đê sơng thường có độ cao khơng q 10 m (3) Chiều cao trung bình đê sơng từ 6-8 m, có nơi lên đến 11 m Tuy nhiên hệ thống đê xây dựng lâu đời đất yếu, đất đấp đê lấy từ địa phương không đồng nhất, nhiều nơi bị hư hại thiếu bảo quản Nhiều kè cống củ kỳ Dọc theo đê cịn có nhiều ao hồ làm nước lũ khó Dân cư đông đúc sống kế cận bờ đê Ngày nay, nhiều nhà cửa xây cất bờ đê Vì đê bị vỡ lúc mùa lũ lớn Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long Một yếu điểm việc thiết lập hồ chứa nước số lượng phù sa lắng đọng nhiều hồ, giảm số lượng phù sa lưu chuyển sông, giảm lắng tụ ngồi bờ biển, đơi nơi thiếu phù sa bồi đắp bờ biền bị xói mịn sóng biển rừng ngặp mặn bị phá hủy Trước có Đập Hịa Bình, 113 triệu phù sa/năm đựơc bồi đắp vùng biển Đồ Sơn Nhưng từ có Hồ Hịa Bình, 48 triệu phù sa/năm lắng tụ hồ, số lượng phù sa chảy qua Sơn Tây giảm từ 119 triệu tấn/năm trước có hồ, xuống 79.4 triệu tấn/năm sau có hồ, cịn tổng cộng 70 triệu chuyển biển vùng Đồ Sơn (30) Tại cửa biển Ba Lạt (cửa chánh sơng Hồng), thời gian 1965-1990 (trước có Hồ Hịa Bình), phù sa lấn biển trung bình 88.8 m/năm, thời gian 1990-1998 (sau có hồ Hịa Bình), phù sa lấn biển 58.7 m/năm (17) Phân lũ Ngay từ thời vua Minh Mạng, Nguyễn Công Trứ đề nghị giải tỏa áp lực lũ sông Hồng cách khai đào đoạn khởi đầu sông Đuống, chuyển cửa nhận nước từ sông Hồng Nhưng phải sang thời Tự Đức ý tưởng thực phần hoàn chỉnh thêm thời Pháp thuộc Sơng Hồng có phân lưu phía tả ngạn sơng Đuống chảy từ Hà Nội đến Phả Lại (thuộc Hải Dương) sông Luộc chảy từ Hưng Yên đến Quý Cao (huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phịng) Hai sơng nối sơng Hồng với hệ thống sơng Thái Bình Phân lưu phía hữu ngạn sơng Đáy sơng Đài (còn gọi Lạch Giang hay Ninh Cơ), nối sông Hồng sông Đáy hai sông Phủ Lý sông Nam Định Vùng chậm lũ Vân Cốc nằm thượng nguồn đập Đáy Nếu nước sông Hồng tràn bờ thấp cống Vân Cốc; tiếp tục tăng cao mở đập Đáy cho nước tràn vào sơng Đáy Sơng Đáy rút lấy nước lũ sông Hồng với 5,000 m3/giây (6) Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long Ngồi ra, thơng qua sơng Tích, nước từ sơng Đà dẫn trực tiếp vào sông Đáy Tạo vùng phân chậm lũ Trong trường hợp mực nước sông Hồng Hà Nội tiếp tục vượt mức báo động 13.4 m tháo cống đê, cho nổ mìn đê sơng Hồng nước chảy vào số vùng thấp gần Việt Trì, Tam Thanh tỉnh Phú Thọ, Lập Thạch tỉnh Vĩnh Phúc, Lương Phú Quảng Oai huyện Ba Vì tỉnh Hà Tây, dọc theo sơng Đáy, Chương Mỹ, Mỹ Đức, gần Phả Lại thuộc tỉnh Thái Bình Tổng dung tích chứa lũ vùng ước tính vào khoảng tỷ m3 (3, 6) TỔ CHỨC QUẢN LÝ VÀ DỰ BÁO LŨ Từ thời xa xưa, quản lý đê điều Hà Đê Chánh Sứ (tương tự chức Bộ Trưởng bây giờ) triều đình vua bổ nhiệm Cấp thừa hành thấp làng xả, có nhiệm vụ bảo trì, báo cáo lên cấp trên, vấn đề thuộc đê điều phạm vi làng xả Ngày nay, quản lý bậc cao Thủ Tướng, vị trưởng liên hệ (Nông nghiệp, Giao Thông, v.v.) cấp quốc gia, tới cấp tỉnh (hay thành phố), huyện làng xả Mỗi xã có đội quản lý đê xuống đến tận thơn/xóm Các đội quản lý đê kỹ sư thuỷ lợi huyện tư vấn hỗ trợ mặt kỹ thuật (3) Để dự đốn bão lụt, mạng lưới trạm đo khí tượng thuỷ văn theo thời gian thực sử dụng, với thông tin từ vệ tinh dự báo thời tiết để đưa vào mơ hình thuỷ văn thủy lực, từ dự báo lưu lượng mực nước vùng đồng sông Hồng Hệ thống dự báo trước ngày cho hồ Hồ Bình, khoảng ngày cho Hà Nội để tiến hành biện pháp thích hợp (3) Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long Các biện pháp phịng chống lũ tiến hành mực nước cầu Long Biên (Hà Nội) mức báo động Việc điều tiết lũ lưu vực sông Hồng tiến hành theo giai đoạn sau: Phòng lũ cách vận hành hồ Hồ Bình Thác Bà, Khi mực nước Hà Nội vượt 12.7 m, phân lũ qua Vân Cốc, Khi mực nước Hà Nội đạt 13.40 m, phân lũ vào sông Đáy qua đập Đáy, Khi dự báo thấy nước lũ tiếp tục tăng phân lũ sơng Đáy mở vùng phân chậm lũ khác cách cho nổ mìn phá đê vận hành đập tràn cứu hộ vào vùng chặn lũ xung quanh Việt Trì Phả Lại NHỮNG TRẬN VỠ ĐÊ TRONG LỊCH SỬ: Trong thời Nhà Nguyễn, vài ba năm có trận lũ lớn phá đê Vì vậy, vua Tự Đức triệu tập triều đình để hội ý nên giữ đê hay phá đê, giữ đê tìm biện pháp để trị lũ lụt Những trận lụt lớn có ghi sử là: 1078, 1121, 1236, 1238, 1243, 1270, 1445, 1467, 1491, 1506, 1630, 1713, 1728, 1806, 1809, 1821, 1827, 1844, 1893 (13) Kể từ đầu kỷ 20 tới nay, đồng sơng Hồng có 26 trận lũ lớn Các trận lũ lớn đa số xảy vào tháng 8, nhằm vào cao điểm mùa mưa bão (28) Năm 1913, ngày tháng 8, mực nước Hà Nội đạt 11.35 m làm vỡ đê sông Hồng đoạn đê thuộc tỉnh Vĩnh Phúc đoạn phía tả ngạn Nhật Chiên, Cẩm Viên Hải Bối, Yên Hoa thuộc Phúc Yên; vỡ đê Phu Chu thuộc tỉnh Thái Bình Ngày 14 tháng 8, lũ Hà Nội xuống mức 10.69 m vỡ đê Lương Cổ, tả ngạn sông Đáy thuộc tỉnh Hà Nam Ngày 17 tháng 8, vỡ đê Phương Độ, Sơn Tây phía hữu ngạn sơng Hồng mực nước Hà Nội 11.11m Ngày 18 tháng 8, vỡ đê Nghĩa Lộ phía hữu ngạn thuộc tỉnh Hà Nam, mực nước Hà Nội Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long 11.03 m Ngày 19 tháng 8, vỡ đê Quang Thừa, Lỗ Xá sông Đáy phía hữu ngạn thuộc tỉnh Hà Nam, mực nước Hà Nội 10.99 m Nước lũ làm ngập gần hết tỉnh Vĩnh Phúc (cũ), phần Hà Tây, Nam Định, Hà Nam, Thái Bình Bắc Ninh (28) Năm 1915, từ ngày 11 đến 20 tháng 8: Đê bị vỡ liên tiếp 42 chỗ với tổng chiều dài 4,180 m (từ 11 - 20/7/1915 mực nước Hà Nội dao động từ 11.55 – 11.64 m) Những nơi vỡ như: Xâm Dương, Xâm Thị đê hữu sông Hồng thuộc tỉnh Hà Đông Các chỗ vỡ khác Lục Cảnh, Hoàng Xá, Trung Hà tỉnh Phúc Yên; Phi Liệt, Thuỷ Mạo tỉnh Bắc Ninh Đê tả sông Hồng, vỡ ở: Mễ Chân tỉnh Hưng Yên; Gia Quất, Gia Thượng, Phú Tịng, n Viên, Đơng Thụ, Danh Nam tỉnh Bắc Ninh số chỗ khác sơng Phó Đáy, Đuống sông Đáy (28) Năm 1926, ngày 29 tháng 7, mực nước Hà Nội lên tới 11.93 m vỡ đê tả ngạn sông Hồng vùng Gia Quất, Ái Mộ, Gia Lâm tỉnh Bắc Ninh; vỡ đê hữu ngạn sơng Luộc Hạ Lao, Văn Qn tỉnh Thái Bình; vỡ đê tả ngạn sông Luộc Bô Dương, tỉnh Hải Dương Tổng diện tích đất canh tác bị ngập lụt vỡ đê khoảng 100,000 (28) Hà nội lúc chưa đắp đê cao nên lũ sông Hồng uy hiếp trực tiếp Thành phố Hà Nội Kể từ đê nâng cao lên 14 m Nhiều tuyến đê nắn lại, hai sườn đê đắp không đối xứng đảm bảo chống chịu nước lũ tốt (19) Năm 1945 Một trận lũ lớn vào tháng năm 1945 gây vỡ đê 79 điểm, gây ngập 11 tỉnh với tổng diện tích 312,000 ha, ảnh hưởng tới sống triệu người (28) Năm 1971, ảnh hưởng trận mưa to liên tục bão lớn, nước sông Thao, sông Lô sông Đà hợp lại gây nên lũ lịch sử đồng sông Hồng Mực nước sông Hồng ngày 20 tháng lên đến 14.13 m Hà Nội Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long (cao mực nước báo động cấp III đến 2.63 m) Mực nước Sông Hồng đo 18.17 m Việt Trì (cao 2.32 m mức báo động cấp III) 16.29 m Sơn Tây (1.89 m cao mức báo động cấp III) Đồng thời mực nước Sông Cầu, Sơng Lơ, Sơng Thái Bình lên cao hết Mưa lũ năm 1971 gây vỡ đê ba địa điểm, làm chết 100,000 nguời, úng ngập 250,000 2,7 triệu người bị thiệt hại (28) Năm 1996 Ngày 24 tháng năm 1996 bão Frankie với gió 100 km/giờ gây lụt lội 177,000 bị úng ngập, mưa bão làm 100 người bị thiệt mạng, 194,000 nhà bị hư hại Khơng có tường trình đê (16) Năm 2008 Trận mưa lớn 35 năm đổ xuống ngày 31/10 1/11/2008 với 600 mm biến Hà Nội nhiều vùng khác đồng Sông Hồng thành biển nước Thành phố Hà Nội có hệ thống nước chịu đựng lượng mưa tối đa 86 mm không bị ngập lụt Mực nước lúc 16 ngày 4/11/2008 sông Thao Yên Bái 31.94 m (dưới mức báo động III 0.06m); sông Lô Tuyên Quang 25.77 m (dưới báo động III 0.23 m); sông Cầu Đáp Cầu 5.93 m, (trên báo động III 0.13 m); hạ lưu sông Hồng Hà Nội 9.1 m (dưới báo động I 0.4 m); sơng Thái Bình Phả Lại 4.76 m (trên báo động II 0.26 m); sông Thương Phủ Lạng Thương 5.34 m (dưới báo động III 0.46 m) Tại Hà Đông, chiều 4/11, nước sông Nhuệ tràn qua mặt đê, mực nước lên tới 6.17 m Hàng loạt hồ chứa nước Hà Nội số tỉnh lân cận bị tải Tại Hồ Miễu, hồ Đồng Đò, hồ Kèo Cà, hồ Bàn Tiện, hồ Đền Sóc (huyện Chương Mỹ), mực nước lên cao vào chiều tối tràn bờ Nhiều hồ khác lên mức tràn xả lũ hồ Cầu Bãi, hồ Đồng Đò, hồ Đồng Quan, hồ Cầu Dọc Tuyến đê sơng Hồng có 13 vị trí hư hỏng huyện Mê Linh, Đan Phượng, Từ Liêm, Đơng Anh, Long Biên, Sóc Sơn Tuyến đê tả Bùi, tả Tích tràn hầu hết Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long tuyến Tuyến sơng Nhuệ Duy Tiên (Hà Nam) có tổng cộng 6,000 m đê bị tràn Điểm Châu Can, Bạch Hạ, Đại Xuyên bị sụt Tại Ninh Bình đê sơng Hồng Long bị vỡ, hàng ngàn nhà Nho Quan bị ngập lụt (22) Tổng số người chết Miền Bắc 92, riêng Hà Nội 22 người, thiệt hại kinh tế lên đến gần 5,000 tỷ đồng Mưa lũ kéo dài khiến cho khoảng 169 km đê nội đồng kênh mương hư hỏng; 266,000 diện tích hoa màu thủy sản bị ngập úng; hàng trăm nghìn nhà cửa bị sập đổ hư hại (21) TẠI SAO HÀ NỘI BỊ LỤT? Trận lũ tháng 11/2008 Hà Nội đồng sông Hồng không lớn Mặc dầu mưa to gió lớn liên tục ba ngày, mực nước sông Hà Nội mức báo động, hệ thống đê sông Hồng Thái Bình vửng chắc, khơng bị phá nhiều nơi trận lụt năm 1971 Các hồ chứa biện pháp phân lũ hệ thống đê chứng tỏ có hiệu Tuy nhiên, Hà Nội nhiều thành phố lớn khác ngập biển nước nhiều ngày Lý việc thất bại bảo vệ thủ đô Hà Nội do: (i) Xây cất nhà cửa, chiếm đất đai mặt đê làm đê yếu, rạn nức khoảng 40 địa điểm (25) (ii) Đường sá phát triển nhà cửa xây cất vô trật tự cản trở thoát nước (iii) Các hồ thành phố cạn, thiếu nạo vét, hệ thống phân lưu tải tắt nghẻn, nhiều kinh mương hồ bị lấp nên thiếu đường thoát nước (iv) Hệ thống tháo nước thành phố yếu kém, cần trận 100 mm có nhiều vùng bị ngập, mưa 200 mm Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long nguyên thành phố bị ngập Tổng số nước mưa Hà Nôi ngày 31/10 1/11 600 mm, dĩ nhiên ngập lụt xảy mưa, vỡ đê Hơn 90% máy bơm khơng chạy thời gian có lụt (7) Trên phạm vi đồng sông Hồng, q trình thị hóa, chiếm hửu đất mặt đê để xây nhà cửa, đất nông nghiệp làm hệ thống phân lủ thoát nước yếu CÁC TRANH LUẬN Nên hay không nên thiết lập đê sông ngăn ngừa lũ lụt đề tài tranh luận nơi thời đại Việc chống đối thiết lập đê dựa vào lý sau: - Phù sa không vào đồng ruộng, mà lắng đọng lịng sơng, bờ đê, sơng trở nên cạn dử, xoi mịn bờ phá đê có lũ lớn Đáy sông ngày cạn, tạo cồn bải bồi cửa sơng, làm khả lũ chậm - Các vùng trủng (ở Hưng Yên, Hà Nam, Nam Định ) tồn sau hàng ngàn năm, khơng phù sa bồi đắp - Đê phải nâng ngày cao to hơn, hể củng cố nơi nạn đê vỡ xảy nơi khác, lũ lụt xảy - Nguồn lợi cá thủy sản khác đồng ruộng sông bị giảm Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long - Con người có kinh nghiệm sống chung với lũ lụt Tìm biện pháp sống chung trị lụt đê điều - Môi sinh bị phá hủy Người xưa chuyện này, có bàn luận triều đình Năm Thiệu Trị thứ (1846), Tổng đốc Hà Nội Nguyễn Đăng Giai có tấu phản đối việc đắp đê tốn nhiều công sức mà không chống lũ lụt, ông đề nghị phá bỏ đê, mà nên khơi thông sông Mười sáu năm sau, vào ngày tháng 10 năm Tự Đức thứ (1861), Khoa đạo Ngự sử Vũ Văn Bính lại dâng điều trần nói hại việc giữ đê lợi việc bỏ đê Bản điều trần lặp lại ý kiến Tổng đốc Nguyễn Đăng Giai năm 1846 Nguyễn Trường Tộ (1830–1871) chủ trương phá đê, mà phải khai thông sông đào kinh Vua Tự Đức triệu tập hội nghị lớn thẩm nghị điều trần tất cho không nên bỏ đê, cần khơi thông sông Thiên Đức, củng cố hệ thống đê cũ cịn lại hai bờ sơng (12) Khoảng văn điều trần quan triều đình địa phương cịn lưu trữ khu Lưu trữ TƯ 2, ký hiệu tập CB.262, trang 47-70 (12) Khơng phủ nhận lợi ích hệ thống đê sông đê biển Đồng sơng Hồng Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long Sau hàng ngàn năm thiết lập củng cố hệ thống đê điều, từ vùng đầm lầy trở thành đồng bằng, vựa lúa quan trọng Việt Nam, mang đến ấm no thịnh vượng cho dân Việt từ ngày thành lập nước, đủ sức mạnh kinh tế để chống ngoại xâm từ phương bắc, phát triển lảnh thổ phương nam Với diện tích tổng cộng khoảng 1.3 triệu ha, diện tích trồng lương thực khoảng 1.2 triêu ha, số khoảng triệu trồng lúa (23) với xuất trung bình tấn/ha, để ni dân số khoảng 14.8 triệu người, vùng có mật độ cao Việt Nam, 1,180 người/km2 (1999) (23) Để bù đắp vào việc thiếu phù sa lụt mang tới đồng ruộng, từ hàng ngàn năm nông dân Miền Bắc phát triển phân hữu bèo hoa dâu, phân gia súc, phân bắc, phân xanh để bồi dưởng màu mở đất Nhờ vậy, canh tác nông nghiệp miền Bắc thâm canh, xuất cao Nhờ cải thiện đất từ lâu đời, khơng cịn thấy tường trình đất bị dậy chua phèn thường xảy sau đào kinh thoát thủy Nhờ hệ thống đê biển cống đê biển hoàn hảo, nước mặn xâm nhập vào sông khoảng 20 km (vì khơng có cống cửa sơng), đất ruộng vùng duyên hải miền Bắc bị nhiểm mặn mùa khô hạn không trầm trọng thường xảy đồng Cửu Long (26) Thay phù sa bồi đắp vào đồng ruộng, 95% phù sa hệ thống sơng Hồng Thái Bình bồi đắp dọc duyên hải, lấn biển hàng trăm mét năm, tạo nhiều cồn, đảo phù sa khơi, làm lảnh thổ nới rộng thêm hàng chục km2/năm Cũng khối phù sa làm vịnh Bắc Việt phong phú thủy sản Thay đánh bắt cá thiên nhiên hoi từ đồng ruộng lụt mang tới, người dân Miền Bắc bao đời nuôi cá thâm canh ao hồ, đồng ruộng Hiện nay, đồng sơng Hồng có khoảng 58 ngàn mặt nước nuôi thủy sản (23) Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long Ngồi ra, nguồn cá bột sơng Hồng cung cấp giống đáng kể cho nghề nuôi cá nước đồng Bắc Việt (29) Quang cảnh sinh động thực vật biến đổi sau thành lập đê sơng Cảnh trí mơ tả trống đồng, Trống đồng Đông Sơn, Ngọc Lũ cho thấy cảnh quang thời vua Hùng, cách ngàn năm, cảnh chèo ghe đầm lầy Mn thú gồm động vật bị, ngựa, chó, cọp, hưu, chim, v.v Ngồi ra, cịn số thú lạ vật đầu chim có chân, có dài lồi khỉ; vật chân, có bờm, cuộn, miệng há rộng, tuyệt chủng (32, 33) Dầu môi trường đầm lầy ngàn năm trước khơng cịn, ngày nay, vùng đất trủng (wetlands) cửa biển tồn phát triển vùng đầm lầy Xuân Thủy, Tiền Hải cửa sông Hồng trù phú với chim muông bảo vệ (14) Một yếu điểm hệ thống đê sông đồng sông Hồng không đủ nước cung cấp cho nông nghiệp mùa khô Nhu cầu tưới gia tăng từ 6.6 tỷ m3 năm 1985 lên 7.4 tỷ m3 năm 1990 8.9 tỷ m3 năm 2000 (17) Tuy nhiên, việc thiết lập thêm hồ chứa nước thượng nguồn, việc trồng lại rừng vốn bị tàn phá trầm trọng 50 năm qua, việc áp dụng tiến công chánh (dùng tàu nạo vét sông, thiết lập cửa chuyển lưu Mississippi, cống cửa biển Hịa Lan, sơng Thames nước Anh v.v., tài chánh cho phép) sửa đổi khuyết điểm ngày hơm Tóm lại hệ thống trị thủy Đồng sông Hồng cơng trình thủy lợi thiết lập cổ xưa giới Mặc dầu cơng trình xây dựng tân tiến Hịa Lan (xem phần I), hay Mississippi Hoa Kỳ (xem phần II), hệ thống đê sông đê biển châu thổ sơng Hồng dân Việt chí xây dựng qua ngàn năm, từ vật liệu địa phương đất nước nghèo nàn, chứng tỏ hữu hiệu vấn đề ngăn chận lũ lụt Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long TÀI LIỆU THAM KHẢO ADB 2003 Hanoi – Hatay dyke subproject Workshop from to 12 November 2003, organized by ADB http://www.adb.org/documents/events/2003/wap/vie/bao_paper.pdf Anonymous Dykes Keep Vietnam abreast of History’s Tide http://www.vietnam-culture.com/vietnamese-dyke-along-history.aspx Bùi Công Quang (2006) Quản lý lũ đồng châu thổ sông Hồng http://tvmt.wru.edu.vn/index.php?option=com_content&task=view&id=194&Ite mid=78 Dương Trung Quốc (2006) Có thiết trị thủy đê điều? Vietnamnet ngày 30/10/2006 Đại Việt Sử Ký Bản Kỷ Tồn Thư Đăng Quang Tính, Nguyen Si Nuoi, Nguyen Thanh Phuong Flood Control for the Red River The Red River, the Delta and Floods In: Total Disaster Risk Management - Good Practices - Chapter Asian Disaster 30 Reduction Center http://web.adrc.or.jp/publications/TDRM2005/TDRM_Good_Practices/PDF/PDF2005e/Chapter3_3.1.1-2.pdf Hà Yên (2008) Hệ thống thoát nước đồng sông Hồng tải http://www.vietnamnet.vn/xahoi/2008/11/813651/ Lê Mạnh Hùng (2007) Nhìn lại sử Việt Tổ hợp xuất Miền Đông Hoa Kỳ Trang 243 Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long Le Xuan Roanh (2006) Construction and design methods for protection layers of sea-dyke in vietnam Vietnam- Japan Estuary Workshop 2006, August 22nd – 24th Hanoi, Vietnam 10 Lebel, L., Sinh, B.T., Tuan, L.A., Garden, P and Seng, S (2008) Dykes, dams, drains, and diversions: the promise of flood protection http://www.ifwf2.org/addons/download_presentation.php?fid=1084 11 Nguyễn Văn Tài Một vài vấn đề quản lý tài nguyên môi trường lưu vực sông Hồng http://www.nea.gov.vn/Sukien_Noibat/Luuvuc_Song/Tintuc/Nghien%20cuu/tin3 htm 12 Nguyễn Xuân Diện (2008) Trị thủy quên đê điều http://trannhuong.com/index.php?option=com_content&task=view&id=3139&Ite mid=42 13 Nguyen Van Le Disaster preparedness in Hanoi: Achievement and challenge http://www.sea-user.org/download_pubdoc.php?doc=3422 14 Ramsar (2008) Ramsar Convention and Wetlands in Vietnam http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=8407 15 Susumu Tanabe, Yoshiki Saito, Quang Lan Vu, Till J.J Hanebuth, Quang Lan Ngo and Akihisa Kitamura (2006) Holocene evolution of the Song Hong (Red River) delta system, northern Vietnam Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V6X4J2W0KP-1&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_ sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10& md5=c15cb0df5eb8246b32cb956f96b17cd3 16 Trần Tiển Khanh & Nguyễn Khoa Diệu Lê (2001) Nguyên nhân Lũ Lụt Lớn Đồng Bằng Sông Hồng http://www.vnbaolut.com/lulutSH_uni.htm 17 Tran Duc Thanh, Yoshiki Saito, Dinh Van Huy Changes in the discharge and distribution of water and sediments from the red river and their effect on the coastal zone http://www.emecs.or.jp/EMECS_NIES_Session/4-3%20AbstractDrThanh.pdf 18 Trần Trọng Kim Việt Nam Sử Lược.QI, trang 101, 108, 185, 257; QII, 177 19.Trần Huy (2007) Sông Hồng – Những đổi thay theo thời gian http://www.tuanvietnam.net//vn/tulieusuyngam/1490/index.aspx 20 Vô danh Phải giữ đê sơng Hồng, hồ Hịa Binh, Tun Quang, Thác Bà http://www.kinhtenongthon.com.vn/Story/xahoi/2008/11/15704.html 21 Vô danh BBC ngày 6/11/2008 http://www.bbc.co.uk/vietnamese/vietnam/story/2008/11/081106_hanoi_dyke_late st.shtml Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long 22 Vô danh Hệ thồng đê Hà Nội http://www.baodatviet.vn/Home/He-thong-de-Ha-Noi-cang-nhu-daydan/200811/20147.datviet 23 Vô danh Đồng sông Hồng http://my.opera.com/tulieudialy/blog/65 24 Vô danh Nguyễn Công Trứ http://ecadao.com/queta/nguyencongtruvaquangngai.htm 25 Vô danh http://www.highbeam.com/doc/1G1-16647535.html 26 Vu Thanh Ca 1996 Salinity Intrusion in the Red River Delta Seminar on Environment and Development in Vietnam, December 6-7, 1996, Australian National University http://coombs.anu.edu.au/~vern/env_dev/papers/pap08.html 27 Wikipedia Đồng sông Hồng http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_B%E 1%BA%AFc_B%E1%BB%99 28 Wikipedia Đê sông Hồng http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AA_s%C3%B4ng_H%E1%BB%93n g 29 Wikipedia Sông http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng 30 Wikipedia Hệ thống sông Thái Bình Hồng Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_s%C3%B4ng_ Th%C3%A1i_B%C3%ACnh 31 Wikipedia Kim Sơn http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_S%C6%A1n 32 Wikipedia Trồng đồng Đông sơn http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%91ng_%C4%91%E1%BB%93ng_%C4 %90%C3%B4ng_S%C6%A1n 33 Wikipedia Trống đồng Việt Nam http://vietsciences.free.fr/vietnam/phongtuctapquan/trongdongvietnam.htm ... mùa lũ lớn Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long Hình Các đê sơng vùng đồng sông Hồng Hệ thống đê đồng sông Hồng Thái Bình (3) Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long Tùy... st.shtml Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sông Cửu Long 22 Vô danh Hệ thồng đê Hà Nội http://www.baodatviet.vn/Home/He-thong-de-Ha-Noi-cang-nhu-daydan/200811/20147.datviet 23 Vô danh Đồng sông Hồng. .. hẳn lại Đồng sông Hồng nằm hạ lưu sông (29) Các sơng Thử tìm giải pháp thủy lợi cho đồng sơng Cửu Long nhánh sơng Hồng sông Đà, sông Lô (với phụ lưu sông Chảy sông Gầm) Lưu lượng sông Hồng biến