VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT  NGUYỄN THỊ KHUYÊN NGHIÊN CỨU HÌNH THÁI HỌC VÀ MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC, SINH THÁI HỌC CỦA LỒI BỌ XÍT HÚT MÁU Triatoma rubrofasciata (De Geer, 1773) (HETEROPTERA: REDUVIIDAE) Ở HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SỸ SINH HỌC HÀ NỘI- 2013 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT  NGUYỄN THỊ KHUYÊN NGHIÊN CỨU HÌNH THÁI HỌC VÀ MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC, SINH THÁI HỌC CỦA LỒI BỌ XÍT HÚT MÁU Triatoma rubrofasciata (De Geer, 1773) (HETEROPTERA: REDUVIIDAE) Ở HÀ NỘI CHUYÊN NGÀNH: ĐỘNG VẬT MÃ SỐ: 60 42 01 03 LUẬN VĂN THẠC SỸ SINH HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN : PGS.TS TRƢƠNG XUÂN LAM Hà Nội - 2013 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ LỜI CẢM ƠN Hoàn thành luận văn này, em xin gửi lời cảm ơn chân thành sâu sắc tới Thầy giáo, PGS.TS Trương Xuân Lam – Trưởng phòng Côn trùng học thực nghiệm – Viện Sinh thái Tài ngun sinh vật – người ln tận tình hướng dẫn, định hướng tạo điều kiện cho em suốt q trình thực đề tài Để có số liệu luận văn này, em xin chân thành cảm ơn hỗ trợ kinh phí Đề tài độc lập cấp Viện Hàn Lâm Khoa học Công nghệ Việt Nam “Nghiên cứu sinh học, sinh thái học Bọ xít hút máu phân bố chúng Việt Nam” Lời cảm ơn xin gửi tới tập thể cán nghiên cứu, bạn đồng nghiệp phịng Cơn trùng thực nghiệm - Viện Sinh thái Tài nguyên sinh vật có góp ý bổ ích cho em thực luận văn Em xin trân trọng cảm ơn thầy, giáo nhiệt tình giảng dạy giúp đỡ em suốt trình học tập Cuối cùng, em xin chân thành cảm ơn gia đình bạn bè cổ vũ, giúp đỡ em trình học tập hồn thành tốt luận văn Do điều kiện thời gian hạn chế, nên viết khơng tránh khỏi thiếu sót Em mong nhận góp ý thầy, giáo toàn thể bạn để luận văn em hoàn thiện Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 09 tháng 12 năm 2013 Học viên Nguyễn Thị Khuyên Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ LỜI CAM ĐOAN Tên là: Nguyễn Thị Khuyên - Học viên cao học K15 Viện Sinh thái Tài nguyên sinh vật Tôi xin cam đoan kết nghiên cứu luận văn tốt nghiệp kết tơi thực phịng Cơn trùng học thực nghiệm - Viện Sinh Thái Tài nguyên sinh vật – Viện Hàn Lâm Khoa học Công nghệ Việt Nam Kết không chép từ cơng trình nghiên cứu khoa học cơng bố Hà Nội, ngày 09 tháng 12 năm 2013 Học viên Nguyễn Thị Khuyên Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .i LỜI CAM ĐOAN .iv MỤC LỤC v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT vii DANH MỤC BẢNG viii DANH MỤC HÌNH ix MỞ ĐẦU 1 Lý chọn đề tài Mục đích nghiên cứu Nội dung nghiên cứu CHƢƠNG TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1 Tình hình nghiên loài Triatoma rubrofasciata giới 1.1.1 Tình hình nghiên cứu phân bố hình thái lồi T rubrofasciata 1.1.2 Tình hình nghiên cứu sinh học loài Triatoma rubrofasciata 1.1.3 Tình hình nghiên cứu sinh thái học lồi Triatoma rubrofasciata 1.2 Tình hình nghiên cứu bọ xít hút máu Triatoma rubrofasciata Việt Nam CHƢƠNG ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1 Địa điểm thời gian nghiên cứu 2.2 Đối tƣợng vật liệu nghiên cứu 2.3 Phƣơng pháp nghiên cứu 2.3.1 Điều tra, thu thập mẫu BXHM 2.3.2 Xử lý bảo quản mẫu 2.3.3 Làm tiêu .10 2.3.4 Nghiên cứu hình thái học 10 2.3.5 Nghiên cứu số đặc điểm sinh học 11 2.3.6 Nghiên cứu số đặc điểm sinh thái học loài BXHM 12 2.3.7 Xử lý số liệu cơng thức tính tốn 13 CHƢƠNG KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .15 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 3.1 Nghiên cứu hình thái học pha phát triển lồi bọ xít hút máu Triatoma rubrofasciata 15 3.1.1 Đặc điểm hình thái pha trứng .15 3.1.2 Đặc điểm hình thái tuổi thiếu trùng .18 3.1.3 Đặc điểm hình thái trưởng thành 29 3.2 Nghiên cứu số đặc điểm sinh học loài BXHM Triatoma rubrofasciata 30 3.2.1 Sự phát dục của trứng 30 3.2.2 Sự phát dục tuổi thiếu trùng 31 3.2.3 Sự phát dục trưởng thành 33 3.2.4 Vịng đời lồi bọ xít hút máu T rubrofasciata 35 3.2.5 Nhịp điệu đẻ trứng, sức sinh sản tỷ lệ giới tính lồ BXHM T rubrofasciata 36 3.3 Nghiên cứu số đặc điểm sinh thái loài BXHM T rubrofasciata 38 3.3.1 Đặc điểm hút máu lồi bọ xít T rubrofasciata 38 3.3.2 Nghiên cứu khả nhịn đói lồi BXHM T rubrofasciata 40 3.3.3 Ảnh hưởng số lượng cá thể nuôi, số lần hút máu đến khả sống BXHM T rubrofasciata 50 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 53 TÀI LIỆU THAM KHẢO 55 PHỤ LỤC 59 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BXHM : Bọ xít hút máu CT1 : Cơng thức CT2 : Công thức CT3 : Công thức ♂ : Con đực ♀ : Con Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ DANH MỤC BẢNG Bảng Kích thước trứng lồi BXHM T rubrofasciata 17 Bảng Kích thước thiếu trùng bọ xít hút máu T rubrofasciata .27 Bảng Kích thước trưởng thành bọ xít hút máu T rubrofasciata 29 Bảng Thời gian phát dục tỷ lệ nở trứng T rubrofasciata 30 Bảng Thời gian phát dục tỷ lệ lột xác thiếu trùng loài BXHM T rubrofasciata (Nhiệt độ 28,55-30,45 0C, ẩm độ 71,12-76,20 % ) 32 Bảng Thời gian trước phát dục, số lượng trứng đẻ thời gian sống trưởng thành bọ xít hút máu T rubrofasciata 34 Bảng Thời gian giao phối trưởng thành đực lồi bọ xít hút máu 35 Bảng Vịng đời bọ xít hút máu T rubrofasciata 36 Bảng 9: Thời gian thiếu trùng trưởng thành T rubrofasciata hút máu gà phịng thí nghiệm .38 Bảng 10: Khả nhịn đói thiếu trùng lồi BXHM T rubrofasciata (Nhiệt độ: 22.2 – 28.1 0C , Ẩm độ: 57.3 – 75.72%) .40 Bảng 11: Thời gian sống trưởng thành T rubrofasciata thu tự nhiên (Nhiệt độ: 22.2 – 28.1 0C , Ẩm độ: 57.3 – 75.72%) 45 Bảng 12: Tỷ lệ sống lột xác thiếu trùng BXHM T rubrofasciata cho hút máu sau bị nhịn đói (Nhiệt độ: 22.2 – 28.1 0C , Ẩm độ: 57.3 – 75.72%) 47 Bảng 13: Khả sống không hút máu thiếu trùng tuổi BXHM T rubrofasciata (Nhiệt độ 28.55-30.45 0C, ẩm độ 71.12-76.20 %) 50 Bảng 14 Ảnh hưởng số lần hút máu đến thời gian phát dục thiếu trùng (Nhiệt độ 28,55-30,45 0C, ẩm độ 71,12-76,20 %) .51 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ DANH MỤC HÌNH Hình Đặc điểm hình thái BXHM T rubrofasciata 16 Hình Thiếu trùng tuổi BXHM T rubrofasciata 19 Hình Thiếu trùng tuổi BXHM T rubrofasciata 21 Hình Thiếu trùng tuổi BXHM T rubrofasciata 23 Hình Thiếu trùng tuổi BXHM T rubrofasciata 25 Hình Thiếu trùng tuổi BXHM T rubofasciata 27 Hình 7: Thiếu trùng BXHM T rubrofasciata 28 Hình Trưởng thành loài BXHM T rubrofasciata 30 Hình 9: Nhịp điệu đẻ trứng BXHM T rubrofasciata 37 Hình 10: Bọ xít T rubrofascia hút máu gà .39 Hình 11 Thiếu trùng tuổi BXHM T rubrofasciata nhịn đói 42 Hình 12 Thiếu trùng tuổi BXHM T rubrofasciata no máu 43 Hình 13: Tỷ lệ lột xác thiếu trùng BXHM T rubrofasciata thu ngồi tự nhiên khơng cho tiếp tục hút máu .44 Hình 14: Tỷ lệ sống lột xác thiếu trùng BXHM T.rubrofasciata sau bị nhịn đói 49 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Lồi bọ xít hút máu (BXHM) Triatoma rubrofasciata (De Geer, 1773) thuộc phân họ Triatominae, họ Bọ xít ăn sâu Reduviidae, cánh khác Heteroptera, nhóm trùng sống máu động vật có xương sống có người Lồi vector truyền bệnh Chagas- loại bệnh gây tắc nghẽn mạch máu, làm xơ tim, nhiễm trùng máu, bệnh có nguồn gốc từ khu vực Mĩ La Tinh Vào năm 70, bệnh Chagas nhiễm cho 18 triệu người khu vực Mĩ La Tinh năm khoảng 41.000 người chết Bệnh Chagas lan nhiều nước khắp châu lục, nặng Nhật Bản Ôxtrâylia Ở Việt Nam, loài BXHM Triatoma rubrofasciata xuất khắp khu dân cư số thành phố lớn Hà Nội Thành phố Hồ Chí Minh gây ảnh hưởng tới sức khỏe tâm lí người dân Hơn nữa, với xu hội nhập mở cửa kinh tế, loại kí sinh trùng gây bệnh Chagas di nhập vào nước ta, lồi BXHM trở thành vật trung gian truyền bệnh Chagas, dịch bệnh khó kiểm sốt Cho đến nay, thơng tin BXHM Việt Nam cịn ỏi, số câu hỏi BXHM cịn chưa có câu trả lời thỏa đáng Mặc dù số loài BXHM ghi nhận nhắc tới Việt Nam việc định tên lồi cịn nhầm lẫn Các nghiên cứu mặt hình thái, đặc biệt đặc điểm sinh học sinh thái pha phát triển lồi BXHM cịn chưa tiến hành, chưa mô tả, minh họa khơng có thơng tin vùng phân bố mẫu vật nghiên cứu Hiện nay, Việt Nam ghi nhận loài BXHM thiếu dẫn liệu hình thái, đặc điểm sinh học, sinh thái học tập tình hút máu chúng, số liệu lồi BXHM Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ PHỤ LỤC I CÁC HOẠT ĐỘNG NGHIÊN CỨU Thu mẫu trùng Bọ xít hút máu thu nhà Bọ xít hút máu thu đƣợc ổ ngồi tự nhiên Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Thiếu trùng tuổi trƣởng thành Bảo quản mẫu BXHM cồn Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Các thí nghiệm phịng Ni BXHM phịng thí nghiệm Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Cho BXHM ăn Cho Bọ xít hút máu gà Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ BXHM hút máu gà Bọ xít hút máu gà tự nhiên Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ BXHM giao phối Thiếu trùng Bọ xít ăn no Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ II CÁC SỐ LIỆU ĐƢỢC XỬ LÝ Bảng 1: Kích thƣớc trứng lồi BXHM T rubrofasciata Dài (mm) Tình trạng Lần nhắc lại Số trứng theo dõi Rộng (mm) Lần 55 1.70 0.01 0.90 Lần 50 1.70 0.01 0.90 0.02 Lần 60 1.68 0.02 0.88 0.01 Trứng thu tự nhiên Lần 70 1.70 0.01 0.90 0.01 Trứng F1 ni phịng Lần 90 1.65 0.01 0.88 0.01 Trứng F1 ni phịng Lần 50 1.68 0.01 0.90 0.01 Trứng F1 nuôi phịng 0.01 Trứng thu ngồi tự nhiên Trứng thu ngồi tự nhiên Bảng Kích thƣớc thiếu trùng tuổi BXHM Triatoma rubbrofascita Số lần theo dõi Chiều dài (mm) Chiều rộng (mm) Lần 1.9 – 2.8 0.8 – 1.0 (n = 25) 2.27 ± 0.04 0.85 ± 0.01 Lần 1.95 – 2.8 0.7 – 1.45 (n = 25) 2.28 ± 0.04 0.82 ± 0.03 Lần 1.9 – 2.6 0.7 – 1.4 (n = 25) 2.18 ± 0.04 0.91 ± 0.03 Trung bình 1.9 – 2.8 0.7 – 1.45 2.24 ± 0.04 0.86 ± 0.02 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Bảng 3: Kích thƣớc thiếu trùng tuổi lồi T rubrofascia Số lần theo dõi Chiều dài (mm) Chiều rộng (mm) Lần (n = 25) 3.2 – 5.6 1.3 – 2.7 4.32 ± 0.11 1.73 ± 0.06 3.6 – 5.25 0.9 – 2.25 4.32 ± 0.10 1.69 ± 0.07 3.3 – 5.55 4.3 ± 0.10 1.4 – 2.7 Lần (n = 25) Lần (n = 25) Trung bình 3.1 – 5.6 4.31 ± 0.10 1.74 ± 0.06 0.9 – 2.7 1.72 ± 0.06 Bảng Kích thƣớc thiếu trùng tuổi loài T rubrofascia Số lần theo dõi Chiều dài (mm) Chiều rộng (mm) Lần (n = 25) 4.5 – 7.5 1.6 – 3.6 6.04 ± 0.16 2.46 ± 0.09 4.90 – 7.10 1.9 – 3.3 6.17 ± 0.10 2.38 ± 0.07 4.65- 7.11 1.6- 3.7 6.08 ± 0.12 2.48 ± 0.09 4.5 –7.5 1.6 – 3.7 6.10 ± 0.13 2.44 ± 0.08 Lần (n = 25) Lần (n = 25) Trung bình Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Bảng Kích thƣớc thiếu trùng tuổi loài T rubrofascia Số lần theo dõi Chiều dài (mm) Chiều rộng (mm) Lần (n = 25) 8.10 – 10.5 2.70 – 4.50 9.44 ± 0.12 3.71 ± 0.11 8.11 – 10.67 2.56 – 4.34 9.56 ± 0.13 3.69 ± 0.11 8.0 – 10.63 2.70 – 4.60 9.45 ± 0.13 3.72 ± 0.12 8.0 – 10.67 2.56 – 4.60 9.48 ± 0.13 3.71 ± 0.11 Lần (n = 25) Lần (n = 25) Trung bình Bảng Kích thƣớc thiếu trùng tuổi loài T rubrofascia Số lần theo dõi Chiều dài (mm) Chiều rộng Lần (n = 25) 12.50 – 15.70 4.80 – 7.20 14.00 ± 0.18 6.19 ± 0.11 12.46 – 15.70 4.76 – 7.24 13.97 ± 0.18 6.20 ± 0.12 12.56 – 15.73 4.80 – 7.33 14.2 ± 0.17 6.23 ± 0.12 12.46 – 15.73 4.76 – 7.33 14.06 ± 0.18 6.21 ± 0.12 Lần (n = 25) Lần (n =25) Trung bình Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Bảng kích thƣớc trƣởng thành BXHM T rubrofasciata Số lần theo dõi 6.55 – 8.87 21.50 ± 0.25 7.90 ± 0.13 19.00 – 23.94 6.60 – 8.90 21.52 ± 0.26 7.84 ± 0.13 18.78 – 23.94 6.55 – 8.90 21.50 ± 0.25 Trung bình 7.79 ± 0.15 18.78 – 23.86 Lần (n =25) 6.55 – 8.90 21.47 ± 0.25 Lần (n = 25) Chiều rộng (mm) 18.80 – 23.90 Lần (n = 25) Chiều dài (mm) 7.84 ± 0.14 Bảng kích thƣớc trƣởng thành đực BXHM T rubrofasciata Lần nhắc lại Số cá thể theo dõi (n) Chiều dài (mm) Lần 40 20,500 Lần 45 20,00 0.15 Lần 40 20,20 0.24 Số hóa Trung tâm Học liệu Chiều rộng Tình trạng (mm) 0.25 Ni F1 phịng 7,25 0.21 Ni F1 phịng 7,29 0.15 Ni F1 phịng 0.25 7,52 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Bảng 9: Thời gian hút máu thiếu trùng trƣởng thành T rubrofasciata vật chủ gà Thời gian hút máu (phút) Số lần thí nghiệm Trƣởng thành Thiếu trùng tuổi Thiếu trùng tuổi Thiếu trùng tuổi Thiếu trùng tuổi Thiếu trùng tuổi 5 15 18 28 18 16 22 30 25 10 20 25 32 30 Biên độ 5-7 - 10 15 - 20 18 - 25 28 - 32 18 – 30 Trung bình 6.00 ±0.33 8.67 ±0.48 17.00 ±0.94 21.67 ±1.19 30.00 ±1.65 24.33 ±1.34 Bảng 10: Thời gian sống thiếu trùng loài BXHM T rubrofasciata STT Tuổi nở từ trứng ni phịng Thời gian sống (ngày) Số cá thể 17 Tuổi thu tự nhiên Thời gian sống (ngày) Số cá thể 8 18 10 3 19 12 4 20 14 21 16 22 18 Số hóa Trung tâm Học liệu (n=50) http://www.lrc-tnu.edu.vn/ (n=50) 23 21 24 22 25 23 10 26 25 11 27 26 12 29 27 13 30 28 14 32 30 15 32 16 35 17 36 18 37 19 39 20 42 21 51 22 56 23 57 Min – Max 17 - 32 - 57 TB 22.30 ± 1.01 29.52 ± 3.40 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Bảng 11: Thời gian sống trƣởng thànhlồi BXHM T rubrofasciata ni cá thể Trƣởng thành ♂ STT Thời gian sống (ngày) Số cá thể 10 Trƣởng thành ♀ Thời gian sống (ngày) Số cá thể 14 10 16 15 18 18 20 20 22 22 23 24 25 25 26 10 28 11 29 Min – Max 10 - 29 - 25 TB 19.17 ± 1.82 26.28 ± 2.05 Số hóa Trung tâm Học liệu (n=30) http://www.lrc-tnu.edu.vn/ (n=12) Bảng 12: Thời gian sống trƣởng thành (ghép đôi) BXHM T rubrofasciata Thời gian sống STT cặp ♂ ♀ 16 24 18 18 19 10 41 15 12 15 16 24 23 20 18 25 22 22 10 17 15 11 15 20 12 20 Min-Max 12-41 8-25 Trung bình 19.75 ± 4.15 18.0 ± 3.05 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Bảng 13 Ảnh hƣởng số lần hút máu đến thời gian phát dục thiếu trùng Công thức Thời gian sống Tỷ lệ cá thể Thời gian phát dục thử nghiệm (ngày) lột xác (%) (ngày) Công thức 16 – 29 - (n=50) 22.38 3.18 12 – 27 26 - 51 Công thức 24 (n=50) 38.47 2.83 15.20 0.38 Ghi chú: n số cá thể theo dõi Bảng 14 Số lần bắt gặp loài BXHM T rubrofasciatatheo tháng điều tra Hà Nội năm 2012 Tháng Chỉ tiêu Năm 2012 10 11 12 17 16 25 32 68 10 Số hóa Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 12 ... HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT  NGUYỄN THỊ KHUYÊN NGHIÊN CỨU HÌNH THÁI HỌC VÀ MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC, SINH THÁI HỌC CỦA LỒI BỌ XÍT HÚT... sinh thái học lồi bọ xít hút máu Triatoma rubrofasciata (De Geer, 1773) (Heteroptera: Reduviidae) Hà Nội? ?? Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đặc điểm hình thái từ đưa đặc điểm nhận dạng loài BXHM Triatoma. .. nghiên cứu - Mơ tả đặc điểm hình thái pha phát triển loài BXHM Triatoma rubrofasciata (De Geer,1 773) - Nghiên cứu số đặc điểm sinh học loài BXHM Triatoma rubrofasciata (De Geer,1 773) - Nghiên cứu số