Thể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam

Thể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt NamThể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam

MỞ ĐẦU 1.1 Tính cấp thiết của đề tài

Bảo hiểm xã hội là một chính sách lớn của Đảng và Nhà nước, góp phần vào việc phân phối lại thu nhập quốc dân một cách công bằng, hợp lý giữa các tầng lớp dân cư, đồng thời giảm chi cho ngân sách Nhà nước, bảo đảm an sinh xã hội bền vững nên Nhà nước đã rất quan tâm để thực hiện tốt chính sách này

Các văn bản pháp luật để điều chỉnh các quan hệ về Bảo hiểm xã hội, xử lý các vi phạm pháp luật về Bảo hiểm xã hội, cơ bản đã được bổ sung đầy đủ, tạo thuận lợi cho người lao động nói riêng và nhân dân nói chung được đảm bảo an sinh xã hội Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện vẫn còn những tồn tại trong quy định dẫn đến tình trạng lạm dụng, trục lợi quỹ bảo hiểm xã hội với nhiều hình thức, mức độ khác nhau; việc trốn tránh trách nhiệm của các bên tham gia Bên cạnh đó, chính sách bảo hiểm xã hội bắt buộc và bảo hiểm xã hội tự nguyện lại chưa hấp dẫn, chưa khuyến khích được các bên tích cực tham gia Do đó, việc tiếp tục hoàn thiện thể chế bảo hiểm xã hội sao cho đảm bảo tính hợp lý, kịp thời giải quyết về quyền lợi cho người lao động, người tham gia bảo hiểm xã hội, đảm bảo tài chính quỹ bảo hiểm xã hội, là rất cần thiết Vì vậy, đề tài “Thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam” là đề tài cần được nghiên cứu cấp thiết Luận án không chỉ có ý nghĩa lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn hiện nay ở nước

2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu

Để thực hiện mục đích nghiên cứu trên, đề tài có nhiệm vụ:

- Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước và quốc tế liên quan đến thể chế nói chung, BHXH và thể chế BHXH gắn với mục tiêu bảo đảm ASXH bền vững, từ đó chỉ ra những khoảng trống mà đề tài luận án sẽ tiếp tục nghiên cứu

- Làm rõ cơ sở lý luận về thể chế BHXH đảm bảo ASXH bền vững thông qua việc nghiên cứu nội hàm và ngoại diên các khái niệm có liên quan như: thể chế, thể chế BHXH, ASXH bền vững, phân tích vai trò, mục đích và xác định cụ thể các yếu tố tác động và nội dung thể chế BHXH đảm bảo ASXH bền vững

- Phân tích, đánh giá thực trạng thể chế BHXH hiện nay; chỉ ra những thành tựu, hạn chế, nguyên nhân của hạn chế để làm cơ sở cho việc đề xuất các giải pháp khắc phục hiệu quả

- Nêu rõ sự cần thiết phải hoàn thiện thể chế BHXH ở Việt Nam hiện nay

để đáp ứng yêu cầu đảm bảo ASXH bền vững, trên cơ sở đó xác định phương hướng

và đề xuất các giải pháp cụ thể để khắc phục hoàn thiện

3 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1 Đối tượng nghiên cứu

Luận án nghiên cứu thể chế BHXH chủ yếu tập trung vào việc nghiên cứu

hệ thống các quy định pháp luật về BHXH hiện nay cũng như việc bảo đảm thực hiện các quy định đó trong thực tế tại Việt Nam

3.2 Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi về nội dung: Thể chế BHXH ở Việt Nam hiện nay là một vấn đề khá rộng và phức tạp Để xác định rõ ràng phạm vi nghiên cứu của luận án cần tiếp cận những khái niệm then chốt ở một số góc độ nhất định Trong luận án, phạm vi

về nội dung, tác giả nghiên cứu về hệ thống văn bản pháp lý quy định về BHXH và thực tiễn thực hiện các quy định về BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững

- Phạm vi về không gian và thời gian: Đề tài đi sâu nghiên cứu thể chế BHXH từ khi có Luật bảo hiểm xã hội 2014 đến nay ở Việt Nam

4 Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

4.1 Phương pháp luận

Đề tài được nghiên cứu trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng

và chủ nghĩa duy vật lịch sử, nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh; các quan điểm của Đảng và Nhà nước về thể chế, được thể hiện trong Nghị quyết của Đảng và các văn bản pháp luật của Nhà nước Từ đó đánh giá tác động đến quá trình xây dựng và những quy định cần hoàn thiện trong thể chế BHXH hiện nay trên cơ sở các quan điểm chung khi xây dựng pháp luật 4.2 Phương pháp nghiên cứu

Đề tài được nghiên cứu bằng các phương pháp cụ thể như phương pháp hệ thống, phân tích, tổng hợp, so sánh, gắn lý luận với thực tiễn Bên cạnh phương pháp truyền thống, đề tài cũng áp dụng các phương pháp tiếp cận đa ngành, liên ngành để làm sáng tỏ hơn các vấn đề cần nghiên cứu trong đề tài

* Phương pháp định tính: Thu thập thông tin từ các nhóm đối tượng tham gia BHXH (NSDLĐ và NLĐ),

* Phương pháp định lượng: Công cụ chính để thu thập dữ liệu là bảng câu hỏi được thiết kế sẵn, bảng câu hỏi gồm 2 phần, phần một để thu thập các thông tin

về nhân khẩu học và phần hai là các phát biểu để đo lường nhân tố ảnh hưởng đến thể chế BHXH với thang đo Likert 5 cấp độ Trong nghiên cứu này, để đảm bảo chất lượng dữ liệu cho nghiên cứu, tác giả thực hiện khảo sát với NLĐ là những người đang trực tiếp tham gia và thụ hưởng chính sách BHXH; với 17 biến quan sát đối với phiếu khảo sát Như vậy, số phiếu khảo sát hợp lệ cần thiết tối thiểu là: 85 phiếu Nên tác giả đã thực hiện điều tra khảo sát đối với 500 người là các đối tượng tham gia chủ yếu tập trung ở các tỉnh, thành phố có mật độ lao động hoặc khu công nghiệp như: Thành phố Hà Nội và các tỉnh khác như: Bắc Giang, Thanh Hóa Tổng hợp kết quả khảo sát điều tra, tác giả đã thu về: 456 phiếu điều tra đối với những người lao động tham gia BHXH Trong đó có 345 người ở Hà Nội và 111 người ở tỉnh khác, với 144 nam và 312 nữ, tập trung ở 332 người dưới 40 tuổi và 124 người trên 40 tuổi, số người có trình độ đại học trở lên là 382 người và 74 người chưa có trình độ đại học

* Nguồn thu thập số liệu

- Nguồn số liệu thứ cấp: Thu thập thông tin từ các nguồn như: các báo cáo, tìm kiếm dữ liệu mới nhất trên các phương tiện thông tin đại chúng như tạp chí chuyên ngành: tạp chí BHXH, sách báo… Các dữ liệu được đối chiếu và so sánh để

có sự nhất quán thống nhất, đảm bảo nội dung phân tích có được độ tin cậy cao

- Nguồn số liệu sơ cấp: Thu thập thông qua kết quả điều tra xã hội học là phát phiếu khảo sát người tham gia BHXH

5 Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết khoa học

5.1 Câu hỏi nghiên cứu

Để nghiên cứu đề tài luận án cần giải quyết được 3 câu hỏi nghiên cứu lớn:1 Những nội dung cơ bản trong thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam là gì? 2.Thực trạng thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay như thế nào? 3 Cần có giải pháp

nào để hoàn thiện thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững?

5.2 Giả thuyết khoa học

Thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam bao gồm hệ thống các quy định về quyền và nghĩa vụ của cá nhân, tổ chức khi tham gia Bảo hiểm xã hội cũng như trách nhiệm của các cơ quan trong quá trình thực hiện pháp luật về Bảo hiểm xã hội Việc tổ chức thực hiện thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam còn nhiều bất cập, hạn chế cần phải được khắc phục Để khắc phục những bất cập hạn chế đó cần có những giải pháp cơ bản như hoàn thiện các quy định về chế độ, loại hình, đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội, hoàn thiện quy định về thanh tra, xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội…, góp phần đảm bảo ASXH bền vững ở Việt Nam trong thời gian tới

6 Những đóng góp mới của đề tài nghiên cứu

Thứ nhất, luận án đã luận chứng khoa học về nội hàm khái niệm thể chế, thể chế BHXH để làm cơ sở cho việc hình thành lý luận về thể chế BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững ở Việt Nam.Thứ hai, luận án đã nghiên cứu, phân tích các yếu

tố cấu thành thể chế BHXH với những luận giải thuyết phục Thứ ba, từ việc nghiên cứu thực trạng thể chế BHXH cũng như thực tiễn thực hiện trong thời gian qua, luận

án đã khái quát bức tranh toàn cảnh về thể chế BHXH với những nhận xét, đánh giá

có cơ sở khoa học và thực tiễn Thứ tư, trên cơ sở xác định yêu cầu, luận án đã xây dựng các quan điểm tiếp tục hoàn thiện thể chế BHXH và đề xuất các giải pháp tiếp tục hoàn thiện thể chế BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững ở Việt Nam

7 Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài

7.1 Ý nghĩa lý luận của đề tài: Luận chứng cụ thể và khoa học hơn về nội hàm các nội dung của thể chế và bảo hiểm xã hội làm cơ sở cho việc hình thành lý luận về thể chế BHXH.Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thể chế BHXH, yếu tố cấu thành thể chế BHXH trong việc góp phần đảm bảo ASXH bền vững

7.2 Ý nghĩa thực tiễn của đề tài: Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho việc học tập và nghiên cứu khoa học, là nguồn tư liệu có giá trị để xây dựng và ban hành các chính sách, chiến lược và hoàn thiện các văn bản pháp luật về BHXH nhằm đảm bảo ASXH; Đề tài đánh giá một cách khách quan và toàn diện thực trạng thể chế BHXH ở Việt Nam hiện nay; Góp phần thay đổi nhận thức và hành động trong hoạt động thực tiễn của các nhà quản lý, các cán bộ công chức, viên chức và các đối

tượng khác tham gia hoặc có liên quan vào công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực BHXH

8 Cấu trúc của luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án kết cấu thành 4 chương, bao gồm:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Chương 2: Cơ sở khoa học về thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững

Chương 3: Thực trạng thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam hiện nay

Chương 4: Phương hướng, giải pháp hoàn thiện thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN

1.1 Những công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài

1.1.1 Những công trình nghiên cứu về thể chế

1.1.1.1 Nhóm công trình nghiên cứu ngoài nước: Luận án nghiên cứu 04 công trình đã được công bố của các tác giả Douglass C.North; Masahiko Aoki; Jack Knight; Schmid A

1.1.1.2 Nhóm công trình nghiên cứu trong nước: Luận án đã nghiên cứu 10 công trình khoa học của các nhà khoa học trong nước công bố các công trình nghiên cứu về thể chế trong các sách chuyên khảo, luận án, đề tài cấp bộ và các bài viết

1.1.2 Những công trình nghiên cứu về an sinh xã hội và thể chế bảo hiểm

xã hội gắn với yêu cầu đảm bảo an sinh xã hội bền vững

1.1.2.1 Nhóm công trình nghiên cứu ngoài nước: Luận án nghiên cứu 8 công trình khoa học nước ngoài liên quan đến BHXH và ASXH trong các sách chuyên khảo, luận án, đề tài cấp bộ và các bài viết

1.1.2.2 Nhóm công trình nghiên cứu trong nước: Luận án đã tham khảo 21 tác phẩm khoa học nghiên cứu về BHXH và ASXH trong các sách chuyên khảo, luận án, đề tài cấp bộ và các bài viết

1.2 Đánh giá chung về tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài 1.2.1.Những kết quả nghiên cứu luận án kế thừa

Tổng quan các công trình nghiên cứu trên đây, các tác giả đã hệ thống hóa được các vấn đề liên quan đến thể chế, đến ASXH, đến BHXH Tuy nhiên các đề tài này chỉ nghiên cứu riêng rẽ các mảng nội dung về thể chế, BHXH, ASXH với các khía cạnh khác nhau như: Thứ nhất, với nhóm các nghiên cứu về thể chế đã được phân tích dưới góc độ lý luận, bao gồm mô hình, nguyên tắc, cách thức, nội dung liên quan đến thể chế ở các lĩnh vực Những vấn đề thực tiễn làm minh chứng cho những

lý thuyết đó được tổng hợp từ một số các quốc gia trên thế giới, tuy nhiên chưa có nghiên cứu đầy đủ cả về lý luận và thực tiễn phân tích trực tiếp vấn đề thể chế BHXH tại Việt Nam Thứ hai, với nhóm đề tài nghiên cứu về ASXH và BHXH, xác định BHXH là một trong những nội dung cơ bản của chính sách ASXH Những nội dung trong nhóm nghiên cứu này có nhiều đề tài của các tác giả trong nước nghiên cứu,

do đó những đánh giá về thực trạng và đưa ra giải pháp đã sát hơn với điều kiện thực tiễn Việt Nam Tuy nhiên, những nghiên cứu này tiếp cận một khía cạnh riêng lẻ trong thể chế BHXH, chưa có nghiên cứu tổng quát về thể chế BHXH Đặc biệt, các nghiên cứu này chưa đánh giá tác động vai trò của thể chế BHXH trong việc đảm bảo ASXH bền vững Thứ ba, các đề tài nghiên cứu trước đây mới chỉ nghiên cứu theo quy định cũ mà chưa đề cập đến những nội dung nêu tại Nghị quyết 28-NQ/TW

về cải cách chính sách BHXH, nếu có thì chỉ mới đề cập đến mở rộng diện bao phủ nhưng chưa nghiên cứu sâu về các yếu tố khác, nên bối cảnh nghiên cứu của luận

án có nhiều điểm khác biệt

Mặc dù còn khác nhau về chủ đích và góc độ tiếp cận nhưng các công trình kể trên đã bàn luận và làm rõ được nhiều nội Để thực hiện luận án, NCS xin tiếp thu,

kế thừa có chọn lọc một số quan điểm, nội dung trong các công trình khoa học có liên quan như: Khái niệm, mục tiêu, mô hình và giải pháp hoàn thiện thể chế BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững ở Việt Nam hiện nay; Vai trò của nhà nước trong thực thi chính sách BHXH, ASXH; Hệ thống quan điểm, giải pháp nâng cao vai trò của nhà nước

1.2.2.Những nội dung nghiên cứu luận án cần bổ sung, hoàn thiện

Luận án cần làm rõ cơ sở lý luận khi nghiên cứu về thể chế BHXH, trong đó tập trung làm rõ các nội dung của thể chế BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững

CHƯƠNG 2: CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ THỂ CHẾ BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐẢM BẢO AN SINH XÃ HỘI BỀN VỮNG

2.1 Khái niệm, đặc điểm, vai trò của thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo

- Thể chế bao hàm tổ chức với hệ thống các quy tắc, quy chế được sử dụng

để điều chỉnh sự vận hành của tổ chức nhằm đạt được mục tiêu của tổ chức

- Thể chế được hiểu như là hệ thống các quy định do Nhà nước xác lập trong

hệ thống văn bản pháp luật của Nhà nước và được Nhà nước sử dụng để điều chỉnh

và tạo ra các hành vi và mối quan hệ giữa nhà nước với công dân, các tổ chức nhằm thiết lập trật tự kỷ cương xã hội

Với những quan điểm này, dù có những mặt khác biệt nhất định, song về cơ bản có hai quan niệm nhìn nhận về thể chế Nghĩa hẹp, thể chế có thể hiểu là những quy định pháp luật, nội quy, quy chế, điều lệ Nghĩa rộng, thể chế bao gồm những quy định pháp luật, nội quy, quy chế và tổ chức bộ máy vận hành các quy định đó

Dù có sự khác biệt nhất định, song nhìn chung các quan niệm về thể chế bao hàm ba khía cạnh cơ bản là: người chơi (chính phủ, toà án, hiệp hội…), quy tắc trò chơi (luật chơi), và mức cân bằng của trò chơi (cách chơi)

2.1.1.2 Khái niệm bảo hiểm xã hội

Có nhiều khái niệm về BHXH theo các góc độ khác nhau, trên cơ sở kế thừa

và phân tích các vấn đề nêu trên, tác giả cho rằng: “BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập đối với người tham gia khi họ gặp phải các rủi ro làm giảm hoặc mất thu nhập từ quá trình tạo ra thu nhập hoặc phát sinh khác cần được hỗ trợ dựa trên cơ sở hình thành quỹ tài chính dưới sự đóng góp của các bên tham gia và sự bảo hộ của Nhà nước nhằm ổn định đời sống cho người tham gia và

gia đình họ, giúp người sử dụng lao động đảm bảo ổn định doanh nghiệp và phát triển bền vững đồng thời góp phần đảm bảo an sinh xã hội.”

2.1.1.3 Khái niệm an sinh xã hội

Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cho rằng: an sinh xã hội là một sự bảo vệ

mà xã hội cung cấp cho các thành viên của mình thông qua một số biện pháp được

áp dụng rộng rãi để đương đầu với những khó khăn, các cú sốc về kinh tế và xã hội, làm mất hoặc suy giảm nghiêm trọng nguồn thu nhập do ốm đau, thai sản, thương tật do lao động, mất sức lao động, tuổi già hoặc tử vong ASXH cung cấp chăm sóc

y tế và trợ cấp cho các gia đình nạn nhân có trẻ em"

2.1.1.4 Khái niệm đảm bảo an sinh xã hội bền vững

Theo tác giả thì : “Đảm bảo an sinh xã hội bền vững là duy trì lâu dài việc cung cấp một sự bảo vệ về thu nhập cho tất cả người dân thông qua một số biện pháp được áp dụng rộng rãi để khi họ bị mất hoặc suy giảm nghiêm trọng nguồn thu nhập do gặp những khó khăn, các cú sốc về kinh tế và xã hội, các biện pháp này được áp dụng trong hiện tại và không làm ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng trong tương lai”

2.1.1.5 Khái niệm thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững

Thể chế BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững là hệ thống các quy phạm pháp luật do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành và tổ chức bộ máy hành chính nhà nước thực hiện vận hành các quy định pháp luật về BHXH một cách thống nhất nhằm đáp ứng các yêu cầu, mục tiêu của BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững

2.1.2 Đặc điểm của thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam

Một là, thể chế BHXH là một bộ phận của thể chế nhà nước nói chung Hai là, thể chế BHXH là một chỉnh thể thống nhất bao gồm hai bộ phận hợp thành: tổ chức bộ máy quản lý nhà nước gồm cả cơ quan trực tiếp thực hiện về BHXH và hệ thống quy phạm pháp luật về BHXH để vận hành các tổ chức bộ máy

đó

Ba là, thể chế BHXH được xây dựng nhằm mục đích tác động làm thay đổi

các quan hệ xã hội, giúp chính sách BHXH phát triển lành mạnh, ổn định, trở thành trụ cột chính của ASXH

2.1.3 Vai trò, ý nghĩa của thể chế bảo hiểm xã hội trong đảm bảo an sinh

xã hội bền vững

Hệ thống ASXH là một hệ thống tổng hợp gồm nhiều chế độ, chính sách

mà trong đó BHXH giữ vai trò nền tảng, trụ cột và bền vững Để ASXH bền vững thì phát triển BHXH sẽ tạo ra tiền đề và điều kiện để thực hiện tốt các chính sách ASXH khác, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, bởi vì:

Thứ nhất, vì BHXH là chính sách dành cho người lao động, một lực lượng chiếm đa số trong dân cư, là nguồn lực phát triển xã hội, là chỗ dựa cho các thành phần dân cư khác, thực hiện chính sách BHXH nhằm ổn định cuộc sống người lao động, trợ giúp người lao động khi gặp rủi ro như: Ốm đau, tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp sớm trở lại trạng thái sức khoẻ ban đầu cũng như sớm

có việc làm sẽ góp phần vào đảm bảo ASXH bền vững

Thứ hai, BHXH là một công cụ đắc lực của Nhà nước, góp phần vào việc phân phối lại thu nhập giữa các tầng lớp dân cư và người lao động, đồng thời giảm chi cho ngân sách nhà nước, bảo đảm ASXH bền vững

Thứ ba, thực hiện chính sách BHXH nhằm góp phần ổn định và nâng cao chất lượng nguồn lao động, đảm bảo sự bình đẳng vị thế xã hội của người lao động trong các thành phần kinh tế khác nhau, thu hút nguồn lao động vào nền sản xuất xã hội

Thứ tư, thực hiện tốt chính sách BHXH, nhất là chế độ hưu trí sẽ đảm bảo

ổn định cuộc sống người lao động khi về già, gắn kết trách nhiệm của các thế hệ kế tiếp cùng chung tay xây dựng hệ thống ASXH bền vững

2.2 Nội dung thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững 2.2.1 Thể chế bảo hiểm xã hội về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội Đối tượng tham gia BHXH là người lao động, người sử dụng lao động và nhà nước trong một số trường hợp Tuy nhiên trong số các đối tượng đó thì NLĐ là chủ thể chính là nhân tố quyết định các loại đối tượng khác

2.2.2 Thể chế bảo hiểm xã hội về thu bảo hiểm xã hội

2.2.2.1 Về căn cứ đảm bảo đóng bảo hiểm xã hội

- Tiền lương, tiền công

- Mức đóng BHXH: tỷ lệ % theo quy định trên tiền lương, tiền công hàng tháng của NLĐ và tổng quỹ lương của đơn vị SDLĐ

2.2.2.2 Về nợ bảo hiểm xã hội

Nợ BHXH là một trong những nội dung quan trọng nó không chỉ ảnh hưởng đến quyền lợi của người tham gia mà nó còn ảnh hưởng đến sự bền vững của quỹ BHXH, bởi quỹ BHXH được hình thành dựa trên sự đóng góp của người tham gia,

do đó nợ BHXH thì qua trình hình thành quỹ không thể thực hiện được

2.2.3 Thể chế bảo hiểm xã hội về các chế độ bảo hiểm xã hội

Trong Công ước 102 của Tổ chức lao động quốc tế (ILO) có quy định trợ cấp tối thiểu cho 9 nhánh chế độ BHXH là (1) chế độ ốm đau; (2) chế độ thai sản; (3) chế độ tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp; (4) chế độ bảo hiểm thất nghiệp; (5) chế độ chăm sóc y tế; (6) chế độ tàn tật (ở Việt Nam còn gọi là chế độ mất sức lao động, nhưng với nghĩa khác); (7) chế độ tử tuất; (8) chế độ hưu trí, và (9) chế độ chăm sóc gia đình (cho những người đông con) Tuỳ theo điều kiện kinh tế - xã hội của từng nước trong từng giai đoạn, để có thể xây dựng, áp dụng các quy định này Như đã nêu, ở Việt Nam hiện nay, theo quy định của Luật BHXH, đã thực hiện 6 chế độ trong 9 chế độ BHXH nêu trên Trước năm 1995, nước ta cũng đã thực hiện

6 chế độ, trong đó có chế độ mất sức lao động, nhưng lại không có chế độ bảo hiểm thất nghiệp (BHTN)

2.2.4 Thể chế bảo hiểm xã hội về quỹ bảo hiểm xã hội

Quỹ BHXH được hiểu là tập hợp những đóng góp bằng tiền của các bên tham gia BHXH, bao gồm: người lao động, người sử dụng lao động, Nhà nước và các nguồn thu hợp pháp khác Những đóng góp và những khoản thu này hình thành một quỹ tiền tệ tập trung được nhà nước quản lý Quỹ BHXH được sử dụng để chi trả các trợ cấp BHXH và cho các chi phí quản lý Quỹ BHXH có thể hình thành các quỹ thành phần, gồm quỹ BHXH cho các chế độ BHXH ngắn hạn, quỹ hưu trí; quỹ BHTN…

2.2.5 Thể chế bảo hiểm xã hội về tổ chức quản lý bảo hiểm xã hội Quản lý BHXH được hiểu là sự tác động của chủ thể quản lý vào đối tượng

và khách thể quản lý trong các hoạt động của BHXH, nhằm đạt được mục tiêu đề ra

với những nguyên tắc và phương pháp quản lý phù hợp với cơ chế quản lý chung Các hoạt động trong tổ chức quản lý bảo hiểm xã hội bao gồm các hoạt động như thanh tra, kiểm tra, giải quyết khiếu nại tố cáo, ứng dụng CNTT để phục vụ chuyển đối số, đơn giản TTHC trong việc quản lý hoạt động và thực hiện chính sách BHXH

để giúp công tác quản lý, hạn chế rủi ro, phòng chống các hành vi vi phạm trong quá trình thực hiện chính sách

2.3 Các yếu tố ảnh hưởng và điều kiện để thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững

2.3.1 Các yếu tố ảnh hưởng: Một là, điều kiện kinh tế- xã hội; Hai là, môi trường pháp lý về bảo hiểm xã hội; Ba là, dân số - lực lượng lao động; Bốn là, trình

độ nhận thức, ý thức trách nhiệm của người tham gia BHXH; Năm là, tình trạng tài chính của đối tượng tham gia BHXH

2.3.2 Điều kiện để thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững

- Nhà nước thực hiện quản lý, xây dựng điều hành chính sách an sinh xã hội

- Mở rộng độ bao phủ để bảo đảm quyền của người dân tiếp cận, thụ hưởng các chính sách an sinh xã hội

- Đa dạng, đa tầng, linh hoạt trong xây dựng chính sách và tổ chức thực hiện chính sách nhằm tăng độ hấp dẫn đối với người dân, và tăng cường trách nhiệm các chủ thể quản lý, thúc đẩy các nỗ lực tự an sinh của bản thân người dân, gia đình, cộng đồng, đảm bảo tính công bằng, gắn trách nhiệm và quyền lợi, có sự chia

sẻ trên cơ sở gắn bó, đoàn kết, liên kết, tương trợ, bù đắp giữa các cá nhân, các nhóm trong xã hội và nhà nước

- Đảm bảo an sinh xã hội bền vững gắn với phát triển kinh tế bền vững

- Nâng cao hiệu quả hoạt động, tăng cường hội nhập quốc tế trong xây dựng, điều hành nhằm xây dựng hệ thống an sinh xã hội bền vững,

2.4 Thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở một số quốc gia trên thế giới và giá trị tham khảo cho Việt Nam

2.4.1 Các điều ước quốc tế

Mặc dù đã có hàng loạt các Công ước cụ thể, chi tiết về các nhánh (chế độ) Tuy nhiên, Công ước 102 vẫn còn có hiệu lực, bao gồm mục tiêu tối thiểu, cơ bản đối với từng nhánh (chế độ) và thiết lập được một phạm vi rộng lớn với những quy định có tính nguyên tắc chung nhằm khuyến khích phát triển mạnh mẽ các chương trình (hệ thống) an sinh xã hội ở khắp các quốc gia

2.4.2 Bảo hiểm xã hội và an sinh xã hội ở một số quốc gia trên thế giới Luận án đã tham khảo một số nội dung BHXH, ASXH ở một số quốc gia như: Đức, Pháp, Thuỵ Điển, Anh, Nhật Bản, Thái Lan, Trung Quốc, Philippines, Singapore Tìm hiểu pháp luật an sinh một số nước trên thế giới cho thấy, dù khác nhau về yếu tố địa lý, kinh tế, xã hội, sắc tộc… nhưng pháp luật BHXH vẫn là thành

tố quan trọng nhất của hệ thống ASXH BHXH được thực hiện thông qua sự đóng góp của các bên tham gia và hỗ trợ của Chính phủ Trong những năm gần đây, cùng với những áp lực ngày càng tăng lên của những chi phí an sinh xã hội, đa số các nước, đặc biệt là nước phát triển đưa ra các biện pháp cắt giảm chi phí an sinh xã hội dẫn đến việc coi BHXH chủ động là nền tảng cho chính sách ASXH bền vững lâu dài

2.4.3 Giá trị tham khảo cho Việt Nam

Có thể thấy rằng, BHXH đóng vai trò rất quan trọng trong hệ thống ASXH, không chỉ được nhiều quốc gia quan tâm thực hiện mà Tổ chức lao động quốc tế (ILO) cũng đã đưa ra nhiều khuyến nghị và công ước nhằm đảm bảo đời sống cho NLĐ khi họ gặp phải những rủi ro trong quá trình lao động, sản xuất Qua kinh nghiệm một số nước cho thấy, có những quy định về thể chế BHXH rất phong phú, tùy thuộc vào đặc điểm tình hình và điều kiện về kinh tế, chính trị, xã hội của mỗi quốc gia mà họ đưa ra các quy định về thể chế BHXH khác nhau Chúng ta có thể tham khảo những kinh nghiệm của các nước khác để áp dụng cho Việt Nam trên cơ

sở chọn lọc chứ không kế thừa toàn bộ vì mỗi nước có những đặc thù văn hóa riêng biệt Trên cơ sở nghiên cứu kinh nghiệm phát triển hệ thống ASXH và BHXH của một số quốc gia, có thể rút ra một số bài học hữu ích giúp Việt Nam hoàn thiện hệ thống ASXH theo hướng bền vững,

CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG THỂ CHẾ BẢO HIỂM XÃ HỘI NHẰM ĐẢM BẢO AN SINH XÃ HỘI BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM