NỘI DUNG
Cơ sở lí luận
1.1 Một số vấn đề về đổi mới PP dạy học
Tiếp tục thực hiện chủ trương đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo Nghị quyết 29-NQ/TW, Đại hội Đảng lần thứ XII khẳng định giáo dục là quốc sách hàng đầu Mục tiêu phát triển giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài, chuyển mạnh từ việc trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học Ngành giáo dục hướng đến nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đổi mới quản lý và phương pháp giáo dục, tập trung vào phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, gắn liền với tiến bộ khoa học và công nghệ.
Theo Công văn số 5512/BGDĐT-GDTrH ngày 18 tháng 12 năm 2020 của Bộ GDĐT, tiến trình dạy học trong kế hoạch bài dạy của giáo viên bao gồm bốn hoạt động chính: HĐ 1 - Mở đầu, HĐ 2 - Hình thành kiến thức mới, HĐ 3 - Luyện tập, và HĐ 4 - Vận dụng Hoạt động mở đầu được trình bày một cách cụ thể để tạo nền tảng cho các hoạt động tiếp theo.
HĐ 1: Xác định vấn đề/nhiệm vụ học tập/Mở đầu (Ghi rõ tên thể hiện kết quả HĐ) a) Mục tiêu: Nêu mục tiêu giúp HS xác định được vấn đề/nhiệm vụ cụ thể cần giải quyết trong bài học hoặc xác định rõ cách thức giải quyết vấn đề/thực hiện nhiệm vụ trong các HĐ tiếp theo của bài học b) Nội dung: Nêu rõ nội dung yêu cầu/nhiệm vụ cụ thể mà HS phải thực hiện
Để xác định vấn đề cần giải quyết hoặc nhiệm vụ học tập cần thực hiện, cần xử lý tình huống, câu hỏi, bài tập, thí nghiệm và thực hành Sau đó, đề xuất giải pháp cho vấn đề và cách thức thực hiện nhiệm vụ Sản phẩm cuối cùng cần trình bày cụ thể yêu cầu về nội dung và hình thức để đạt hiệu quả cao nhất.
HĐ theo yêu cầu nhiệm vụ của học sinh bao gồm việc xử lý tình huống, đưa ra đáp án cho câu hỏi và bài tập, cũng như ghi nhận kết quả thí nghiệm và thực hành Học sinh cần mô tả rõ ràng vấn đề cần giải quyết và nhiệm vụ học tập tiếp theo, đồng thời đề xuất giải pháp thực hiện Để tổ chức hoạt động học hiệu quả, cần trình bày cụ thể các bước từ việc chuyển giao nhiệm vụ, theo dõi, hướng dẫn, cho đến kiểm tra và đánh giá quá trình cũng như kết quả thực hiện thông qua sản phẩm học tập.
1.2 Vai trò, ý nghĩa của HĐ mở đầu trong trong tiến trình dạy học
Theo TS Đặng Thị Thu Hương từ Học viện quản lý giáo dục, việc tổ chức các hoạt động mở đầu trong giờ học là rất quan trọng để giúp “tan băng” không khí, xóa bỏ sự ngại ngùng giữa người học và người dạy Những hoạt động này không chỉ giúp tạo ra bầu không khí thân thiện mà còn có thể được áp dụng trước hoặc trong quá trình học, đặc biệt khi giáo viên nhận thấy học sinh có dấu hiệu chán nản Một ví dụ điển hình là hoạt động “Giới thiệu bản thân”, trong đó giáo viên ghi lên bảng một số từ khóa về bản thân và yêu cầu học sinh làm việc theo cặp để đoán thông tin, từ đó khuyến khích học sinh đặt câu hỏi.
Hoạt động mở đầu trong dạy học đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực tư duy và giải quyết vấn đề cho học sinh Hoạt động này cần tạo ra các tình huống thực tiễn, khuyến khích học sinh huy động kiến thức, kinh nghiệm và vốn sống của mình để tìm ra cách giải quyết riêng Điều này giúp học sinh nhận ra những thiếu hụt trong kiến thức và thông tin cần thiết Hoạt động mở đầu cũng yêu cầu giáo viên chuyển giao nhiệm vụ rõ ràng, cho phép học sinh bày tỏ ý kiến cá nhân và nhóm về vấn đề thảo luận, cũng như trình bày kết quả Dù chỉ chiếm một vài phút đầu giờ, hoạt động này có ý nghĩa quan trọng trong việc kích hoạt sự tích cực và hứng thú của người học.
Mở đầu bài học có vai trò quan trọng trong việc kích thích hứng thú học tập của học sinh Một mở đầu hiệu quả không chỉ thu hút sự chú ý của học sinh mà còn tạo ra cảm xúc tích cực, giúp họ cảm nhận được giá trị của kiến thức trong cuộc sống Hứng thú là động lực chính thúc đẩy học sinh tham gia tích cực vào quá trình học tập, từ đó tạo ra những sản phẩm có giá trị cho sự phát triển của xã hội.
Hứng thú trong hoạt động học tập đóng vai trò quan trọng, vì nó tỉ lệ thuận với kết quả học tập của học sinh Không phải học sinh nào cũng có sẵn niềm đam mê với môn học, do đó, nhiệm vụ của giáo viên là khơi gợi và bồi đắp tình yêu đối với môn học Dạy học sinh không có hứng thú giống như "đập búa trên sắt nguội", vì vậy, người thầy cần phải là người "thắp lửa đam mê" cho học trò.
HĐ mở đầu trong dạy học không chỉ huy động vốn tri thức và kỹ năng nền tảng của học sinh mà còn tạo cơ sở cho quá trình kiến tạo tri thức Nếu coi tri thức và kỹ năng của học sinh như ngôi nhà, thì nền móng chính là những kiến thức và kỹ năng sẵn có của họ Quan điểm dạy học kiến tạo nhấn mạnh tầm quan trọng của việc huy động những giá trị và kiến thức nền tảng, tạo điều kiện cho học sinh tiếp nhận tri thức mới Do đó, một mở đầu bài học hiệu quả cần khuyến khích học sinh hồi tưởng lại những kiến thức đã có, từ đó tạo tiền đề cho việc học bài mới Học tập được xem là một quá trình khám phá, bắt đầu từ sự tò mò và nhu cầu hiểu biết, nhằm giải quyết mâu thuẫn giữa những điều đã biết và những điều muốn tìm hiểu.
Một bài học thành công bắt đầu bằng việc khơi gợi sự ham muốn khám phá và tìm hiểu ở học sinh, không chỉ trong giờ học mà còn sau giờ học Để đạt được điều này, hoạt động mở đầu cần tạo ra mâu thuẫn trong nhận thức của học trò, từ đó dẫn đến các hoạt động tìm tòi và giải quyết vấn đề Do đó, giáo viên cần là người có ý tưởng sáng tạo, biết cách đặt ra vấn đề để kích thích trí tò mò của học sinh.
1.3 Một số kĩ thuật và PP sử dụng cho HĐ mở đầu
Việc áp dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực, cùng với việc thiết kế tiến trình dạy học cho các bài học hoặc chủ đề, là rất quan trọng để đáp ứng yêu cầu về phương pháp dạy học hiện đại Giáo viên cần chú trọng vào cách xây dựng, tổ chức thực hiện và kiểm tra đánh giá chuỗi hoạt động học, nhằm phát triển năng lực của người học trong bối cảnh giáo dục hiện nay.
Hợp đồng đầu tiên này giúp học sinh tận dụng kiến thức, kỹ năng và kinh nghiệm cá nhân để tiếp cận các vấn đề liên quan đến bài học mới.
Hoạt động mở đầu bài học đóng vai trò quan trọng trong việc kích thích sự tò mò và hứng thú của học sinh Để tạo ra một tiết học hiệu quả, giáo viên cần linh hoạt và sáng tạo trong việc thiết kế các hình thức và phương pháp tổ chức hoạt động này Tránh tình trạng hoạt động đơn điệu, nhàm chán hoặc thực hiện một cách cứng nhắc, giáo viên nên tìm kiếm những cách tiếp cận mới mẻ để thu hút sự chú ý của học sinh ngay từ những phút đầu tiên.
Sau đây là một số hình thức và PP mà chúng tôi đã sử dụng khi thiết kế HĐ mở đầu trong các tiết dạy:
Thứ nhất mở đầu tiết học bằng trò chơi
Một số trò chơi nhanh như Đuổi hình bắt chữ, Giải ô chữ, và Trắc nghiệm Quizizz thường được sử dụng trong hoạt động mở đầu và luyện tập, giúp tạo không khí sôi nổi và cuốn hút trong lớp học Việc áp dụng các trò chơi này không chỉ rèn luyện sự mạnh dạn, tự tin và khả năng phản xạ nhanh cho học sinh, mà còn nâng cao tinh thần đoàn kết và sự tương tác giữa học sinh với nhau cũng như với giáo viên Thông qua các trò chơi, giáo viên có thể liên kết kiến thức từ các tiết học trước, giúp học sinh tái hiện và kiểm tra nhận thức về các vấn đề liên quan đến bài học mới, từ đó tạo tiền đề hấp dẫn cho bài học tiếp theo.
Thứ hai là sử dụng tình huống có vấn đề để mở đầu tiết học
Cơ sở thực tiễn
Để khảo sát thực trạng dạy học tổ chức hoạt động mở đầu nhằm phát triển phẩm chất và năng lực học sinh trong môn Tin học và các môn học khác tại trường THPT, chúng tôi đã thực hiện quan sát sư phạm và khảo sát ý kiến từ 27 giáo viên Tin học cùng 241 học sinh tại hai trường THPT Tây Hiếu và Thanh Chương 3 ở Nghệ An.
Chúng tôi tiến hành khảo sát trước khi thực nghiệm đề tài tại 6 lớp với 241 HS qua phần mềm Quizizz và trực tiếp:
TT Lớp Số HS Trường
Kết quả điều tra cho thấy thực trạng tổ chức hoạt động mở đầu trong giảng dạy môn Tin học và các môn học khác ở trường THPT đang hướng tới việc phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh.
Tiêu chí Các mức Tỉ lệ % Tỉ lệ % chung
Mức độ hứng thú với các tiết Tin học
Bình thường 27 21 6 20 25 28 21,2 Ít hứng thú 0 0 0 2 5 3 1,7
Hứng thú và bổ ích 68 70 78 67 65 56 67,3
Cách GV các môn học thường dùng để mở đầu bài học
Dùng lời nói dẫn dắt 27 37 19 25 20 41 28,2 Ghi tên bài học và dạy ngay 5 9 0 10 13 8 7,5
Tổ chức một số HĐ như: trò chơi, xem ảnh, video, vẽ sơ đồ tư duy,
Mong muốn của HS về HĐ mở đầu bài học
Dùng lời nói dẫn dắt 7 21 6 19 17 19 14,8 Ghi tên bài học và dạy ngay 5 9 3 0 8 0 4,2
Tổ chức một số HĐ như: trò chơi, xem ảnh, video, vẽ sơ đồ tư duy,…
Biểu đồ từ bảng số liệu:
H1: Biểu đồ thực trạng tổ chức HĐ mở đầu một tiến trình dạy học
Qua biểu đồ ta thấy:
Với môn tin học: HS khá thích học nhưng chưa nhiều hứng thú (67,3%)
Theo khảo sát, phần lớn giáo viên (80,4%) thường bắt đầu bài học bằng cách hỏi bài cũ hoặc chuyển ngay vào nội dung mới mà không có sự dẫn dắt, trong khi chỉ có 11,2% giáo viên tổ chức hoạt động mở đầu nhằm khuyến khích sự chủ động và sáng tạo của học sinh.
Nhu cầu, mong muốn của HS khi bắt đầu một tiết học: được tham gia vào các
Học sinh thích tham gia vào các hoạt động học tập tích cực và chủ động, như trò chơi, xem video, tranh ảnh, và vẽ sơ đồ tư duy từ các bài toán thực tiễn, với tỷ lệ lên đến 78,8% Ngược lại, chỉ 21,2% học sinh chấp nhận cách mở đầu bài học truyền thống mà giáo viên thường áp dụng.
Kết quả khảo sát cho thấy nhiều học sinh ở các trường THPT chưa quen với việc tiếp cận hoạt động mở đầu bằng các kỹ thuật dạy học ứng dụng công nghệ thông tin và học liệu số Nhiều học sinh tỏ ra ngạc nhiên khi được giới thiệu phương pháp này, thậm chí không biết đến kỹ thuật mở đầu bài mới, do chưa từng tham gia vào hoạt động mở đầu nào tương tự trong quá trình học tập, đặc biệt là trong môn Tin học.
Bình thường, việc yêu thích và không có ý kiến về bài học có thể dẫn đến cảm giác nhàm chán Để khắc phục điều này, giáo viên nên tạo sự hứng thú và bổ ích cho học sinh bằng cách hỏi bài cũ và sử dụng lời nói dẫn dắt Việc ghi tên bài học rõ ràng cùng với tổ chức một số hoạt động thú vị sẽ giúp tăng cường sự chú ý và tham gia của học sinh trong lớp học.
Thái độ với môn Tin học
Mức độ hứng thú với các tiết Tin học
Cách GV các môn học thường dùng để mở đầu bài học
HS về HĐ mở đầu bài học
Kết quả điều tra cho thấy thực trạng tổ chức hoạt động mở đầu trong các bài dạy môn Tin học ở trường THPT đang hướng tới việc phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh Các giáo viên đã áp dụng nhiều phương pháp khác nhau để kích thích sự hứng thú và tạo điều kiện cho học sinh tiếp cận kiến thức một cách hiệu quả hơn Việc cải thiện hoạt động này không chỉ giúp nâng cao chất lượng giảng dạy mà còn góp phần phát triển toàn diện cho học sinh.
Nội dung Trả lời Số GV Tỉ lệ%
1 Việc tổ chức HĐ mở đầu bài học là:
2 Lý luận về cách tổ chức HĐ mở đầu theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực HS?
3 Tần suất sử dụng phương pháp tổ chức HĐ mở đầu theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực
4 Mức độ thu hút và hiệu quả của
Bảng 2.2 trình bày kết quả khảo sát về thực trạng áp dụng phương pháp tổ chức hoạt động mở đầu nhằm phát triển phẩm chất và năng lực học sinh trong các bài dạy môn Tin học tại trường THPT từ góc độ giáo viên.
Thường xuyên Không thường xuyên
2 Tình huống có vấn đề 17 63 7 26 3 11
Kết quả khảo sát cho thấy phần lớn giáo viên THPT nhận thức rõ tầm quan trọng của việc áp dụng các kỹ thuật mở đầu trong dạy học Tin học Tuy nhiên, nhiều giáo viên vẫn chưa nắm vững bản chất và cách sử dụng hiệu quả các phương pháp này, do một số phương pháp còn khá mới mẻ đối với học sinh THPT.
Việc áp dụng nhiều kỹ thuật dạy học khác nhau để mở đầu bài học là cực kỳ quan trọng và cần thiết.
3 Một số kinh nghiệm thiết kế HĐ mở đầu trong các bài dạy môn Tin học ở trường THPT
3.1 Kinh nghiệm thiết kế HĐ mở đầu bằng trò chơi
Trò chơi là một HĐ thường dùng để giải trí và đôi khi cũng được sử dụng như một công cụ giáo dục Chơi mà học, học mà chơi
Trong quá trình dạy học, việc áp dụng trò chơi học tập là một phương pháp hiệu quả nhằm phát huy tính tích cực và chủ động của học sinh Trò chơi học tập không chỉ giúp học sinh hình thành kiến thức và kỹ năng mới mà còn củng cố những kiến thức đã học Để tổ chức một trò chơi học tập thành công, giáo viên cần thực hiện theo các bước cụ thể.
Bước 1: GV giới thiệu tên, mục đích của trò chơi
Bước 2: Hướng dẫn chơi Bước này bao gồm những việc làm sau:
Tổ chức người tham gia trò chơi: Số người tham gia, số đội tham gia, người điều khiển cuộc chơi
Các phương tiện dùng để chơi như máy tính, ô chữ, điện thoại,…
Cách chơi: Từng việc làm cụ thể của người chơi hoặc đội chơi, thời gian chơi, những điều người chơi không được làm, cách tham gia trò chơi,…
Cách xác nhận kết quả và cách tính điểm chơi, cách trao giải của cuộc chơi (nếu có)
Bước 3: Thực hiện trò chơi
Bước 4: Nhận xét sau cuộc chơi
GV hoặc người điều khiển sẽ đánh giá thái độ tham gia trò chơi của từng nhóm hoặc cá nhân, đồng thời chỉ ra những điểm chưa tốt của các đội để giúp họ rút ra bài học kinh nghiệm.
Một số HS nêu kiến thức, kỹ năng trong bài học mà trò chơi đã thể hiện
Giáo viên công bố kết quả chơi của từng đội và cá nhân, sau đó cùng học sinh phân tích và tổng hợp kết quả Qua đó, giáo viên củng cố kiến thức và kỹ năng đã có, đồng thời đưa ra các vấn đề phát sinh cần được giải quyết.
3.1.2 Ưu điểm và nhược điểm Ưu điểm
Trò chơi học tập là phương pháp giáo dục hiệu quả, giúp học sinh hứng thú và tập trung vào bài học ngay từ đầu tiết học Hình thức học này không chỉ kích thích sự chú ý mà còn tạo ra môi trường học tập năng động và hấp dẫn cho các em.
Trò chơi luôn mang lại sự hào hứng và chờ đợi trong mỗi giờ học, giúp giảm bớt căng thẳng, đặc biệt là trong các tiết học lý thuyết mới.
Trò chơi có nhiều HS tham gia sẽ tạo cơ hội rèn luyện kỹ năng học tập hợp tác, sự tự tin cho HS
Một số kinh nghiệm thiết kế hoạt động mở đầu trong các bài dạy môn Tin học ở trường THPT
Về kết quả của đề tài
Trong quá trình nghiên cứu và thực hiện thì chúng tôi đã đạt được những thành công như sau:
1 Góp phần xây dựng và hoàn thiện cơ sở lý luận và thực tiễn liên quan đến việc thiết kế HĐ mở đầu trong dạy học Tin học nói riêng và quá trình dạy học nói chung
2 Điều tra và làm rõ thực trạng dạy học hiện nay trong việc chú trọng, tập trung thiết kế HĐ mở đầu cho mỗi tiết dạy từ đó đề xuất được cách áp dụng các kĩ thuật tổ chức HĐ mở đầu nhằm tăng cường sự hứng thú trong học tập, góp phần giáo dục toàn diện cho HS
3 Thiết kế được 6 kĩ thuật tổ chức HĐ mở đầu với 7 giáo án và mỗi giáo án thực nghiệm trên 2-4 lớp của 2 trường THPT Tây Hiếu và THPT Thanh Chương 3
4 Bước đầu tiến hành thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của việc vận dụng một số kĩ thuật dạy học trong việc thiết kế HĐ mở đầu trong dạy học Tin học cấp THPT Qua đó chúng tôi nhận thấy rằng việc tổ chức HĐ mở đầu trong các tiết học là rất cần thiết và nó đảm bảo thành công của một tiết học
Về ý nghĩa của sáng kiến kinh nghiệm
Việc áp dụng "Kinh nghiệm tổ chức HĐ mở đầu theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực HS trong các bài dạy môn Tin học" tại THPT Tây Hiếu và THPT Thanh Chương 3 đã mang lại nhiều lợi ích tích cực cho quá trình giảng dạy Những phương pháp này không chỉ nâng cao chất lượng dạy học mà còn phát triển toàn diện năng lực của học sinh, giúp các em tiếp cận kiến thức một cách hiệu quả hơn.
Quá trình thực nghiệm trong giảng dạy không chỉ củng cố mà còn mở rộng và nâng cao lý luận về các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực cho giáo viên Thông qua việc rèn luyện các kỹ năng tổ chức hoạt động dạy học, giáo viên nâng cao khả năng sử dụng công nghệ thông tin và tài liệu số trong giảng dạy Bên cạnh đó, việc làm việc chung trong đề tài đã giúp chúng tôi hỗ trợ và bổ sung kiến thức chuyên môn, kỹ năng nghiệp vụ cũng như kinh nghiệm dạy học cho nhau.
Thông qua các hoạt động học tập tích cực như trò chơi trắc nghiệm trực tuyến với Quizizz và phân tích phim video, học sinh được hình thành và phát triển các năng lực tin học, năng lực logic, và năng lực sáng tạo Các hoạt động nhóm trong kỹ thuật công đoạn và sơ đồ tư duy cũng giúp học sinh cải thiện khả năng giao tiếp và hợp tác, cả trong môi trường trực tiếp và số Đồng thời, quá trình này còn rèn luyện cho học sinh các phẩm chất như chăm chỉ, trách nhiệm, trung thực và nhân ái khi làm việc nhóm và thực hiện nhiệm vụ.
