NGUYỄN BÌNH PHƯƠNG TRONG SỰ VẬN ĐỘNG CỦA TIỂU tHUYẾT VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI (TỪ 1986 ĐẾN NAY)
KHÁI QUÁT VỀ XU HƯỚNG VẬN ĐỘNG CỦA TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI
1.1.1 Bức tranh chung về tiểu thuyết Việt Nam đương đại
1.1.1.1 Tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới đứng trước nhu cầu
Cuộc "đổi mới tư duy tiểu thuyết" đã dẫn đến sự thay đổi rõ rệt về đề tài, chủ đề và phương thức biểu hiện trong văn học Đề tài chiến tranh vẫn tiếp tục hiện diện đến cuối thế kỷ XX, với các tác phẩm lịch sử chiếm ưu thế, nhưng cái nhìn về chiến tranh đã chuyển sang chiều sâu hơn, phản ánh thân phận con người và nỗi đau dai dẳng mà chiến tranh để lại Những tác phẩm như "Nỗi buồn chiến tranh" của Bảo Ninh, "Ăn mày dĩ vãng", "Khúc bi tráng cuối cùng" của Chu Lai, và "Thời xa vắng" của Lê Lựu đã thể hiện sự đổi mới trong cả nội dung và hình thức trần thuật Sự đổi mới tư duy nghệ thuật và cách nhìn nhận đã tạo ra sự đa dạng phong cách và giọng điệu, với nhiều phương thức biểu hiện mới, bao gồm hiện thực tâm linh, yếu tố kỳ ảo và dòng ý thức.
Trong bối cảnh hội nhập văn hóa, nhà văn ngày càng thể hiện sự cách tân, phù hợp với sự phát triển của văn học và nhu cầu đổi mới, khát vọng dân chủ trong xã hội Các quy luật và sự kiện lịch sử được nhìn nhận qua lăng kính cá nhân, mang dấu ấn riêng của từng cá tính sáng tạo Bên cạnh những tiểu thuyết thành công về đề tài chiến tranh, tiểu thuyết về đời sống thường nhật đang trở nên phổ biến hơn.
Nước mắt đỏ (Trần Huy Quang), Gặp gỡ cuối năm, Cha và con và…(Nguyễn Khải), Đất trắng (Nguyễn Trọng Oánh), Chim én bay
(Nguyễn Trí Huân), Miền cháy (Nguyễn Minh Châu), Mùa lá rụng trong vườn, Đám cưới không có giấy giá thú (Ma Văn Kháng), Ăn mày dĩ vãng
(Chu Lai), Thiên sứ (Phạm Thị Hoài), Bến không chồng (Dương Hướng), Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Tường thành (Võ
Thị Xuân Hà), Trăm năm thoáng chốc (Vũ Huy Thanh), Ngụ Cư (Thùy
Các tác phẩm như "Dương", "Gia đình bé mọn", "Khúc sông mê", "Dòng sông mía" và "Tấm ván phóng dao" khai thác sâu sắc số phận con người trong những hoàn cảnh khác nhau, phản ánh đời sống cá nhân một cách chân thực Bên cạnh hình mẫu anh hùng, con người thân phận và mang bi kịch cá nhân cũng được thể hiện rõ nét Vấn đề tình dục, mặc dù là một khía cạnh bình thường của cuộc sống, lại trở thành một chủ đề nhạy cảm và ít được đề cập trước đây Tuy nhiên, trong giai đoạn hiện tại, các tác giả như Hồ Anh Thái và Thuận đã mạnh dạn khai thác vấn đề này với cái nhìn tự do và phong phú hơn.
Pari 11 tháng ) đã không ngần ngại miêu tả chất sắc dục, tình yêu nhục thể, một lĩnh vực rất riêng của đời sống cá nhân Miêu tả con người với những yếu tố tích cực của con người tự nhiên cũng là một khía cạnh nhân bản của văn học
Tiểu thuyết Việt Nam những năm gần đây xuất hiện tiểu thuyết tự truyện đã để lại nhiều ấn tƣợng trong độc giả với những tác phẩm nhƣ:
Tấm ván phóng dao (Mạc Can), Thượng đế thì cười (Nguyễn Khải) Chuyện của thiên tài (Nguyễn Thế Hoàng Linh), Gia đình bé mọn (Dạ
Tiểu thuyết tự truyện là thể loại văn học mà cốt truyện được xây dựng dựa trên những sự kiện quan trọng trong cuộc đời của tác giả Các nhà văn khi viết tự truyện như tìm về chính mình, nhưng trí nhớ không thể ghi lại mọi thứ một cách chính xác, do đó, yếu tố hư cấu là điều không thể tránh khỏi Thể loại này tái hiện lại những đoạn đời của người viết, mang đậm dấu ấn cá nhân và cảm xúc của từng nhân vật.
Trong quá trình "tự sự hoàn chỉnh", mỗi người đọc cần kết nối những mảnh hồi ức rời rạc trong dòng suy nghĩ của bản thân, từ đó hình thành nên một cái nhìn tổng thể độc đáo và cá nhân về cuộc sống.
1.1.1.2 Cùng với đề tài đời tƣ thế sự, đề tài lịch sử cũng là đối tƣợng được các nhà tiểu thuyết Việt Nam đương đại quan tâm, có thể kể tới những tác phẩm tiểu biểu: Thăng Long ký (Nguyễn Khắc Phục), Giàn thiêu (Võ Thị Hảo), Hồ Quý Ly (Nguyễn Xuân Khánh)… Mỗi tác phẩm là một phong cách riêng, hướng độc giả tới một cái nhìn mới về tiểu thuyết lịch sử Nói đúng hơn, các tác phẩm tiểu thuyết lịch sử giai đoạn này tiến sâu vào những đặc điểm mang tính bản chất của thể loại tiểu thuyết Nghĩa là chúng ta được thưởng thức các tác phẩm tiểu thuyết thực sự chứ không phải là tiếp xúc với các sự kiện lịch sử, các nhân vật lịch sử sau khi đƣợc tiểu thuyết hóa Nếu trước đây, sự thật lịch sử luôn là yếu tố quan trọng mà các nhà tiểu thuyết lịch sử phải bám sát thì giờ đây nó chỉ đƣợc xem là “cái đinh” để nhà văn treo các “bức tranh” của mình lên Các biến cố lịch sử đƣợc dựng lên từ những góc nhìn khác nhau, các nhân vật lịch sử đƣợc tái hiện một cách sống động với đầy đủ đời sống nội tâm và các cung bậc tình cảm của con người Nhân vật lịch sử không còn được thần thánh hóa để trở thành những hình tƣợng cao siêu, họ hiện lên cả trong những chiến công oanh liệt và cả trong cuộc sống đời thường muôn vẻ Về phương thức biểu hiện, các tác phẩm tiểu thuyết lịch sử giai đoạn này không còn lệ thuộc vào tiểu thuyết cổ điển chương hồi, câu văn biền ngẫu… nó tạo cho mình một kết cấu lạ, tạo tính hấp dẫn góp phần chuyên chở ý đồ nghệ thuật của nhà văn Ngôn ngữ linh hoạt vừa mang màu sắc văn hóa của thời đại lịch sử mà nó xâm nhập vừa mang màu sắc hiện đại Bên cạnh đó nghệ thuật hƣ cấu giúp cho các hiện tƣợng sự kiện, nhân vât lịch sử không còn là một hằng số đứng yên mà tiếp tục vận động cùng cuộc sống muôn hình
Trong bối cảnh giao lưu văn hóa quốc tế, đội ngũ nhà tiểu thuyết Việt Nam đã được làm phong phú thêm bởi các cây bút hải ngoại, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cuộc sống của người Việt ở nước ngoài Đồng thời, họ cũng mang đến những góc nhìn độc đáo về đời sống trong nước qua các tác phẩm như "Made in Vietnam", "Chinatown", và "Paris".
11 tháng 8 (Thuận), Tìm trong nỗi nhớ, Trên đỉnh dốc (Lê Ngọc Mai),
Gió từ thời khuất mặt (Lê Minh Hà)…
Những thay đổi mạnh mẽ về đề tài, chủ đề và cách kể chuyện trong tiểu thuyết đã diễn ra qua nhiều thế hệ, từ “thế hệ thứ nhất” như Nguyễn Minh Châu, Lê Lựu, Ma Văn Kháng đến “thế hệ thứ hai” với Nguyễn Huy Thiệp, Dương Thu Hương, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh Hiện nay, “thế hệ thứ ba” như Tạ Duy Anh và Nguyễn Bình Phương tiếp tục phát triển và đổi mới quan niệm về hiện thực trong văn học.
Hồ Anh Thái, Thuận và nhiều nhà văn khác thuộc thế hệ mới đang thực hiện những “thử nghiệm” sáng tạo, đáp ứng nhu cầu đổi mới văn học Việt Nam Tiểu thuyết Việt Nam đã trải qua nhiều biến động và cuộc lột xác, từ đó phát triển mạnh mẽ và có được diện mạo mới mẻ trong đời sống đương đại.
Sự xuất hiện của "làn sóng thứ ba" trong văn đàn đương đại không chỉ phản ánh sự hội nhập văn hóa và thông tin, mà còn là kết quả của sự đổi mới trong nhận thức của một thế hệ trẻ Theo Nguyễn Thanh Sơn, thế hệ này đã đủ xa cách để vượt qua những mặc cảm và giáo điều trong văn học cũng như cuộc sống Điều này thể hiện sự phát triển nội tại, với những biến đổi chất lượng từ những đổi mới về lượng, cùng với sự thay đổi hình thức từ nội dung.
1.1.2 Xu hướng cách tân của tiểu thuyết Việt Nam
1.1.2.1 Bên cạnh những yếu tố truyền thống, tiểu thuyết Việt Nam đã xuất hiện nhiều yếu tố của tiểu thuyết “hiện đại” và “hậu hiện đại” Đứng trước yêu cầu đổi mới tư duy tiểu thuyết và trên tầm nhìn của thời đại mới, các tác giả tiểu thuyết có điểm nhìn khái quát hơn.Từ đó những quan niệm về văn chương, về con người, về hiện thực… mang một hình thức mới mẻ hơn, tự do hơn Bên cạnh những yếu tố truyền thống, tiểu thuyết Việt Nam đã xuất hiện nhiều yếu tố của tiểu thuyết “hiện đại” và
Theo các nhà mĩ học hiện đại và hậu hiện đại, đời sống đương đại thể hiện nhiều hiện thực phong phú và phức tạp, khó có thể kể lại theo trình tự thời gian hay không gian Chức năng của tiểu thuyết không chỉ là minh họa một câu chuyện hay quan niệm đã được xác lập, mà còn là phát lộ những khía cạnh mà chỉ tiểu thuyết mới có thể diễn đạt, như những trải nghiệm mà lịch sử bỏ qua và mặt trái của hình ảnh xã hội tự xây dựng Milan Kundera cũng khẳng định rằng tiểu thuyết có sứ mệnh khác biệt, không chỉ cung cấp bức tranh "hiện thực" mà còn phải phát minh ra các hình thức mới Tiểu thuyết "hiện đại" và "hậu hiện đại" tiếp tục đảm nhận vai trò này.
Văn hóa hậu hiện đại phản ánh sự phản kháng trước những xu hướng và điều kiện sống của xã hội hiện nay, thể hiện sự biến chuyển sâu sắc trong bản chất của chủ nghĩa Các đặc tính tiêu biểu bao gồm sự hỗn độn, rối mù, phân mảnh và mâu thuẫn, cùng với thái độ coi thường quyền lực và sự trong sáng Văn học hậu hiện đại nổi bật với tính liên văn bản, sử dụng đa dạng thể loại và phong cách, tạo ra cấu trúc lai ghép và văn bản đa thanh Điều này khơi dậy sự hoài nghi về cách nhận thức thực tại, nhấn mạnh rằng chúng ta chỉ có thể hiểu thế giới qua các văn bản, những mảnh rời và trích đoạn, tương tự như liệu pháp phân tâm học giúp con người hồi tưởng lại những yếu tố đã mất.
Bằng cách kết hợp nhiều mô thức văn chương như huyền thoại, truyền thuyết, và lịch sử, tác giả đã tạo ra một cấu trúc văn chương phong phú, hòa quyện giữa các nền văn hóa và dung hợp cái cũ với cái mới Phương pháp này thường dựa vào hiệu ứng giấc mơ, thể hiện sự hỗn độn về thời gian và đặc trưng cốt lõi của văn chương hậu hiện đại, đó là việc xóa nhòa các quan hệ không/thời gian Điều này phản ánh sự phá bỏ tính hiện thực và không tuân theo trình tự logic trong mối quan hệ không/thời gian.
SỰ XUẤT HIỆN CỦA NGUYỄN BÌNH PHƯƠNG TRONG DÒNG CHẢY CÁCH TÂN TIỂU THUYẾT
DÒNG CHẢY CÁCH TÂN TIỂU THUYẾT
Nguyễn Bình Phương sáng tác từ khi còn rất trẻ Anh có tập thơ:
Khách của trần gian (NXB Văn học, 1986), Xa thân (1997), Lam chướng
Nguyễn Bình Phương, một tác giả nổi bật từ năm 1992, không chỉ viết tiểu luận và truyện ngắn mà còn được biết đến nhiều hơn qua các tác phẩm tiểu thuyết Theo Hoàng Nguyên, sự nghiệp sáng tác tiểu thuyết của anh đã thu hút sự chú ý của độc giả và khẳng định vị thế của mình trong nền văn học.
Vũ đó là những mảnh ghép tạo nên xã hội Việt Nam đương đại
"Bả giời" là tiểu thuyết đầu tay của Nguyễn Bình Phương, tuy chưa thu hút được sự chú ý mạnh mẽ từ độc giả, nhưng lại thể hiện sự kỳ ảo trong kết cấu với hai cõi âm dương Yếu tố kỳ ảo được sử dụng như một thủ pháp nghệ thuật, mở ra một hướng đi thống nhất trong sáng tác của tác giả.
Vào cõi là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, kết hợp hai câu chuyện song hành: câu chuyện của Tuấn, phản ánh khát vọng tình yêu thánh thiện và nỗi buồn chán trong cuộc sống, và câu chuyện của hai chị em Vang Vọng, bị ám ảnh bởi "hắn", kẻ đã vô tình gây ra cái chết của cha họ trong một vụ trộm Mỗi câu chuyện mở ra hai “cõi” nghệ thuật khác nhau, tạo nên sự đan xen và tương tác giữa các nhân vật và số phận của họ.
"Những đứa trẻ chết già" là một tác phẩm tiểu thuyết có cấu trúc độc đáo với hai mạch truyện song song, phân chia rõ ràng giữa cõi âm và cõi trần Mạch truyện về cõi âm xoay quanh những hồn ma trở về làng trong các phần vô thanh, trong khi mạch truyện cõi trần tập trung vào hai gia đình ông Trường và ông Trình, liên quan đến bí mật về một kho báu mà cả hai bên đều muốn chiếm đoạt Tác phẩm này dày đặc yếu tố kỳ ảo, thể hiện sự nghịch lý của cuộc sống con người ngay từ tên gọi của nó.
Người đi vắng của Nguyễn Bình Phương mang đến một cách tiếp cận độc đáo về tiểu thuyết lịch sử - huyền ảo Tác giả lần đầu khám phá đề tài lịch sử thông qua cuộc binh biến của Đội Cấn ở Thái Nguyên đầu thế kỷ XX, song song với số phận của con người hiện đại Hai mạch truyện này hòa quyện, thể hiện rằng lịch sử được nhìn nhận qua cảm thức đời thường hơn là cảm thức lịch sử Nguyễn Bình Phương khéo léo lồng ghép những yếu tố này trong không khí huyền thoại, nơi quá khứ và hiện tại, cõi thực và cõi mê, cõi sống và cõi chết hòa quyện, phản ánh nỗi trống vắng trong tâm hồn con người.
Trí nhớ suy tàn là một thể nghiệm đổi mới tiểu thuyết thành công của
Nguyễn Bình Phương sáng tác một tiểu thuyết – nhật ký mang đậm chất thơ với giọng văn trầm lắng và mượt mà, như đang lướt theo dòng suy tư Tác phẩm có kết cấu mới lạ, gần như không có cốt truyện mà thay vào đó là một văn bản dán ghép từ các đoạn tâm lý Cốt truyện bị phân rã qua trí nhớ và sự suy tàn của một cô gái đa cảm, đang chao đảo giữa hai người tình Những câu văn thiếu chủ từ, tính không xác định của nhân vật và các biểu tượng ám ảnh tạo nên một bức tranh về trí nhớ suy tàn, thể hiện rõ phẩm chất thi sĩ của Nguyễn Bình Phương khi bước vào lĩnh vực tiểu thuyết.
Thoạt kỳ thủy là một diễn ngôn có hình thức lạ, gồm ba phần: A –
Tiểu sử của 18 nhân vật trong tác phẩm bao gồm cả những nhân vật có vai trò mờ nhạt lẫn những nhân vật được thể hiện nổi bật, nhưng một số nhân vật quan trọng lại không được giới thiệu đầy đủ.
B – Câu chuyện xoay quanh hai mạch truyện đan xen: một là về con cú bị bắn rụng trên sông Cái lúc 11 giờ 15 và bay lên lúc 12 giờ, hai là về nhân vật Tính, người bị dân làng nhỏ ven sông coi là điên C – Phụ chú bao gồm một tác phẩm của tác giả.
Phùng tên Và Cỏ, những giấc mơ của Tính và Hiền, thể hiện nỗ lực đổi mới nghệ thuật tự sự qua cấu trúc tiểu thuyết Tác phẩm mang hình thức tiểu thuyết - điện ảnh với nhiều biểu tượng ám ảnh và chuỗi ngôn ngữ điên loạn Đây là một thước phim ghi lại trạng huống "thoạt kỳ thủy", phản ánh những dấu hiệu sơ khởi của một xã hội phi nhân tính, đồng thời cảnh tỉnh về sự tha hóa của con người.
Ngồi được viết với lời đề từ cho “sự kiên nhẫn cuối cùng”, mang đến một lối viết tiểu thuyết độc đáo Tác phẩm xây dựng một thế giới nghệ thuật trong bối cảnh “hai mặt”, nơi khẩn sống giữa tâm thức và nhận thức Tâm thức phản chiếu quá khứ, trong khi nhận thức hướng tới hiện tại, tạo ra sự căng thẳng giữa cảm xúc và hành động Giống như trong Những đứa trẻ chết già, những thái cực này tồn tại song song, làm cho mạch truyện trở nên đứt gãy và mở ra cơ hội cho các yếu tố kỳ ảo Sự giao thoa giữa cái thật và cái giả đòi hỏi người đọc phải suy ngẫm về cuộc sống, nhân sinh, tổ quốc, truyền thống, tương lai, và chính bản thân mình.
Có thể nói bảy cuốn tiểu thuyết là những mảnh ghép tạo nên bức tranh tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương
1.2.1 Nhìn vào mặt văn bản tiểu thuyết, điều dễ dàng nhận thấy cách tân trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương thể hiện ngay ở hình thức bên ngoài của tiểu thuyết Những cuốn tiểu thuyết của anh đều là những tiểu thuyết ngắn (từ trên 100tr đến dưới 400 tr) Có thể nhận thấy bố cục có sự chênh lệch lớn giữa các chương đoạn : 25 trang và 4 trang ( Bả giời ), 12 trang và 1 trang ( Trí nhớ suy tàn ), cực đoan hơn là 45 trang và 2 dòng ( Thoạt kỳ thủy ) Hiện tƣợng này xuất hiện khá phổ biến trong các tiểu thuyết Việt Nam đương đại, chẳng hạn ở tiểu thuyết Thiên sứ (Pham Thị
Tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương gây ấn tượng với bố cục không đều, như chương 2 trang và chương 7 trang, hay đoạn 14 trang trong "Lạc rừng" của Trung Trung Đỉnh Những khoảng trắng trong tác phẩm không chỉ tạo cảm giác thư giãn cho độc giả mà còn làm cho nhịp trần thuật trở nên linh hoạt Qua đó, tác giả không chỉ muốn làm mới nghệ thuật trần thuật mà còn thể hiện ý đồ giải phóng việc coi trọng quá mức sự nghiêm túc trong sáng tác văn chương Sự kết hợp giữa tính nghiêm túc và tính trò chơi trong viết tiểu thuyết được chú trọng khai thác, mang lại một góc nhìn mới mẻ cho độc giả.
Trong bảy cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương, nổi bật là sự xuất hiện của hai loại chữ in nghiêng và in đứng, tạo nên một phong cách kể chuyện độc đáo Các đoạn văn thường xuyên chuyển đổi giữa hai loại chữ này, đôi khi liền mạch trong một đoạn, đôi khi lại đứt nối rời rạc Bên cạnh đó, tác phẩm còn thể hiện sự kết hợp giữa văn xuôi và thơ, như trong "Trí nhớ suy tàn".
Ngồi ), những đoạn văn bản không có chữ, chỉ có dấu (…) ( Người đi vắng ),
Những câu văn dài không có dấu chấm phẩy khiến nhân vật chìm đắm trong sự "mê man", mất hút giữa những khuôn mặt buồn bã Đặc biệt, âm thanh "cốc, cốc" trong tác phẩm Ngồi của Nguyễn Bình Phương thể hiện sự đa dạng trong cách diễn đạt Ông từng chia sẻ rằng bản thân cũng không chắc liệu âm thanh ấy có mang lại ý nghĩa gì hay không, nhưng ông cho rằng nó tồn tại như một nhạc nền, và ý nghĩa của nó phụ thuộc vào cảm nhận của mỗi người đọc.
1.2.2 Nguyễn Bình Phương làm mới ngôn ngữ bằng cách đưa ngôn ngữ đời thường vào văn chương, cùng với việc khai thác ngôn ngữ giấc mơ những lời nói mớ, đối thoại độc thoại nội tâm và những lời câm của nhân vật , đã kéo theo những biến đổi trong cấu trúc ngữ pháp, cấu trúc câu của tiểu thuyết Tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương còn có thế mạnh từ những câu văn ngắn, phi ngữ pháp Nguyễn Huy Thiệp đã rất thành công với kiểu câu văn này ở truyện ngắn Còn với tiểu thuyết, kiểu câu một mệnh lệnh bắt đầu xuất hiện rải rác trong một số tiểu thuyết của Phạm Thi Hoài, Nguyễn Viện Đến Nguyễn Bình Phương thì chúng xuất hiện với mật độ đậm đặc và trở thành một nét phong cách ngôn ngữ của tác giả Ở nhiều tiểu thuyết của anh, hầu hết các câu đều chỉ có một mệnh đề, một thông báo, trong đó loại câu không có chủ từ chiếm ƣu thế Tập hợp của những câu này tạo ra một hiệu ứng mới cho tiểu thuyết
NHỮNG CÁCH TÂN VỀ MẶT KẾT CẤU TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN BÌNH PHƯƠNG
TÍNH LIÊN VĂN BẢN
Khái niệm "liên văn bản" đã trở thành một yếu tố cốt lõi trong lý thuyết văn học từ nửa sau thế kỷ XX, làm thay đổi cách hiểu về văn bản Theo Roland Barthes, văn bản không thể tách rời khỏi các trích dẫn và ảnh hưởng từ nhiều nguồn văn hóa khác nhau, được thể hiện qua câu nói nổi tiếng của ông: “Văn bản là một tấm vải dệt bằng các trích dẫn.” Trong tiểu luận "Từ Tác phẩm đến Văn bản", Barthes nhấn mạnh rằng văn bản là sự kết hợp của những trích dẫn, tham khảo và ngôn ngữ văn hóa, tạo nên một mạng lưới phong phú Bên cạnh đó, Bakhtin cũng chỉ ra rằng tiểu thuyết mang tính đa thanh và giống như các hội hóa trang, phản ánh sự đa dạng trong văn hóa và ngôn ngữ.
Theo Kristeva, văn bản không chỉ là sản phẩm của ý tưởng cá nhân mà chủ yếu hình thành từ các văn bản đã tồn tại trước đó Mỗi văn bản là một sự hoán vị, nơi các lời nói từ các nguồn khác gặp gỡ và hòa quyện với nhau Hơn nữa, mỗi văn bản còn là một liên văn bản, hấp thụ và chuyển thể từ những văn bản khác thông qua vô số trích dẫn, hình ảnh, biểu đồ và các yếu tố văn học khác Những yếu tố này không nhất thiết liên quan đến nội dung câu chuyện mà có thể bao gồm các kiểu chữ khác nhau, chữ in đậm, in nghiêng, và các dấu hiệu trang trí như vết bẩn cà phê hay dấu hoa thị, tạo nên một sự phong phú và đa dạng trong cách thức biểu đạt.
Tính liên văn bản trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương thể hiện qua nhiều khía cạnh, đặc biệt là ở phương diện kết cấu Một trong những đặc điểm nổi bật là sự nhòe mờ ranh giới giữa các thể loại tiểu thuyết và sự giễu nhại các văn bản cũ.
2.1.1 Ranh giới thể loại tiểu thuyết trở nên nhoè mờ
Tiểu thuyết, một thể loại văn học đang phát triển, được coi là hình thức tổng hợp nghệ thuật phong phú nhất từ các thể loại khác như kịch, thơ, truyện và huyền thoại Sự kết hợp này tạo ra một cấu trúc phức tạp và đa tầng, ngày càng trở nên phổ biến trong văn học hiện đại.
Kiểu kết cấu truyện lồng truyện, truyện trong truyện, và tự trầm tư hay tự giễu nhại xuất hiện phổ biến trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại Một ví dụ điển hình là tác phẩm "Chinatown" của Thuận, trong đó có một tiểu thuyết đang viết dở của nhân vật "tôi" (I’m yellow) được lồng ghép vào phần truyện chính, tạo nên sự phong phú và đa chiều cho nội dung.
Cơ hội của Chúa của Nguyễn Việt Hà và tiểu thuyết Đi tìm nhân vật của Tạ Duy Anh đều thể hiện sự kết hợp độc đáo giữa các thể loại văn học, khi các bản thảo truyện ngắn và tiểu luận triết học được lồng ghép vào văn bản chính mà không có sự báo trước Tính phức điệu của tiểu thuyết được tăng cường qua phần phụ lục, nơi Tạ Duy Anh trích dẫn bốn truyện cổ tích, tạo nên một sự liên thông với thế giới cổ tích, khiến cho tính liên văn bản trở thành liên thế giới Tác phẩm Paris 11 tháng 8 của Thuận cũng thể hiện sự xâm lấn của ngôn ngữ phi văn chương và phi tiểu thuyết, mang đến không khí đặc biệt với sự đối thoại không ngừng giữa các thể loại và phong cách diễn ngôn, làm mờ ranh giới giữa hư cấu và phi hư cấu, giữa tưởng tượng và hiện thực.
Tính liên văn bản làm mờ ranh giới thể loại, tạo ra không gian cho những cách tân và đột phá trong văn học Khi người đọc tiếp nhận văn bản, cảm giác về thể loại trở nên không còn rõ rệt, mở ra cánh cửa cho sự sáng tạo và đổi mới.
Nguyễn Bình Phương là một nhà văn thành công với kết cấu độc đáo trong tiểu thuyết Thoạt kỳ Thủy, nơi kết hợp giữa kịch và thơ Nhà phê bình Thụy Khuê đã chỉ ra rằng tính kịch trong tác phẩm thể hiện qua việc tác giả giới thiệu tiểu sử nhân vật và sử dụng đối thoại mà không cần giải thích hay liên kết các sự kiện Thời gian trong truyện trở nên mơ hồ, tạo cảm giác bi kịch chỉ kéo dài 45 phút, như một vở kịch Thoạt kỳ Thủy được chia thành ba phần: A Tiểu sử, B Chuyện, C Phụ chú, làm người đọc liên tưởng đến kịch bản sân khấu hoặc văn bản khảo cứu Cách kết cấu này khiến ranh giới thể loại tiểu thuyết trở nên mờ nhạt, đánh lạc hướng người đọc khỏi việc khám phá tính cách nhân vật Thêm vào đó, tác giả sử dụng thủ pháp điện ảnh để làm nhòe nhân vật, tạo ra những dòng chữ liên tục không có dấu ngắt câu Cuối cùng, sự xâm nhập của chất thơ vào cấu trúc tác phẩm, với khoảng trắng và nhạc tính, tạo nên một trải nghiệm độc đáo cho người đọc.
“khúc đoạn lạ” - mang chức năng “ngoại đề” - vốn không nằm trong
“Chính mạch” tự sự chứa đựng những “phần dư” và “khúc nhôi” tạo nên những yếu tố “bất hợp lý”, “bất ổn” trong tác phẩm, đồng thời để lại những khoảng trắng mênh mang trên văn bản Những hình ảnh ảo ảnh trong vô thức được thể hiện qua câu văn: “Trôi ở giữa những đụn khói, ai cũng lẫn vào nhau Tất cả đều mờ Trăng không xuống được tóc, chỉ lơ lửng trên đầu Trăng cười, vàng sắp thành đen rồi Cứ nở mãi, nở mãi giữa những đụn khói đặc quánh…” Lời nói mớ của nhân vật Tính như một bài thơ văn xuôi, phản ánh đời sống thực đầy bạo lực và chém giết, nhưng trong giấc mơ của Tính lại tràn đầy chất thơ.
Trong tác phẩm, hình ảnh Hiền cầm rau vừng cho lợn tạo nên một bức tranh sống động, với lợn cười như ánh trăng giữa không gian lạnh lẽo Những đụn khói mờ ảo hòa quyện vào nhau, khiến mọi thứ trở nên khó nắm bắt, với ánh trăng chỉ lơ lửng trên đầu, cười khúc khích khi ánh sáng vàng dần chuyển sang đen Đặc biệt, bài thơ của mụ điên trong phụ lục mang đến cảm giác huyền bí, khi chạm vào cỏ trắng, hình ảnh hiện về cùng tiếng hót của con chim nâu giữa giấc mơ trăng Những khoảng trắng mịt mù và ám ảnh từ tiềm thức đã mở ra cánh cửa cho chất thơ tràn vào, tạo nên một không gian tự sự đầy cảm xúc.
"Trí nhớ suy tàn" là một tiểu thuyết nhật ký mang đậm chất thơ, thể hiện những liên tưởng gần gũi nhưng cũng đầy bất ngờ, từ vấn đề này sang vấn đề khác Tác phẩm phản ánh một trí nhớ mông lung, trong đó tác giả chỉ là người ghi lại những dòng cảm xúc và suy nghĩ của mình.
Người đọc có thể thả mình vào trí tưởng tượng và dừng lại ở những "khoảng trắng" giữa các đoạn văn, từ đó suy ngẫm để khám phá những điều thú vị, giống như cách cảm nhận một bài thơ.
Bài hát, mặc dù chứa đựng những đoạn văn đầy nhạc tính và cảm xúc, vẫn chưa thể thể hiện trọn vẹn tính thơ của nó Như một nhà phê bình đã nhận xét, sự sâu sắc và tinh tế trong âm nhạc vẫn cần được khám phá thêm.
Tác phẩm văn học thường bị ảnh hưởng bởi "tính triết lý" và những khía cạnh hiện thực trần trụi của cuộc sống, dẫn đến việc nó không bị gò bó trong một thể loại nhất định Thay vào đó, tác phẩm dao động linh hoạt giữa các khuôn hình thể loại khác nhau, điều này được Kristjana Gunnars khẳng định.
Trang viết mang đặc trưng của lối trần thuật thơ mộng, tương tự như truyện cổ tích, ngụ ngôn, luận văn triết học và truyện kể Những thể loại này có thể hòa quyện với nhau, tạo nên một hình thức phù hợp với bản chất liên phối đặc trưng của các tác phẩm ngắn.
TÍNH XOẮN KÉP
Ông thiến lợn là hình ảnh ám ảnh, mang đến cảm giác sức sống mãnh liệt từ thế giới trần gian đến những người đã khuất, tạo nên nỗi ám ảnh sâu sắc cho nhân vật.
Mỗi câu thơ trong "Khách của trần gian" của Nguyễn Bình Phương đều mang ý nghĩa riêng, nhưng để hiểu rõ, cần đặt chúng trong bối cảnh toàn bộ tác phẩm của tác giả Mỗi tác phẩm không chỉ là một chỉnh thể độc lập mà còn liên kết chặt chẽ với hệ thống sáng tác của Nguyễn Bình Phương Sự liên văn bản này đã góp phần làm tăng chiều sâu và ý nghĩa cho tác phẩm.
Michel Foucault nhấn mạnh rằng biên giới của một cuốn sách không bao giờ rõ ràng, vượt ra ngoài nhan đề và cấu trúc nội tại của nó Cuốn sách không chỉ là một vật thể đơn lẻ mà còn là một phần trong một mạng lưới rộng lớn, liên kết với nhiều cuốn sách, văn bản và câu văn khác Sự thống nhất của cuốn sách thường là tương đối và có thể biến dạng, cho thấy rằng nó nằm trong một hệ thống tham chiếu phong phú.
Trước năm 1975, các nhà tiểu thuyết thường theo mạch truyện tuyến tính với sự thống nhất cao về chi tiết, nhân vật, không gian và thời gian Tuy nhiên, Nguyễn Bình Phương đã phá vỡ các ranh giới này, tạo ra sự đổi mới đặc biệt trong cấu trúc tự sự Tác phẩm của ông thường có các mạch truyện đan xen chằng chịt, với những câu chuyện song song cuối cùng hòa vào một mạch chung, hoặc được xây dựng từ nhiều mạch tạo thành kiểu đa tuyến độc đáo.
2.2.1.1 Bảng thống kê các mạch truyện trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương
Bả giời - Mạch truyện 1: Câu chuyện về làng Phan xung quanh nhân vật Tƣợng
- Mạch truyện 2: Câu chuyện của hồn ma
Vào cõi - Mạch truyện 1: Câu chuyện của Tuấn
- Mạch truyện 2: Câu chuyện của hai chị em Vang, Vọng
Người đi vắng - Mạch truyện 1: Cuộc khởi nghĩa của quân Đội Cấn trong quá khứ
- Mạch truyện 2: Cuộc sống gia đình của Thắng, Hoàn hiện tại
- Mạch truyện 3: Câu chuyện đời của những hồn ma
Những đứa trẻ chết già - Mạch truyện 1: Chuyện về bốn người đàn ông trên một chiếc xe trâu trở về làng cũ
- Mạch truyện 2: Chuyện về làng Phan và cuộc đi tìm “kho báu”
Thoạt kỳ thuỷ - Mạch truyện 1: Câu chuyện về con Cú trôi dọc triền sông
- Mạch truyện 2: Câu chuyện về làng của Tính
Ngồi - Mạch truyện 1: Đời sống hiện thực hằng ngày của Khẩn với những mối quan hệ tình yêu, bạn bè, đồng nghiệp
- Mạch truyện 2: Đời sống đang xảy ra trong tư tưởng của Khẩn với những hồi ức về Kim
Nguyễn Bình Phương nổi bật với kết cấu đa tuyến trong tiểu thuyết của mình, thể hiện rõ qua các tác phẩm như "Bả giời" và "Vào cõi" Mặc dù chưa đạt đến độ chín trong nghệ thuật tiểu thuyết, những yếu tố này đã xuất hiện, cho thấy sự thống nhất trong phong cách sáng tác của ông Tiểu thuyết "Những đứa trẻ chết già" cấu trúc bởi hai mạch truyện: một mạch vô thanh về hành trình của bốn người đàn ông trên chuyến xe trở về làng và một mạch khác xoay quanh ông Trình và gia đình Trường hấp, cùng tìm kiếm kho báu bí ẩn Hai mạch truyện tưởng chừng tách biệt nhưng cuối cùng lại hội tụ tại một điểm Trong "Người đi vắng", tác giả tiếp tục sử dụng kết cấu đa mạch, kết hợp giữa mạch lịch sử về cuộc nổi dậy Đội Cấn và mạch đời thường trong gia đình Thắng – Hoàn Tiếp theo, trong "Thoạt kỳ thủy", Nguyễn Bình Phương duy trì lối kết cấu song hành giữa câu chuyện về con cú và cuộc đời Tính, với hai mạch thời gian chồng khít vào nhau Nhân vật Khẩn là điểm giao thoa giữa hai thế giới, sống đồng thời trong thực tại và trong tư tưởng, tạo nên một không gian đa chiều cho câu chuyện.
2.2.1.2 Các mạch truyện xoắn kép tạo nên các lớp văn bản đan xen chồng chéo Ranh giới giữa các mạch truyện đôi khi có thể đƣợc nhận biết qua sự thay đổi các phông chữ khác nhau (in thẳng, in nghiêng), song đa phần là mơ hồ, lẫn lộn Khiến cho truyện có thể đọc xuôi đọc ngƣợc, đọc từ trong ra ngoài, từ trên xuống dưới, đều “được” cả! Cấu trúc lắp ghép, cắt dán của hội họa cho phép mỗi độc giả có thể tự sáng tạo ra một lối đọc riêng
Người đọc có thể lựa chọn "nhảy cóc" qua các mạch truyện hoặc đọc từ đầu đến cuối để cảm nhận một hiện thực phức tạp và khó nắm bắt Sự đa dạng trong cách tiếp cận này dẫn đến nhiều cách hiểu khác nhau về tác phẩm Tác giả đã khéo léo tạo ra một mê cung, buộc người đọc phải nỗ lực không ngừng để hiểu và cảm nhận nội dung văn bản.
Tác giả đã tổ chức tiểu thuyết theo lối song hành với nhiều mạch truyện, tạo nên sự đa âm cho tác phẩm Hai mạch truyện trong tác phẩm được xây dựng với sự bình đẳng, không có mạch nào chiếm ưu thế hơn mạch nào Sự phân chia giữa cõi âm và cõi dương trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương gợi nhớ đến không khí của các tác phẩm cổ điển như Truyền kì mạn lục của Nguyễn Dữ và Liêu trai chí dị của Bồ Tùng Linh.
Tác giả đã khéo léo phản ánh tín ngưỡng lâu đời của người Việt về sự tồn tại song song giữa cõi âm và cõi dương Mô hình hai thế giới này không chỉ thể hiện niềm tin văn hóa mà còn là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo trong cấu trúc tiểu thuyết của tác giả.
Các nhân vật trong tác phẩm hiện lên với sự đa chiều và phức tạp, giống như được nhìn qua một "lăng kính lập thể" Sơn không chỉ là người ngông nghênh, hời hợt mà còn mang trong mình những day dứt về quá khứ Hoàn không chỉ là người xốc nổi, bốc đồng mà còn chứa đựng những ẩn ức và khát vọng không bao giờ đạt được Thắng, ngoài vẻ mệt mỏi, nhạt nhẽo, còn thể hiện sự vùng vẫy tuyệt vọng giữa thực tại và bấu víu vào tình dục như một phương cách cuối cùng để tồn tại.
Nguyễn Bình Phương, với phong cách kết cấu đa tuyến độc đáo, được xem là nghệ sĩ "chơi cấu trúc" Tác giả khéo léo xây dựng nhiều mạch truyện trong một cốt truyện, tạo ra nhiều góc nhìn và điểm nhìn khác nhau, giúp độc giả tiếp cận cuộc sống từ nhiều lăng kính đa chiều.
Nguyễn Bình Phương chia sẻ quan niệm về đồng hiện viết, cho rằng nó là sự chứng kiến sự tồn tại đồng thời của tất cả mọi vật, nơi quá khứ, hiện tại và tương lai hòa quyện vào nhau Ông tin rằng nếu con người mở rộng giác quan, họ sẽ cảm nhận được sự hiện diện của cả ba thời điểm này xung quanh và bên trong chính mình Trong tiểu thuyết của ông, đồng hiện không chỉ là việc phá vỡ thời gian thực tại mà còn là sự giao thoa giữa thời gian tuyến tính và phi tuyến tính, giữa cõi âm và cõi dương, cũng như giữa ý thức và vô thức, tạo nên một bức tranh phong phú về sự tồn tại.
2.2.2.1 Đồng hiện của thời gian tuyến tính và phi tuyến tính Câu chuyện về thời gian của cuộc đời con cú và cuộc đời Tính ( Thoạt kỳ thủy ) là một minh chứng cho sự đồng hiện của thời gian tuyến tính và phi tuyến tính Cuộc đời con cú kéo dài trong 45 phút, diễn ra từ khi nó bị nén đá đến lúc nó bay lên: “mười một giờ mười lăm… con cú giật mình rơi từ vòm lá sung xuống” - “mười hai giờ… con cú bay, chẳng cần tới phương nào” Quãng thời gian ngắn ngủi của cuộc đời con cú đƣợc lồng ghép vào một số thời điểm trong cuộc đời Tính, tương ứng với cả cuộc đời sinh thành và hủy diệt của một ngôi làng Bốn mươi lăm phút chồng lên hai mươi năm mối quan hệ vốn chẳng có gì liên quan đến nhau trong Thoạt kỳ Thủy tạo ra sự dồn nén, vừa bị kéo căng, cuộc sống con người bị đẩy lùi ra xa, được đặt tương ứng với khoảnh khắc để thấy cái hữu hạn của cuộc đời, gây cảm giác xa lạ về thế giới Phải chăng đó là một dấu hiệu cảm quan hậu hiện đại trong tác phẩm của Nguyễn Bình Phương
Tiểu thuyết "Trí nhớ suy tàn" được xây dựng dựa trên độc thoại nội tâm của nhân vật chính, với thời gian cốt truyện bắt đầu từ thời điểm cô gái sắp bước vào tuổi 26 và kết thúc ngay sau sinh nhật Thời gian trong tác phẩm được kéo dài bởi những hồi ức bất chợt trỗi dậy, từ kỷ niệm với người tình cũ đến những chi tiết nhỏ như cây ổi gãy hay những lần lạc trong khu phố cổ, tạo nên một bức tranh sống động về quá khứ Qua đó, các khoảng thời gian như quá khứ, hiện tại và tương lai trở nên mờ nhạt, phi thời gian, thể hiện sự phức tạp trong tâm trí của nhân vật.
Giấc mơ mở ra chiều không gian và thời gian khác cho nhân vật, như trong các tác phẩm Ngồi, Thoạt kỳ thủy và Người đi vắng Nhân vật Khẩn trong Ngồi sống trong hai thế giới: thực tại hàng ngày và cõi mộng về Kim Thời gian trong tiểu thuyết diễn ra chỉ trong vài tháng, nhưng những giấc mơ tạo ra sự hỗn loạn thời gian, kết nối với quá khứ xa xưa Các sự kiện huyền thoại cổ xưa song hành với thực tại, tác động đến diễn biến hiện tại và phá vỡ tính tuyến tính của thời gian.
TÍNH PHÂN MẢNH
Trong bài viết “Thử nhận diện tiểu thuyết ngắn Việt Nam gần đây”, tác giả Văn Giá đã phân tích sự khác biệt giữa khái niệm phân mảnh và lắp ghép trong nghệ thuật tự sự Ông chỉ ra rằng nghệ thuật lắp ghép, xuất hiện từ nửa cuối thế kỷ XIX ở phương Tây và giai đoạn 1930 – 1945 tại Việt Nam, nhằm mục đích phá vỡ hình thức truyện theo trật tự thời gian tuyến tính Ngược lại, tính liên văn bản không chỉ đơn thuần là lắp ghép mà còn đập vỡ các mảng văn bản thành những mảnh vụn rời rạc, không tuân theo trật tự nhân quả rõ rệt, mỗi mảnh vụn phản ánh một phần của hiện thực đời sống.
Tính phân mảnh trong tiểu thuyết được thể hiện qua nhiều cấp độ và phương diện, tạo ra những đường biên mới cho thể loại này Trong tác phẩm của Nguyễn Bình Phương, tính phân mảnh nổi bật ở hai đặc điểm chính: cốt truyện phân rã và kết cấu dòng ý thức.
Cốt truyện được hiểu là một hệ thống sự kiện nghệ thuật phản ánh diễn biến cuộc sống và xung đột xã hội, trong đó các nhân vật hình thành và phát triển qua mối quan hệ tương tác, nhằm làm rõ chủ đề và tư tưởng của tác phẩm.
Cốt truyện trong tác phẩm tự sự truyền thống thường bao gồm các giai đoạn như trình bày, thắt nút, phát triển, đỉnh điểm và mở nút, đóng vai trò quan trọng trong thành công của tác phẩm Nó giúp người đọc tóm tắt nội dung câu chuyện một cách rõ ràng và tuyến tính Tuy nhiên, trong văn học hiện đại, vai trò của cốt truyện ngày càng trở nên mờ nhạt, với xu hướng co giãn và cấu trúc lỏng lẻo, phân mảnh Các tác phẩm tiểu thuyết hiện đại thường được xây dựng từ những mảng trần thuật khác nhau, tạo nên một hình thức mới mẻ trong cách kể chuyện.
Vai trò của cốt truyện trong các tác phẩm hiện đại thường bị hạn chế, có khi không tồn tại cốt truyện rõ ràng hoặc bị đảo lộn, làm cho việc nắm bắt, tóm tắt và kể lại trở nên khó khăn Điều này gây cản trở cho người đọc trong việc nhận diện logic của tác phẩm, buộc họ phải tư duy và suy ngẫm nhiều hơn so với việc đọc những tiểu thuyết truyền thống, nơi có sự dẫn dắt rõ ràng từ tác giả.
Tiểu thuyết Việt Nam vào cuối thế kỉ XX và đầu thế kỉ XXI chứng kiến hiện tượng phân rã cốt truyện, khi vai trò cốt truyện trở nên mờ nhạt Các tác giả đã “đập vỡ các mảng văn bản trần thuật thành những mảnh vụn rời rạc, không theo một trật tự nhân quả nào”, dẫn đến việc tự sự không còn duy trì tính thống nhất trong trình tự thời gian và nhân quả Thay vì tập trung vào “cuộc phiêu lưu của nhân vật chính”, các nhà văn đã chuyển hướng thành “cuộc phiêu lưu của cái viết”, tạo ra sự lắp ghép ngẫu nhiên từ những mảnh vỡ của cuộc đời nhân vật Hiện tượng này đặc biệt nổi bật trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương, thể hiện rõ nét sự chuyển mình trong cách kể chuyện của văn học đương đại.
Nguyễn Bình Phương đã từng trả lời, hãy kể lại tác phẩm của tôi ư? đó chính là:
Cô gái Hà Thành đang phải đối mặt với những kỷ niệm mơ hồ về hai người tình: một hiện tại và một đã qua Sự chao đảo trong tâm trí khiến cô không thể quên nhưng cũng không nhớ rõ ràng, dẫn đến cuộc sống bất ổn Cuối cùng, cô quyết định rời bỏ mọi thứ để tìm kiếm sự bình yên.
Một kẻ tâm thần bị ảnh hưởng từ người cha nghiện ngập ngay từ khi còn trong bụng mẹ, đã sớm bộc lộ sở thích giết chóc Lớn lên trong môi trường bạo lực và điên loạn, cơn khát máu của hắn ngày càng gia tăng, dẫn đến việc hắn giết hại nhiều người xung quanh và tự hủy diệt bản thân.
Câu chuyện xoay quanh một trí thức làm việc trong một cơ quan, người thường xuyên cảm thấy mệt mỏi và cáu kỉnh trước những cuộc tranh cãi và lời lẽ xung quanh Thay vì bày tỏ sự bất bình, anh quyết định ngồi im lặng, thể hiện sự thờ ơ với mọi thứ Anh tiếp tục quan sát và lựa chọn một cách đối thoại mới, khác biệt với những gì trước đây.
Có lẽ đó là cách thức của một kẻ thông thái mà nhân vật của tôi hoá thân vào” (Ngồi)
Tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương không hoàn toàn từ bỏ truyền thống, mà vẫn giữ lại những biến cố quan trọng trong cuộc đời nhân vật Mặc dù các mạch truyện chính vẫn có thể được tóm tắt, nhưng cốt truyện lại trở nên giản hóa, mờ nhạt và thậm chí có thể bị phá vỡ thành những mảnh vỡ phi trật tự.
Nhiều đoạn truyện thường thiếu sự liên kết về mạch truyện và ngữ pháp, dẫn đến sự rời rạc trong nội dung Các yếu tố như cao trào, thắt nút và mở nút của cốt truyện thường bị lấn át bởi những mảnh ghép tự sự kéo dài Thay vì tập trung vào hành động ném đá và những lý do đằng sau nó, nhà văn lại chú trọng vào những gợn sóng lan tỏa, mặc dù hòn đá đã nằm yên dưới đáy nước từ lâu.
Tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương là một tập hợp các phân đoạn văn bản và tâm trạng đa dạng Tác phẩm như "Vào cõi," "Những đứa trẻ chết già," "Người đi vắng," và "Thoạt kỳ thủy" thường đặt cạnh nhau những mảng số phận và đoạn đời khác nhau của nhân vật Cốt truyện được tháo gỡ và xáo trộn, tạo nên sự lỏng lẻo và mơ hồ, khó nắm bắt Sự phân mảnh trong cốt truyện thể hiện rõ ngay cả trong các đoạn đối thoại, khi mà các nhân vật không có sự liên kết chặt chẽ với nhau.
“- Cắn công cống thích lắm !
- Bố anh còn gặm chén không?
- Mắt chó vàng như trăng!
- Dạo ấy nhà em cháy to nhỉ?”
( Thoạt kỳ thuỷ, trang 36, hội thoại giữa Tính và Hiền – hai người sắp lấy nhau)
Hay lại có những đoạn đối thoại nghe tưởng chừng vô nghĩa” trong
Những đứa trẻ chết già :
- Tao đồ rằng nắng màu xanh Thanh niên gầy gò cất giọng khô mốc, ngả đầu ra sau vẻ phớt đời
- Bao giờ nó cũng tím
- Kiến thức chỉ có ở những kẻ học hành" [59;87]
Mối liên hệ giữa các nhân vật trong một thế giới rời rạc và biệt lập ngày càng trở nên lỏng lẻo Họ như những khối cô đơn đứng cạnh nhau, chưa hiểu nhau và cũng chưa hiểu chính bản thân mình.
Hiện tượng phân rã cốt truyện không chỉ xuất hiện trong tác phẩm của Nguyễn Bình Phương mà còn là đặc trưng của nhiều tác giả như Mạc Can, Tạ Duy Anh, Nguyễn Ngọc Tư và Thuận Mục đích chính của việc phân rã cốt truyện là nhằm phá vỡ mô hình cốt truyện truyền thống, phản ánh và nhận thức cuộc sống một cách phân mảnh Thủ pháp này không chỉ tái hiện hiện thực đời sống mà còn thiết lập một mô hình tiểu thuyết mới, giúp các nhà văn thể hiện sự phân rã và đổ vỡ của hiện thực đương đại Cách biểu đạt này, với tinh thần phân mảnh cả về bề mặt văn bản lẫn nội dung, thể hiện nỗ lực nghệ thuật nhằm phản ánh những bất ổn và lo âu trong tâm thức con người hiện đại.
Dòng ý thức là một xu hướng sáng tạo văn học ở phương Tây thế kỷ
Dòng ý thức, được thể hiện qua các tác phẩm của những nhà văn vĩ đại như M Proust và J Joyce, có thể được hiểu như một "dòng chảy" hay "con sông" nơi những tư tưởng và cảm xúc bất chợt liên kết, lấn át lẫn nhau một cách kỳ quặc và chặt chẽ.
