Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện về sáng tác của Nguyễn Danh Lam, tuy nhiên, độc giả có thể tìm thấy một số bài giới thiệu và phê bình trên các báo như Dân trí, Thể thao và văn hóa, Phong điệp.net, và Sài Gòn tiếp thị Thêm vào đó, các cuộc phỏng vấn với tác giả đã phần nào tiết lộ những suy nghĩ và nỗi niềm của ông trong quá trình sáng tác Độc giả đặc biệt chú ý đến tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam qua cả nội dung và hình thức thể hiện.
Mỗi lần Nguyễn Danh Lam ra mắt tiểu thuyết mới, tác phẩm của ông ngay lập tức thu hút sự chú ý của công chúng, dẫn đến nhiều bài viết giới thiệu và đánh giá về sự lao động sáng tạo của nhà văn.
Bài viết trên Sài Gòn tiếp thị về Bến vô thường, tác giả đã đưa ra nhận xét:
Tác giả khéo léo ghi lại những cái tên đặc trưng của cuộc sống, như những nhân vật trong một câu chuyện, với những cái tên như Thằng câm, Chị mặt rỗ, Cô tóc tém, và Thằng mắt híp Những cái tên này không chỉ phản ánh tính cách mà còn mang đến sự sống động cho trang sách, tạo nên một bức tranh chân thực về con người trong xã hội.
Cuốn sách "Chữ ký" của Nguyễn Danh Lam được cấu thành từ những đoạn rời rạc, tạo nên một sự gắn kết đặc biệt mặc dù có vẻ phi lý khi đứng cạnh nhau Những nhân vật trong tác phẩm thể hiện khát vọng làm người và tìm kiếm hạnh phúc, nhưng lại phải đối mặt với những áp lực và mâu thuẫn trong cuộc sống Họ thường cảm thấy lạc mất nhau giữa những ích kỷ và thù hằn Nhà văn Nguyễn Vĩnh Nguyên nhận xét rằng trong "Bến vô thường", khó có thể tìm thấy một tuyến nhân vật rõ ràng hay một câu chuyện mạch lạc, cho thấy sự sáng tạo và những thể nghiệm mới của Nguyễn Danh Lam trong việc phản ánh những vấn đề đời sống đương đại Ông được xem như một hiện tượng trong văn học đổi mới.
Tiểu thuyết "Giữa vòng vây trần gian" của Nguyễn Danh Lam thu hút sự quan tâm của độc giả, nhưng cũng nhận nhiều ý kiến trái chiều Hồ Anh Thái mô tả tác phẩm này như "một món ăn lạ", thể hiện những tìm tòi và thành công nhất định của tác giả Hành trình trong tác phẩm là một quá trình đầy thử thách, dẫn đến sự bừng ngộ, nhưng cũng đồng thời là cõi mê Các nhân vật không có tên, ngoại trừ nhân vật chính mang tên Thữc, biểu thị cho sự tỉnh thức và giác ngộ, nhưng vẫn còn bị ràng buộc bởi cái tôi Độc giả sẽ tìm thấy giá trị xứng đáng cho sự kiên nhẫn của mình khi đọc cuốn sách này.
Nhà phê bình Hoài Nam nhận định rằng tiểu thuyết "Giữa vòng vây trần gian" của Nguyễn Danh Lam không phản chiếu trực tiếp đời sống mà chỉ thể hiện quan điểm của tác giả về nó Tác phẩm này được xây dựng từ những biểu tượng và huyền thoại, tạo nên sự ám ảnh và khuyến khích người đọc suy ngẫm về cuộc sống của chính mình.
Nguyễn Danh Lam luôn đổi mới bản thân qua từng cuốn tiểu thuyết, khám phá sâu sắc những khía cạnh ẩn giấu của đời sống con người Hồ Anh Thái nhận định rằng "Giữa vòng vây trần gian" là một tác phẩm rất "đáng đọc" Tuy nhiên, cũng có những ý kiến cho rằng tiểu thuyết này khó đọc và phức tạp.
Nguyễn Danh Lam, với quan niệm "Nhà văn phải khác biệt", luôn nỗ lực làm mới bản thân và phong cách viết của mình Sự đổi mới này được thể hiện rõ nét qua các tác phẩm tiểu thuyết của ông.
Giữa dòng chảy lạc Tiểu thuyết này được các nhà phê bình đánh giá rất cao và được nhận giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam
Nhà phê bình Nguyễn Hoài Nam nhận xét rằng tiểu thuyết "Giữa vòng vây trần gian" của Nguyễn Danh Lam sử dụng lối viết dày đặc biểu tượng và huyền thoại, có thể gây khó khăn cho người đọc Ngược lại, "Giữa dòng chảy lạc" lại mang đến cho độc giả những chất liệu và câu chuyện đời thường, dễ tiếp nhận hơn nhưng vẫn giữ được sức nặng ý tưởng Theo ông, đây là một lựa chọn hợp lý cho một nhà văn Việt Nam viết cho độc giả trong nước.
Công Thuấn mô tả câu chuyện về một người đàn ông đơn độc, đối mặt với tuổi già và những mất mát đau thương Sau ba tháng cưới, vợ anh đã rời bỏ, trong khi người bạn thân thiết qua đời đột ngột và người bạn thời sinh viên cũng không còn do tai nạn Anh đã nhiều lần tìm việc nhưng không thành công, thường xuyên rơi vào trạng thái điên loạn, cảm thấy cuộc sống này thật vô nghĩa Cuối cùng, anh chỉ còn lại một mình, bất lực và không biết tìm kiếm đâu một chốn nương thân trong dòng đời tấp nập.
Nguyễn Danh Lam khéo léo miêu tả chuyện tình của nhân vật Anh với những cuộc đối thoại sinh động và trí tuệ, thấu hiểu sâu sắc tâm thức nhân vật để khám phá những trạng thái hiện sinh mê cuồng Ông cũng sử dụng những chi tiết chân thật đến sững sờ, tạo nên một giọng văn ấm áp và hấp dẫn từ đầu đến cuối bài viết.
Tác giả Đoàn Ánh Dương cho rằng tất cả các nhân vật trong tiểu thuyết đều là những "lạc thể", không phù hợp với xã hội kỹ trị và tiêu dùng Hai cuộc sống bên lề xuất hiện như một tham chiếu, nhưng không tạo ra lối thoát cho những người sống ở trung tâm xã hội.
Mặc dù có những ý kiến khác nhau, hầu hết các tác giả đều đánh giá cao tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam Các nhà nghiên cứu công nhận rằng ông là một cây bút có sức sáng tạo dồi dào, với những tìm tòi và thể nghiệm độc đáo, thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu và đông đảo độc giả.
Qua khảo sát lịch sử nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy rằng các bài viết về Nguyễn Danh Lam vẫn còn hạn chế, chủ yếu chỉ khái quát một số nét trong tiểu thuyết của ông hoặc tập trung vào các khía cạnh nổi bật của từng tác phẩm Do đó, cần thiết phải có một công trình nghiên cứu toàn diện và hệ thống về sáng tác của nhà văn này Mặc dù vậy, những ý kiến và đánh giá của các nhà nghiên cứu trước đó là nguồn gợi mở quý giá cho chúng tôi trong việc thực hiện đề tài nghiên cứu của mình.
3 Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu đặc điểm sáng tác của Nguyễn Danh Lam ở thể loại tiểu thuyết trên cả hai phương diện nội dung và hình thức thể hiện
3.2 Phạm vi nghiên cứu: Tập trung khảo sát trực tiếp ba tiểu thuyết
- Bến vô thường(2004), NXB Hội nhà Văn
- Giữa vòng vây trần gian,(2005), Công ty Đông Á và NXB Hội Nhà văn
- Giữa dòng chảy lạc, (2010), NXB Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh
Bên cạnh đó Luận văn cũng tìm hiểu sáng của Nguyễn Danh Lam ở các thể loại khác để hiểu rõ hơn những tìm tòi sáng tạo của tác giả
Chúng tôi mở rộng khảo sát để so sánh tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam với các tác phẩm của các nhà văn Việt Nam đương đại, nhằm tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt giữa các tác giả.
4 Đóng góp của luận văn
Cấu trúc luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của
Luận văn gồm ba chương :
Chương 1: Vài nét về tiểu thuyết Việt Nam đương đại và sáng tác của Nguyễn Danh Lam
Chương 2: Xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam
Chương 3: Nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam
ĐÔI NÉT VỀ TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƯƠNG
Đôi nét về tiểu thuyết Việt Nam đương đại
1.1.1 Những tiền đề đổi mới của văn học Việt Nam đương đại
Thứ nhất: Các tiền đề lịch sử, xã hội và ý thức
Xã hội Việt Nam, mặc dù chưa hoàn toàn bước vào thời hiện đại, nhưng từ xa xưa đã thể hiện “tâm thức hậu hiện đại” qua tinh thần hoài nghi đối với cái chính thống và chân lý Những câu nói dân gian như “Miệng quan, trôn trẻ” hay “Muốn nói gian làm quan mà nói” phản ánh thái độ này Trong thơ Hồ Xuân Hương thời trung đại, người đọc nhận thấy sự giải thiêng và thái độ bỡn cợt đối với chính thống, cùng với việc sử dụng từ vựng thể hiện thân thể phụ nữ và hoạt động tính giao Gần đây, thơ Bút Tre (Đặng Văn Đăng) cũng thể hiện chất trào lộng và thủ pháp giễu nhại, gần gũi với cảm thức và tư duy hậu hiện đại theo cách hiểu của phương Tây.
Xã hội Việt Nam từ 1945 đến 1985 đặt tập thể lên trên cá nhân, coi chủ nghĩa tập thể là nguyên tắc tối thượng cho hành vi con người Tuy nhiên, theo thời gian, nhận thức về sức mạnh tập thể và các kế hoạch duy ý chí đã cho thấy rằng chúng đã phá hủy nhiều mối quan hệ tốt đẹp giữa con người, cả trong gia đình lẫn ngoài xã hội Sự đè nén cá nhân dẫn đến ẩn ức và sợ hãi, điều này được phản ánh rõ nét trong nhiều tác phẩm văn học thời kỳ đó, như "Thời xa vắng" của Lê Lựu và "Mảnh đất lắm người nhiều ma" của Nguyễn.
Khắc Trường, Ngõ lỗ thủng của Trung Trung Đỉnh, Bước qua lời nguyền, Giã biệt bóng tối của Tạ Duy Anh
Trong những năm gần đây, sự quen thuộc với những lời hứa suông ngày càng gia tăng, khi mà thực tế diễn ra trái ngược với lời nói Tình trạng này dẫn đến việc mất niềm tin, thậm chí nhiều người cảm thấy “không có niềm tin để mất” Một tâm thức rõ rệt đã hình thành, dễ dàng bắt nhịp với tâm thức hậu hiện đại trong bối cảnh giao lưu văn hóa quốc tế và toàn cầu hóa.
Thứ hai: Giao lưu văn hóa quốc tế và toàn cầu hóa
Sau một thế kỷ kể từ thành công của cuộc hiện đại hóa văn hóa Việt Nam đầu thế kỷ XX, hiện nay, văn học Việt Nam đương đại đang trải qua một cuộc hiện đại hóa lần thứ hai vào cuối thế kỷ.
XX Văn học đổi mới đã tạo một bước chuyển quan trọng đưa văn học dân tộc thực sự hòa nhập vào quá trình văn học thế giới Không thể không thấy rằng nền văn học Việt Nam, trong những hoàn cảnh đặc thù, đã biệt lập và đánh mất sợi dây liên hệ với kinh nghiệm phong phú của văn học thế giới Trên tinh thần cởi mở “mong muốn làm bạn với các dân tộc” và sự tôn trọng mọi nền văn hóa như một sự trưởng thành của ý thức văn hóa Việt, nhiều lý thuyết và kinh nghiệm văn chương thế giới đang được tiếp nhận, được vận dụng như một nhu cầu tự nhiên và tự thân của sự phát triển văn học dân tộc Siêu thực, hiện sinh, hiện đại và hậu hiện đại, phân tâm học, tiểu thuyết mới… vốn từng bị coi là những trào lưu gắn liền với trạng thái phân rã của chế độ tư bản và xã hội hiện đại phương Tây đang được nhìn nhận đúng đắn hơn: Đó là những trải nghiệm sinh tồn và thể nghiệm nghệ thuật của chính con người, và đằng sau những trào lưu và lý thuyết có tầm ảnh hưởng rộng lớn như thế luôn có bóng dáng những giá trị nhân văn Nhưng tiếp nhận và học hỏi không thể là sự bắt chước học đòi và không ít những biểu hiện như thế trong đời sống văn học Nó cần được tiếp biến để trở thành một hiện tượng nội sinh Và phải chăng chính văn học Việt Nam đương đại cũng đang chạm đến nó như những khám phá của riêng mình: Người ta đã linh” trong ngôn ngữ phê bình tác phẩm Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh, Phạm Thị Hoài, Hồ Anh Thái… cùng rất nhiều tác giả và tác phẩm khác
Khát vọng hội nhập và tinh thần cầu thị đối với cái mới là điều kiện quan trọng để các nhà văn giao lưu và hội nhập Điều này đặc biệt thể hiện qua thái độ nghiêm túc trong việc tiếp cận các kinh nghiệm nghệ thuật của văn chương hậu hiện đại toàn cầu Sự chuyển đổi mạnh mẽ trong quan niệm văn học của các nhà văn như Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh, Nguyễn Bình Phương và Nguyễn Việt đã đóng góp đáng kể vào quá trình này.
Hà, Hồ Anh Thái, Tạ Duy Anh và nhiều tác giả khác đã công khai ủng hộ các thử nghiệm văn chương hậu hiện đại Họ áp dụng những thực hành sáng tác độc đáo của các nhà văn như Inrasara, Lê Anh Hoài và Đặng Thân Bài viết "Đối thoại về con đường đi vào văn chương hậu hiện đại" sẽ khám phá sâu hơn về xu hướng này trong văn học.
Nhà thơ Inrasara nhận định rằng sáng tạo hậu hiện đại ở Việt Nam, đặc biệt là trong lĩnh vực thơ ca, vẫn phải đối mặt với sự phân biệt từ những nhà văn, nhà thơ thuộc hệ mĩ học cũ Tuy nhiên, văn thơ hậu hiện đại đã tồn tại bền bỉ trong hơn mười năm qua, dù vẫn ở vị trí ngoại biên Sự phát triển của chủ nghĩa hậu hiện đại đã mang lại sự sinh động và phong phú cho văn chương tiếng Việt đương đại, không chỉ giới hạn ở một vài trung tâm mà còn mở rộng ra nhiều vùng miền, thành phần và thế hệ khác nhau Tương lai gần, văn học Việt Nam hứa hẹn sẽ trở thành một nền văn học đa trung tâm.
Thứ ba: Các tiền đề văn học
Văn học hiện đại Việt Nam từ 1945 đến 1975 chủ yếu được hình thành dưới ảnh hưởng của bối cảnh lịch sử, mang đậm cảm hứng sử thi Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, nhưng giai đoạn này cũng gặp phải những hạn chế như sự minh họa, đơn giản hóa và thiếu chiều sâu trong nội dung.
Trong bài viết "Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa," Nguyễn Minh Châu đã thẳng thắn chỉ ra rằng trong suốt mấy chục năm qua, tự do sáng tác chỉ tồn tại đối với lối viết minh họa Ông nhấn mạnh rằng nhiều tác giả chỉ quen với việc trang trí cho những khuôn khổ có sẵn, phản ánh một thực tế đơn điệu và hạn chế, mà không khai thác được sự phong phú và đa dạng của đời sống.
Nguyễn Khải, Nguyên Ngọc và nhiều nhà văn trước đã chỉ ra những hạn chế của một giai đoạn văn học, nhấn mạnh nhu cầu vượt qua "thời lãng mạn" Ý thức sâu sắc của các nhà văn về những bất cập trong lối viết cũ và sự cần thiết phải đổi mới, cùng với những thay đổi trong thị hiếu của công chúng, thực sự là động lực cho tiến trình đổi mới văn học.
1.1.2 Tiểu thuyết Việt Nam đương đại – một cái nhìn khái quát
Tiểu thuyết Việt Nam từ năm 1975 đến nay đã không ngừng đổi mới, làm phong phú và khác biệt so với truyền thống, trở thành khát vọng mạnh mẽ của nhiều tác giả Mặc dù có những hoài nghi và phàn nàn, nhưng không thể phủ nhận rằng hơn ba thập kỷ qua đã xuất hiện nhiều tác phẩm giá trị trong bối cảnh đông đảo tác giả và phong phú về số lượng cũng như đề tài Áp lực từ các phương tiện giải trí và nhịp sống hiện đại vừa là động lực vừa là thách thức, khiến người viết phải sáng tạo những hình thức mới Điều này đặt ra yêu cầu khắt khe rằng mỗi tác phẩm phải phát triển quy luật riêng, đồng thời chấp nhận sự biến đổi và diệt vong của các hình thức cũ.
1.1.2.1 Tiểu thuyết Việt Nam đương đại đang có sự mở rộng về đề tài và chủ đề
Bắt đầu từ Đại hội Đảng XI, đất nước đã trải qua nhiều biến đổi lớn về văn hóa và chính trị, điều này đã thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của văn học, đặc biệt là thể loại văn xuôi, phản ánh chân thực từng khoảnh khắc của đời sống Khi tự do và dân chủ trong sáng tạo văn hóa trở thành vấn đề quan trọng mà Đảng ta chú trọng, sự đổi mới trong văn học đã diễn ra sâu sắc và mạnh mẽ.
Sau công cuộc đổi mới, không khí xã hội đã tạo ra những chuyển biến quan trọng trong văn học, đặc biệt là văn xuôi, khi cuộc sống chuyển từ thời chiến sang thời bình Hơn 30 năm phát triển trong bối cảnh chiến tranh, văn học đã chuyển từ tư duy sử thi sang tư duy tiểu thuyết, từ cảm hứng lịch sử sang cảm hứng đời tư Thời kỳ này, văn học cần có cái nhìn sâu sắc và toàn diện hơn về đời sống Các nhà văn đã phản ánh sự thật "tàn nhẫn" của thời hậu chiến, thể hiện những biến động và bất ngờ của cuộc sống Nguyễn Khải nhấn mạnh rằng thời đại mới mở ra nhiều cơ hội sáng tác, trong khi Nguyễn Minh Châu chân thành tự đánh giá về tác phẩm "Dấu chân người lính", thể hiện sự chuyển mình của văn nghệ trong giai đoạn mới.
Mĩ của ông thể hiện một khát khao sáng tạo những tác phẩm lớn, dù điều này không phải lúc nào cũng dễ dàng và có thể gây ra những tranh cãi sâu sắc Ông mong muốn khám phá những khía cạnh phức tạp và sâu sắc của cuộc sống con người, từ những điều dễ thấy đến những tầng sâu thẳm của thực tại.
Nguyễn Danh Lam và nét độc đáo trong sáng tác
1.2.1 Đóng góp mới mẻ về mặt nội dung
1.2.1.1 Đổi mới quan niệm về hiện thực
Sau năm 1975, quan niệm về hiện thực của các nhà văn đã có sự đổi mới sâu sắc, phản ánh sự phong phú và đa dạng của cuộc sống Hiện thực không chỉ được nhìn nhận từ góc độ cá nhân mà còn từ kinh nghiệm cộng đồng và những quan niệm nhân bản khác nhau trong xã hội Điều này tạo ra một bức tranh hiện thực đa chiều, chưa được đoàn kết, buộc các nhà văn phải không ngừng khám phá, từ những khía cạnh đời tư phức tạp đến số phận chung của cộng đồng Kết quả là văn học trở nên mới mẻ, chân thực, mang đậm giá trị nhân văn và gần gũi với con người.
Cách nhìn hiện thực của Nguyễn Danh Lam không phải là một cái nhìn dễ dãi hay lạc quan, mà là một cái nhìn thẳng thắn vào sự thật Ông khai thác những vấn đề gai góc của cuộc sống, thể hiện những suy nghĩ sâu sắc về bản thân và thế giới xung quanh Nhà văn mô tả cảm giác như ngồi trong một căn phòng bên hè phố, nơi mà tiếng ồn ào của cuộc sống như rú ga, bóp còi, cãi cọ và rao hàng lấn át âm thanh của nhạc, khiến cho người ta khó lòng nhận ra vẻ đẹp tiềm ẩn trong cuộc sống.
Nhà văn Nguyễn Danh Lam thể hiện một hiện thực đa chiều trong tác phẩm của mình, nơi những trăn trở và ưu tư về con người và thời cuộc được khắc họa rõ nét Cuộc sống khốc liệt và nghèo nàn của những người lao động nơi xóm ga được miêu tả qua những hình ảnh sống động, phản ánh những hành trình đầy hi vọng nhưng cũng tràn ngập ngộ nhận Nhân vật trong tác phẩm thường lạc lối giữa dòng đời hỗn loạn, nơi sự nghi kị, ích kỷ và thù hằn chi phối mối quan hệ con người Đồng thời, xã hội nghèo khó còn đè nặng lên cuộc sống của họ, khiến cho những tháng lương làm thuê trở nên bấp bênh, không đủ để họ dám trở về nhà.
Tuần trăng mật của Anh và cô bán bảo hiểm diễn ra trong bối cảnh ảm đạm tại một nhà trọ rẻ tiền, khi cả hai đều thất nghiệp và không còn tiền gửi từ gia đình Cô gái học tiếng Anh chỉ mong tìm được cơ hội xuất ngoại để thoát khỏi cảnh nghèo khó Chủ nghĩa thực dụng đã làm tan vỡ mọi ước mơ, khi cô lấy Anh chỉ để che giấu thực tại đồng tính của mình trước gia đình và xã hội Dù gia đình hai bên có mong muốn vun đắp cho mối quan hệ này, nhưng tất cả chỉ như xây nhà trên cát, không có nền tảng vững chắc.
Trong bối cảnh xã hội hiện đại, nhiều người cảm thấy bất lực trước sự tàn nhẫn của cuộc sống Dòng đời không ngừng tiến về phía trước, đẩy những cá nhân cố gắng bảo vệ giá trị truyền thống và nhân bản ra ngoài lề.
Giữa vòng vây trần gian, thế giới như một ngôi làng hỗn độn và trống rỗng, nơi mà vũ trụ chỉ là một hố đen của hư vô Thiên tai có thể xóa sổ mọi sự tồn tại, nhấn mạnh sự tạm bợ của cuộc sống trong dòng chảy vô tận của thời gian Con người không thể thoát khỏi sự phụ thuộc vào các thiết chế xã hội và những định kiến do chính mình tạo ra Khi con người chìm đắm trong sự nghi kị và sợ hãi, không thể kết nối với nhau bằng sự thông hiểu và tình yêu thương, thì cuộc sống này sẽ mãi là một vòng vây khổ ải.
Nguyễn Danh Lam không chỉ phản ánh những thù hằn và nỗi sợ hãi trong sáng tác của mình, mà còn khắc họa một thế giới đầy tình yêu thương và lòng nhân hậu Tình cảm gia đình được thể hiện qua sự chăm sóc của người chị ở nước ngoài dành cho Anh, tình yêu của cha mẹ cô gái bán bảo hiểm dành cho con rể và con gái, cũng như tình cảm của bà mẹ tâm thần với đứa con thực vật Ông bạn họa sĩ, dù đã vào cõi hư vô, vẫn thể hiện khát vọng được trở về dòng sông quê hương Nguyễn Danh Lam đã viết một bài thơ đẹp về tình yêu quê hương, nơi không chỉ là những hình ảnh trừu tượng mà còn là tiếng rao đêm, ly cà phê quán cóc và cuộc sống hàng ngày của những con người nghèo khó nhưng đầy nghĩa tình Trong bối cảnh hiện đại, việc nhiều người muốn ra nước ngoài để tìm kiếm cuộc sống tốt đẹp hơn là điều bình thường, nhưng cần giữ gìn bản sắc văn hóa và tình yêu quê hương.
Giữa dòng chảy lạc là một tác phẩm thể hiện sâu sắc tình yêu thương vượt qua không gian và thời gian, cũng như mọi lẽ sống và chết Tác phẩm này khơi gợi nỗi buồn thấm thía, từ đó dẫn dắt người đọc đến sự tỉnh thức Nó khuyến khích chúng ta đứng dậy, yêu thương và hướng về cuộc sống rộng lớn phía trước sau khi đã khép lại những trang sách cuối cùng.
1.2.1.2 Đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người
Hiện thực trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam mang đặc trưng bề bộn, lo âu và gai góc Nhà văn không chỉ phản ánh hiện thực mà còn sử dụng nó như một phương tiện để thể hiện những suy tư sâu sắc về con người Thông qua việc soi xét và nghiền ngẫm nhiều tầng quan hệ, tác giả khắc họa những khía cạnh phức tạp của cuộc sống và tâm hồn con người.
Trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam, con người thường tự giam mình trong nỗi sợ hãi vô lý và những tri giác sai lầm, dẫn đến sự lưu đày trong chính thế giới của họ Dù có ý thức tìm kiếm sự thức tỉnh, nhưng trí lực hạn chế và tâm hồn yếu đuối khiến họ không thể thoát khỏi sự đè nặng của cái ngã Câu hỏi về việc sống đúng nghĩa cuộc đời vẫn còn bỏ ngỏ Khi con người còn chìm đắm trong nghi kị và sợ hãi, và không thể kết nối với nhau bằng sự hiểu biết và tình yêu thương, thì cuộc sống vẫn mãi là một vòng vây khổ ải.
Tác giả đã chia sẻ rằng thời kỳ "mười mấy đôi mươi" của thế hệ mình gắn liền với sự thoát khỏi nền kinh tế bao cấp, đánh dấu một giai đoạn chuyển đổi đầy nôn nao Trong khoảng thời gian này, những "giá trị sống mới" bắt đầu hình thành, phản ánh sự thay đổi trong tư duy và lối sống của giới trẻ.
Khi còn ngồi trên ghế nhà trường, lý tưởng của tôi chủ yếu đến từ sách vở, nhưng khi ra ngoài, mọi thứ lại hoàn toàn khác Tôi bắt đầu cảm thấy mình là một phần của "Thế hệ mất mát", khi những giá trị cũ đã qua đi mà những điều mới mẻ vẫn chưa xuất hiện.
Trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam, ông khắc họa thế giới của những con người vô danh, những bước lỡ và những số phận bị đẩy ra ngoài quỹ đạo thông thường của xã hội Tiếng nói của ông mang tính tỉnh táo và trải nghiệm, thể hiện sự hồn hậu trong cách nhìn nhận cuộc sống Ông viết về những con người không kịp chuẩn bị cho cuộc sống, giữa dòng chảy hối hả của thế giới hiện đại.
“đoàn tàu mới”, nhưng chân trái bị kẹt lại “sân ga cũ” Thành thử bị….xé làm đôi”
Nguyễn Danh Lam có khả năng nhìn thấu nhiều thế giới, khám phá sâu sắc phận người giữa dòng đời khắc nghiệt Ông không thể hiện thái độ bi quan hay tuyệt vọng, mà các nhân vật trong tác phẩm của ông luôn khao khát sống trọn vẹn với bản thân, tình yêu thương và niềm tự tôn, mặc dù phải đối mặt với đau khổ Họ tìm về dòng sông cuộc sống, hành động tích cực và thích ứng với thời đại Qua đó, họ vượt qua sinh tử và đạt được sự an nhiên trong tâm hồn, trước những biến động và thực dụng của cuộc sống.
Trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam, tiếng nói về con người luôn mang trong mình niềm tin vào những phẩm chất tốt đẹp, bất chấp thực tại khốc liệt Dù là hình ảnh của những con người không tên, không mặt trong một thế giới hỗn độn và tù túng, họ vẫn kiên trì theo đuổi khát vọng hạnh phúc và nhân bản Những khát vọng ấy, mặc cho những nỗi dằn vặt và áp lực từ hoàn cảnh, vẫn tỏa sáng như những nốt lặng trong bản nhạc cuộc đời.
NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN DANH LAM 31 2.1 Các loại nhân vật tiêu biểu trong tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam
Những “lạc thể” “Giữa dòng chảy lạc” của cuộc đời
Nhà phê bình Nguyễn Hoài Nam nhận định rằng thế giới nhân vật trong tác phẩm "Giữa dòng chảy lạc" của Nguyễn Danh Lam là một không gian vô danh, nơi tập trung những người đã lỡ bước và rời xa quỹ đạo thông thường của xã hội Nhân vật chính, một nghệ sĩ tài năng và tâm huyết, mang trong mình sự tự tôn mạnh mẽ Ông khao khát sống có ích và cống hiến, cảm thấy mình đang nợ cuộc đời và nghệ thuật, đặc biệt là hội họa, sau nhiều năm không thể hiện được khát vọng sáng tạo của tuổi trẻ Qua những trải nghiệm trong cuộc sống, ông nhận ra cần phải hành động và làm điều gì đó có ý nghĩa.
Ông sống trong nỗi cô đơn và sự chênh chao, như một cái bóng mong manh bên hè phố, luôn lo sợ sẽ bị cuốn vào bóng tối Ông thấu hiểu những uẩn khúc của cuộc đời, nhận ra rằng mình và người khác cùng một thế hệ, đều dang dở và không thích ứng được với thực tại Khi phải sống ở nước ngoài, ông cảm thấy như một kẻ thừa thãi, cô đơn ngay trong chính gia đình mình, và mọi mối quan hệ đều trở nên nhạt nhòa Ông tàn tạ như cây cối không hợp thổ nhưỡng, và việc trở về quê hương là cách để tìm lại bản thân, nghe thấy tiếng rao quen thuộc từ đêm qua Là một họa sĩ suốt đời theo đuổi cái đẹp, ông cuối cùng cũng phải đối diện với cái chết, nhận ra rằng chỉ khi tan biến hoàn toàn, ông mới hy vọng tìm được sự an ổn.
Cuộc đời của người họa sĩ đầy bấp bênh, giống như chuyến đò trôi giữa dòng đời không có bến đỗ Thời gian giúp con người nhận ra vẻ đẹp ẩn sau lớp mặt nạ giả tạo của cuộc sống Có lẽ, cái chết chính là khởi đầu cho cuộc sống vĩnh cửu, một sự sống được đo bằng những bước tiến hướng ngoại.
Cô gái bán bảo hiểm, vợ của nhân vật anh, là một người phụ nữ xinh đẹp và tài giỏi, trở thành niềm mơ ước của nhiều chàng trai Tuy nhiên, cô phải đối mặt với áp lực để duy trì sự cân bằng giữa con người thật của mình, một cô gái đồng tính, và hình ảnh mà xã hội kỳ vọng từ cô Cô từng chia sẻ với anh về những khó khăn trong việc sống thật với bản thân.
“Em cũng có những vấn đề riêng của mình Em cũng muốn kiếm tìm hạnh phúc
Cô cảm thấy lạc lõng trong cuộc sống hôn nhân, nơi mà cô cưới anh vì sự mong mỏi của ba mẹ và để che giấu con người thực của mình Dù đã hy vọng rằng hôn nhân sẽ mang lại sự thay đổi tích cực và giúp cô tìm lại bản thân, nhưng những mâu thuẫn trong gia đình đã đẩy cả hai vào ngõ cụt Cuối cùng, không thể chịu đựng sức nặng của chiếc mặt nạ, cô quyết định ra đi và để lại bức thư bày tỏ nỗi lòng Cô nhận ra rằng xã hội không chấp nhận con người thật của mình, và quyết định ra đi để sống đúng với bản thân, cảm thấy nhẹ lòng khi không còn gì để mất Cô sẽ tiếp tục bước đi, như một con ngựa mù, cho đến khi số phận ngăn cản cô lại.
Cô nhận thức rằng hạnh phúc chính là cái chết thanh thản bên cạnh ước mơ của mình, và đã dũng cảm vượt qua những quy tắc xã hội để theo đuổi đam mê sống một cuộc đời đầy ý nghĩa Cô hiểu rằng nỗi đau của mình không phải là do mưu cầu hạnh phúc chung mà là vì không dám tự phủ nhận bản thân và vượt qua ranh giới đạo đức Cuối cùng, bức thư lạnh lẽo trên bàn trở thành biểu tượng cho sự quyết tâm của cô trong việc rời bỏ thế giới lý tưởng để tìm kiếm bình yên trong tâm hồn.
Giữa dòng chảy lạc, hai sự ra đi mang ý nghĩa sâu sắc: sự ra đi của ông họa sĩ già và cô gái bán bảo hiểm Ông họa sĩ, trở về từ nước ngoài, sống như một người thừa trên quê hương và qua đời một cách bí ẩn, thi hài ông được hỏa táng và thả trôi theo dòng sông quê như nguyện vọng cuối cùng Cô gái bán bảo hiểm, chạy trốn khỏi gia đình giả tạo và không hạnh phúc, tìm kiếm bản thân mình qua sự ra đi Mặc dù không có sắc thái tươi sáng hay lạc quan, cả hai đều thể hiện cái giá phải trả để đạt được nhận thức và trở về với con người thật của mình.
Nhân vật trong câu chuyện thể hiện sự nhạt nhòa và vô danh hóa, sống phụ thuộc vào sự bao cấp của chị gái mà không có định hướng nghề nghiệp Anh không cảm thấy tự hào về số phận của mình, nhưng cũng không nỗ lực để thay đổi Sự nhân hậu của anh không đủ để tạo ra tác động tích cực, và anh nhận thức được sự thụ động, bất lực của bản thân mà không có hành động nào để cải thiện tình hình Anh sống buông trôi theo dòng đời, không mừng cũng không tiếc, dẫn đến những thất bại trong công việc và tình yêu Cuộc sống của anh trở nên vô nghĩa, chỉ còn lại những thói quen lặp lại Anh chứng kiến cái chết và sự mất mát, từ đó nhận ra chân lý cuộc sống rằng cuộc đời giống như một nhà thương điên Cuối cùng, anh cảm thấy cần phải đứng lên, nhưng vẫn hoài nghi về khả năng thay đổi của bản thân và tương lai.
Nhân vật Anh trong tác phẩm của Nguyễn Danh Lam thể hiện sự "trôi dạt" không mang khuôn mặt giới tính, sống trong cảm giác lạc lối và vô nghĩa Dù nhận thức rõ về sự tạm bợ và chán nản của cuộc sống, Anh không đủ bản lĩnh để thoát khỏi nó Cuộc sống của anh chỉ còn là sự tồn tại qua từng ngày, trở thành một thân xác đang cố gắng hoàn thành hành trình cuộc đời mà không có mục đích hay ý nghĩa.
Sự cô đơn và lạc lõng trong cuộc sống hiện tại tạo nên bầu không khí u ám cho tiểu thuyết Điều này đặt ra câu hỏi về sự thiếu kết nối cộng đồng và sự khẳng định cái tôi cá nhân Không có câu trả lời rõ ràng hay thông điệp cụ thể nào được đưa ra Chỉ có một nhận thức thế hệ được thể hiện qua lời tâm sự của người họa sĩ già với người bạn trẻ: “Nếu không biết giật mình và cố gắng hòa nhập ngay hôm nay, chỉ ít năm nữa, bạn sẽ không còn cơ hội để hòa nhập nữa.”
Trong tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam, sự vỡ ra của xã hội hiện đại được thể hiện rõ nét qua những nhân vật không còn là con người suy tư hay hành động, mà là những “lạc thể” không tương thích với xã hội kỹ trị và tiêu dùng Họ sống bên lề, tìm kiếm câu trả lời cho cuộc sống nhưng lại không thể thoát ra khỏi thực tại Một nhân vật tìm đến nông trại cà phê, trong khi nhân vật khác ra bến bờ hải ngoại, nhưng cả hai đều không tìm thấy giải pháp cho những câu hỏi của đời sống hiện đại Tác giả không đưa ra gợi ý hay khuôn khổ hiện thực nào, để người đọc cảm nhận sự cô đơn của những nhân vật, những người bị tách ra khỏi xã hội và tự thả trôi giữa dòng chảy của cuộc sống.
Trong văn học Nga thế kỉ XIX, "con người nhỏ bé" là hình ảnh tượng trưng cho những cá nhân bị xã hội đè nén, mặc dù họ luôn nỗ lực vươn lên Nhân vật anh của Nguyễn Danh Lam có thể được xem như một phiên bản khác của những "con người nhỏ bé" này Anh đại diện cho những người mang trong mình di chứng của thời kỳ bao cấp kéo dài, đang chán ngấy với cái cũ nhưng chưa đủ khả năng thích ứng với cái mới, dẫn đến sự buông xuôi trong cuộc sống.
Tác phẩm "No Country for Old Men" của Cormac McCarthy khám phá chủ đề về những con người bị tách rời khỏi nhịp sống sôi động vì những lý do khách quan hay chủ quan Khi một biến động khốc liệt xảy ra, những nhân vật chính, sống trong sự nhạt nhòa và vô định, nhận ra đây chính là cơ hội để thay đổi cuộc sống của họ Hình ảnh cuối cùng của tác phẩm mang lại niềm hy vọng khi nhân vật chính tình cờ tìm thấy bộ phim "No Country for Old Men", mở ra một kết thúc lạc quan Điều này không chỉ tạo cơ hội cho nhân vật tiếp tục cuộc sống mà còn khuyến khích họ nắm bắt cơ hội để thoát khỏi cuộc sống lay lắt như chính nhân vật trong phim đã làm.
Những con người thống khổ bươn bả với khát vọng làm người, khát vọng hạnh phúc trong “Bến vô thường”
Nhà văn Nguyễn Vĩnh Nguyên nhận xét rằng trong tác phẩm "Bến vô thường" của Nguyễn Danh Lam, rất khó để tìm thấy một nhân vật chính rõ ràng hay một câu chuyện mạch lạc Khi đọc lại, người ta nhận ra rằng tác phẩm không có nhân vật cụ thể; thay vào đó, những gì nổi bật là một thế giới con người không có mặt, không tên, phản ánh sự hỗn độn và tù túng trong cuộc sống.
Tất cả các nhân vật trong truyện đều chịu đựng những bi kịch khắc nghiệt cả về thể xác lẫn tinh thần, từ những người lao động nghèo như mẹ con nhà thằng câm, vợ chồng gã đạp xích lô, đến những cô gái dưới đáy xã hội Họ luôn khao khát hạnh phúc và khát vọng làm người, mặc cho những đau khổ xô đẩy Những hình ảnh mạnh mẽ về cuộc sống khắc nghiệt hiện lên, như hắn trải qua cái chết cận kề và trở thành kẻ giết người một cách vô tình Hắn dần nhận thức được bản thân và khát vọng được sống một cuộc đời ý nghĩa, nhưng tương lai mờ mịt như dòng kênh đen đặc không biết có tìm ra biển hay không Trong lúc tuyệt vọng, hắn tìm thấy sự bình yên và nụ cười trong giấc ngủ cuối cùng trên cầu, trong khi gã đạp xích lô và vợ vẫn bươn chải với số phận bất hạnh, mảnh vườn cuối cùng cũng chôn theo đứa con út.
Trong bối cảnh mưa bão, hình ảnh người chồng đau khổ khi nhìn những hạt đậu nảy mầm gợi lên nỗi buồn và sự mất mát Để nuôi vợ con, hắn đã trở thành kẻ cắp, lấy tiền của cô gái hàng xóm để chuộc lại chiếc xích lô, nhưng lương tâm hắn không bao giờ yên Quyết tâm làm việc để trả nợ, hắn tiết kiệm từng đồng, lo sợ cô gái sẽ rời đi, để lại một món nợ không thể trả Khi nhận được hợp đồng chuyển nhà, hắn tưởng rằng sẽ được thanh thản, nhưng lại rơi vào tình huống bi thảm Trong khi đó, gã chủ cửa hàng chạp phô, với tuổi thơ sung túc, đã trải qua những biến cố lớn trong cuộc đời và tìm thấy niềm vui bên đứa trẻ của chị gái Tuy nhiên, cuộc sống bình lặng của họ bỗng chốc tan vỡ khi gã đột ngột qua đời Gã con trai nhà lò rèn, mặc dù hung hãn, cũng trải qua sự chuyển biến khi nhận ra tội lỗi của mình và khao khát làm cha Hai đứa con trở thành nguồn hy vọng, đánh thức phần người trong hắn, khiến hắn cầu nguyện cho một cuộc sống mới từ tình yêu thương mà hắn chưa bao giờ cảm nhận được.
Nguyễn Danh Lam khắc họa hình ảnh những người phụ nữ có số phận bất hạnh, như chị mặt rỗ, người gác barie, luôn ngồi đợi những chuyến tàu với khát khao tình yêu và ước mơ hạnh phúc Chị tỉ mẩn thêu khăn tay với hình ảnh hai con chim bồ câu, biểu tượng cho tình yêu Dù gặp phải những biến cố bất ngờ, tình yêu và hy vọng trong chị vẫn không tắt Chị âm thầm vượt qua đau đớn để sinh con, tìm thấy niềm hạnh phúc trong thiên chức làm mẹ, dù phải đối mặt với sự chỉ trích của xã hội Đứa con trở thành niềm vui và mục đích sống của chị, ánh mắt chị rạng ngời khi nhìn con, và vì con, chị dám vượt qua mọi định kiến để sống và yêu thương.
Dưới vẻ ngoài kiêu sa của cô gái tóc tém là một tâm hồn yếu đuối và cô đơn, khi mà "vẻ kiêu sa giả tạo đột nhiên biến mất" để lại nỗi buồn nhỏ bé, chua chát Cô yêu gã và chấp nhận thay đổi bản thân để phù hợp với tình yêu, trở nên "kín đáo hơn, e dè hơn" trong những khoảnh khắc bên gã Dù có mẹ gã đến, cô vẫn giữ tự trọng, lặng lẽ quan sát từ xa Cô nhận thức rõ thân phận của mình – một ả cave, nhưng vẫn khao khát một mái ấm gia đình Tuy nhiên, sự thờ ơ của gã và định kiến xã hội đã khiến những ước mơ của cô tan vỡ, khi gã không dám công khai tình yêu của họ.
Cô gái, sau khi biết mình có bầu, đã thay đổi hoàn toàn, tràn đầy hạnh phúc và mơ mộng về tương lai với đứa con Cô thường đi quanh khu nhà trọ, tìm kiếm trẻ nhỏ và chăm sóc bụng mình như một biểu hiện của tình yêu thương Tuy nhiên, số phận đã trêu ngươi khi cô mất đi đứa con, khiến cô rơi vào trạng thái tuyệt vọng, ngất xỉu và phát điên Dù bị điên, khát khao làm mẹ và tìm kiếm hạnh phúc vẫn luôn hiện hữu trong tâm trí cô Cô cùng những người lao động nghèo khác, mỗi người một số phận, đều đang gắng gỏi tìm kiếm hạnh phúc giản dị, nhưng dường như hạnh phúc luôn ở rất gần mà vẫn xa vời.
Trong tác phẩm "Bến vô thường," nhà văn khắc họa hình ảnh những đứa trẻ chịu đựng sự bất công của cuộc đời, cả về tinh thần lẫn thể xác Mặc dù lớn lên trong đau đớn và tủi nhục, chúng vẫn khao khát được sống và tìm kiếm hạnh phúc như bao đứa trẻ khác Nhân vật chính, sinh ra trong một gia đình trí thức, luôn cảm thấy cô đơn và không được thấu hiểu: "Không có nỗi cô đơn nào là nỗi cô đơn trong chính ngôi nhà của mình." Cảm giác lạc lõng giữa những người thân yêu càng làm tăng thêm nỗi đau của cô bé, khi cha mẹ không tôn trọng cảm xúc của mình.
Cô bé 17 tuổi đã chọn cái chết như một sự giải thoát khỏi nỗi đau khổ, cảm thấy mình bất hạnh hơn cả đứa trẻ ăn mày Câu chuyện của cô gợi lên hình ảnh của một thằng câm, mang số phận bi thảm từ khi mới sinh ra, sống trong cảnh mẹ góa con côi.
Thằng câm, một đứa trẻ bị bạn đồng trang lứa xa lánh và bắt nạt, luôn khao khát được sống như những đứa trẻ bình thường khác, có bạn bè và được giao lưu với cuộc sống bên ngoài Nó thường đứng lén lút quan sát nhóm trẻ chơi đùa từ xa, nhưng sự xuất hiện của nó lại thu hút sự chú ý của những đứa trẻ khác Nhờ có cô bé nhà hàng nước, thằng câm đã có cơ hội tham gia vào những trò chơi và kết bạn với chúng, mang lại cho nó niềm vui và sự hòa nhập mà nó hằng mong ước.
“nó bớt đi vẻ “rắn”, đã thành một thằng nhóc ít nhiều biết đùa biết cười” [1,64]
Trong hành trình tìm kiếm hạnh phúc, những nhân vật như lão cóc, cô con gái nhà hàng nước và thằng mắt híp đại diện cho những mảnh đời đa dạng, đầy màu sắc và ngộ nhận Họ trải qua những khoảnh khắc hy vọng và đau khổ, từ niềm vui khi đạt được ước mơ đến nỗi đau bi thảm Tiểu thuyết như một thông điệp của tác giả, thể hiện niềm tin yêu vào những số phận bất hạnh nhưng vẫn khao khát sống trọn vẹn ý nghĩa của cuộc đời, bất chấp những thử thách phía trước.
Những con người luẩn quẩn “Giữa vòng vây trần gian”
Con người thường tự giam mình trong những nỗi sợ hãi vô lý, tạo ra một thế giới với những tri giác sai lệch Dù có khát khao tìm kiếm sự thức tỉnh, trí tuệ hạn hẹp và tâm hồn mong manh vẫn bị cái tôi chi phối nặng nề, giống như nhân vật Thức Câu hỏi làm sao để sống đúng nghĩa cuộc sống của mình vẫn còn bỏ ngỏ.
Nhân vật Thữc trong câu chuyện sống trong một thế giới đầy rẫy những bữa nhậu say sưa, nhưng lại cảm thấy hoảng loạn và không hiểu lý do mình phải chạy trốn Sau khi vượt qua dòng kênh, anh đã đến bờ bên kia, nhưng theo triết lý Phật giáo, hành động này không dẫn đến giác ngộ mà lại đưa Thữc vào một vòng luẩn quẩn, khởi đầu cho hành trình kéo dài đến hết cuốn sách "Hành trình trên cõi Mê".
Lạc tới dòng sông, Thữc bắt đầu hành trình không lối thoát, được chỉ đường bởi ông già trắng với lời nhắn: “Đường ra? Anh phải tự tìm.” Từ đó, Thữc gắn liền với con sông, cùng hai lão già, một đen một trắng, trong cuộc tìm kiếm “một cái gì đó” mà cả ba không rõ Dù Thữc khao khát sang bờ bên kia, cuối cùng anh vẫn không thể, và bờ bên kia vẫn là một thế giới mù mịt, không thể nhận thức được.
Sau cơn lũ kinh hoàng, Thữc rời bỏ dòng sông và ông già trắng để vào làng với mong muốn gặp Người, nhưng anh chỉ gặp cô gái và bà mẹ, trong khi nỗi lo sợ vẫn ám ảnh họ Sự bí ẩn hiện hữu như ngài Klamm và tòa lâu đài trong tiểu thuyết của F Kafka, nơi mọi người đều nói về và sợ hãi quyền lực của ngài Klamm mà không ai biết rõ hình dáng ông hay từng đặt chân tới lâu đài Như nhà văn Nguyễn Hoài Nam đã nhận xét, có một sức hấp dẫn nào đó từ sự bí ẩn này.
Kafka đã đến với các nhà văn trẻ Việt Nam, thu hút họ bởi tư tưởng về sự mong manh của con người trong bối cảnh những thiết chế quyền lực vô hình nhưng mạnh mẽ.
Những người bạn đồng hành của Thữc bao gồm bà mẹ già, cô gái, và lão già trắng, cùng với sự tự vấn của chính Thữc về bản thân mình, liệu là người hay ma Trước khi vào làng, Thữc đã có những suy nghĩ sâu sắc về các mối quan hệ và bản chất của chính mình.
“Anh thấy mình còn đây, nhưng biết đâu qua sự chứng kiến của nhiều kẻ khác, anh đã chết.” Hành trình của Thữc trong làng đầy nỗi lo sợ và khúc mắc không thể giải thích Khi trở lại dòng sông, lão già trắng dẫn Thữc lên ngôi tháp cổ, nơi giấc mơ về một đám ma trở thành hiện thực qua lời kể của cô gái: “Đến lúc này Thữc hoàn toàn lạnh ngắt… Âm dương liên đới, nhập nhoạng.” Cuối truyện, cô gái tiết lộ rằng cô chính là người đàn bà trên hang đá, người đã chết “Tất cả đều mờ mịt, hỗn loạn Âm dương nhập nhoạng, xâm thực lẫn nhau trong một tọa độ không – thời gian không xác định.” Vấn đề không phải là thực hay hư, mà là việc con người sống với nó, suy nghĩ về cuộc sống và sự tồn tại trong cái vô thủy vô chung của thời gian vũ trụ Thực tế cho thấy con người lệ thuộc vào các thiết chế xã hội và định kiến của chính mình “Sự bừng ngộ đi đến tận cùng của nó cũng là một cõi mê.” Dù sống cùng cô gái nhiều ngày, Thữc vẫn không nhận ra cô có thai, và chính sự vô tâm của anh đã khiến cô trở thành nạn nhân của “họ.” Khi con người còn ngụp lặn trong nghi kị và sợ hãi, không thể kết nối bằng sự thông hiểu và tình yêu thương, thì cõi trần gian này vẫn là một vòng vây đầy khổ ải.
Thế giới nhân vật của Nguyễn Danh Lam thể hiện chiều sâu và những phát hiện mới về con người, tiếp tục hành trình tìm kiếm bản thể mỗi cá nhân Qua đó, nhà văn phản ánh thảm trạng xã hội hiện đại với nghi kị, sợ hãi và thù hằn, đồng thời cảnh tỉnh con người về sự ỷ lại và nguy cơ tha hóa Dù đứng trước lằn ranh thiện – ác, con người vẫn hướng về ánh sáng với khát vọng hạnh phúc Hai chữ “Con người” tuy ngắn gọn nhưng chứa đựng nhiều ngóc ngách mà nhà văn khám phá Mục đích cuối cùng là đưa con người tới bến bờ Chân – Thiện – Mỹ, trả lại cho họ những giá trị xứng đáng.
Nghệ thuật xây dựng nhân vật
Xóa trắng nhân vật là việc tác giả không sử dụng tên để gọi nhân vật, như Nguyễn Danh Lam đã chia sẻ: “Tất cả các nhân vật trong tiểu thuyết hoặc truyện ngắn của tôi đều vô danh, hoặc nếu có tên thì cũng chỉ là một “cái gì đó” để gọi vậy, chứ không phải tên thật!” Điều này thể hiện rằng ngoài tên gọi, nhân vật không có lai lịch hay thông tin cá nhân khác Tác giả không quyết định điều này mà chỉ phản ánh những gì họ thấy trong cuộc sống vào tác phẩm Tên gọi không chỉ định danh mà còn giúp phân biệt các nhân vật với nhau.
Trong tiểu thuyết truyền thống, nhân vật chính thường phải có tên, nhưng trong các tác phẩm đương đại, nhiều nhà văn lại chọn cách bỏ qua tên gọi của nhân vật Việc này không chỉ tẩy trắng nhân vật mà còn xóa nhòa sự tồn tại của họ, thay vào đó, nhà văn sử dụng các dấu hiệu để phân biệt nhân vật Những nhân vật không tên đã xuất hiện từ lâu, như trong tác phẩm của Nam Cao với các nhân vật chỉ được gọi bằng y, thị, hắn Nguyễn Huy Thiệp và Phạm Thị Hoài cũng dùng cách đặt tên dựa trên đặc điểm nhận dạng hoặc nghề nghiệp Đặc biệt, Nguyễn Bình Phương áp dụng kỹ thuật xóa tên độc đáo, khiến các nhân vật như Khẩn, Minh, Thúy, Trương, Kim biến mất như một trò chơi ngẫu hứng, từ đó gợi dẫn đến triết lý về sự hiện hữu và biến mất của con người nhẹ nhàng như một giấc mơ.
Trong tác phẩm, tác giả ghi lại những cái tên mang tính chất chợ đời, như "thằng câm", "chị mặt rỗ", hay "lão toét", thể hiện sự hiện diện của những nhân vật không tên Nhà văn Nguyễn Vĩnh Nguyên nhận xét rằng nhân vật trong tác phẩm không được định danh qua đặc điểm nhận dạng mà qua nghề nghiệp, như "ông già họa sĩ" hay "cô bán bảo hiểm" Chỉ có nhân vật chính mang tên Thức, nhưng cái tên này lại bị dấu ngã đè lên, biểu trưng cho sự tỉnh thức nhưng vẫn chưa thoát khỏi cái tự ngã Trong suốt cuốn tiểu thuyết, các nhân vật đều vô danh, được gọi bằng những danh xưng chung như "anh", "cô", hay theo nghề nghiệp, tạo nên một thế giới nhân vật mờ nhạt, không thể gắn bó với một cái tên vĩnh viễn.
Xóa trắng nhân vật trong tiểu thuyết là việc làm cho cốt truyện không hoàn thiện, khiến nhân vật không thể trải qua hành trình trọn vẹn Trong ba cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam, mặc dù có nhiều nhân vật, mỗi nhân vật đều được xây dựng với những đặc điểm và câu chuyện riêng biệt Tác giả khéo léo không phát triển cốt truyện cho tất cả các nhân vật, mà chỉ dừng lại ở mức độ hợp lý, tạo nên một dấu lửng thú vị cho từng nhân vật Điều này cho thấy sự "tham lam" của tác giả khi đưa vào nhiều nhân vật, nhưng vẫn giữ được sự tinh tế trong việc phát triển câu chuyện.
Trong các tác phẩm như "Giữa vòng vây trần gian" và "Giữa dòng chảy lạc", nhân vật thường mang tính chất "phản nhân vật", không có diện mạo hay lai lịch rõ ràng, mà chỉ là những hình ảnh biểu tượng của đám đông Những nhân vật này, mặc dù không hiện diện một cách cụ thể, vẫn tạo ra sự đe dọa và ám ảnh cho các nhân vật chính, như gã trong "Giữa dòng chảy lạc", luôn rình rập và ảnh hưởng đến từng bước đi của họa sĩ Nỗi lo sợ về "họ" - những người dân làng, không chỉ là một hình thức tồn tại mà còn là một mối nguy tiềm ẩn, khiến cho không gian tác phẩm trở nên bí ẩn và hấp dẫn Chính sự hiện diện mờ nhạt nhưng đầy sức mạnh của những phản nhân vật này đã khiến độc giả phải khám phá và tìm kiếm chìa khóa để giải mã các tầng ý nghĩa sâu xa trong tiểu thuyết.
Kí hiệu và biểu tượng trong tác phẩm đòi hỏi người đọc phải tiếp cận một cách nghiêm túc và đồng sáng tạo để khám phá ý nghĩa sâu sắc Việc xóa nhòa ranh giới lịch sử và tẩy trắng nhân vật đã biến họ thành những hình tượng trừu tượng, chỉ còn lại những vấn đề mà nhân vật mang trong mình, hiện ra một cách rõ nét mà không còn là những chân dung hay tính cách với những chi tiết phong phú và dễ hiểu.
Nhân vật phi tính cách không thiếu những đặc trưng riêng, nhưng tác giả không chú trọng vào việc xây dựng tính cách rõ ràng Thay vào đó, họ thể hiện trạng thái của nhân vật trong các tình huống cụ thể, mà không để nhân vật phát triển theo cốt truyện Nguyễn Danh Lam đã khéo léo để nhân vật không bộc lộ tính cách trong những hoàn cảnh điển hình, mà chỉ nhấn mạnh trạng thái của nhân vật trong những tình huống vấn đề.
Tác phẩm của Hồ Anh Thái nổi bật với những cái tên đặc biệt, thường không mang tính cá nhân mà gắn liền với nghề nghiệp, địa vị như ông giám đốc hay bà viện phó, và thậm chí là những con số như Chín triệu hay Ba triệu Các nhân vật trong tác phẩm thường được số hóa, trở thành những ký hiệu như ông Số Một hay cô Nhất, tạo cảm giác họ bị xóa nhòa, xuất hiện đột ngột giữa cuộc đời Phương pháp định danh này khiến con người mất đi giá trị cá nhân, làm cho người đọc tiếp cận hình tượng từ góc nhìn bên ngoài Nhân vật chỉ còn là cái bóng của hiện thực, đại diện cho một loại người trong xã hội, mang trong mình nỗi cô đơn và tâm trạng hoài nghi về cuộc sống, gặp khó khăn trong giao tiếp và hòa nhập với thế giới xung quanh.
2.2.2 Miêu tả chân dung nhân vật
Ngoại hình là yếu tố quan trọng trong nghệ thuật khắc họa nhân vật, theo quan niệm “xem mặt bắt hình dong”, giúp người đọc nhận diện tính cách và tâm địa Tuy nhiên, trong tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam, ngoại hình không phải là yếu tố hàng đầu Ông chỉ miêu tả ngoại hình nhân vật một cách hạn chế, coi đó như “chiếc chìa khóa” để độc giả hiểu rõ hơn về tính cách Điển hình là nhân vật anh trong "Giữa dòng chảy lạc" và Thữc trong "Giữa vòng vây trần gian", cả hai đều là nhân vật trung tâm nhưng không được tác giả mô tả ngoại hình Một số nhân vật khác cũng chỉ được tả lướt qua, thường qua con mắt của nhân vật khác, tạo nên sự khác biệt so với các tiểu thuyết truyền thống.
Việc miêu tả ngoại hình trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam không chỉ nhằm tô đậm tính cách nhân vật mà còn để cá biệt hóa họ, làm cho nhân vật trở nên sinh động hơn Nhân vật gã thợ rèn hung tợn được mô tả với vẻ ngoài dữ dằn, phản ánh tâm địa quỷ quyệt của hắn, từ hình dáng đến hành động, như “mặt ngầu đỏ, tai nghễnh ngãng, cơ bắp gồ lên” Tương tự, thằng mắt híp, với vẻ ngoài xấu xí và quái dị, cũng báo hiệu những điều kỳ lạ trong số phận của nó, như khi bị cắt đứt hai chân và trở nên ghê rợn với lớp da sần sùi Những chi tiết này không chỉ tạo nên hình ảnh rõ nét về nhân vật mà còn góp phần thể hiện những khía cạnh tối tăm trong tâm hồn họ.
Ngoại hình nhân vật thường được tác giả khắc họa trái ngược với nội tâm, tính cách, khiến độc giả phải đồng hành để khám phá tâm tư của họ Nhân vật cô tóc tém, một gái điếm, được miêu tả với vẻ ngoài lôi cuốn nhưng bên trong lại ẩn chứa nỗi đau và cô đơn Tương tự, cô bán bảo hiểm với vẻ kiêu sa cũng che giấu nỗi buồn chênh chao Cô gái trong lớp học anh văn, với vẻ ngoài sành điệu, lại mang trong mình mặc cảm và thiếu tự tin Nguyễn Danh Lam thường miêu tả những nhân vật có ngoại hình quái dị nhưng tâm hồn cao đẹp, như y bán hàng “chạp phô” với quá khứ du côn nhưng khát khao làm lại cuộc đời Dù vậy, kết cục của nhân vật vẫn bi thảm, thể hiện sự mâu thuẫn giữa hình thức và nội tâm.
Trên nóc quan tài, bức hình y lọng trong khung đen hiện lên với mái đầu tua tủa và cặp mắt u uẩn, càng thêm u ám dưới làn khói nhang dày đặc.
Lão có một ngoại hình kỳ lạ với làn da sần sùi, những cục u lớn bằng đầu đũa trải dài từ mặt đến chân, mang màu xám nâu Tuy nhiên, lão lại là người rất tốt bụng, luôn tìm cách thu hút trẻ em bằng những trò chơi như chiếu phim và nuôi cá Mỗi đêm, lão dành thời gian đi dạo quanh hồ, vừa như một cuộc đi bộ thư giãn, vừa như một cuộc tuần tra, vì lão luôn sẵn sàng giúp đỡ những ai cần.
Dấu ấn của hoàn cảnh và môi trường sống thường in đậm lên ngoại hình nhân vật, như trường hợp của thằng câm trong "Bến vô thường" Nó cô đơn, kết bạn với lũ rắn, thể hiện qua câu nói “Lũ rắn hiểu nó, nó hiểu lũ rắn” và hình ảnh “đứa bé trên tay mụ mềm nhũn, dài thượt, lật đầu ngủ cong như con rắn” Ngoại hình ông anh rể cũng phản ánh cuộc sống ở nước ngoài với bộ quần áo sặc sỡ, giày thể thao và mái tóc nhuộm màu, tạo nên một tổng thể nhiều màu sắc Tương tự, cô gái làm ở quán bia được miêu tả với gương mặt sắc sảo, bắp chân hơi bự và chiếc áo xẻ sâu, làm nổi bật sự quyến rũ của cô.
Việc xây dựng nhân vật qua chi tiết ngoại hình là một lợi thế lớn trong tiểu thuyết, tạo nên ấn tượng mạnh mẽ và cá thể hóa nhân vật Ngoại hình không chỉ giúp nhận diện từng nhân vật mà còn phản ánh một lớp người trong xã hội hiện đại Mặc dù tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam không tập trung vào việc mô tả ngoại hình như các nhà văn trước, nhưng những miêu tả của ông vẫn là "chìa khóa vàng" giúp độc giả khám phá ý nghĩa sâu xa trong tác phẩm.
