ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -o0o - ĐỖ THỊ THÙY LAN HỆ THỐNG CẢNG THỊ TRấN SễNG ĐÀNG NGOÀI THẾ KỶ XVII-XVIII LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2013 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -o0o - ĐỖ THỊ THÙY LAN HỆ THỐNG CẢNG THỊ TRấN SễNG ĐÀNG NGOÀI THẾ KỶ XVII-XVIII CHUYấN NGÀNH: LỊCH SỬ VIỆT NAM CỔ ĐẠI VÀ TRUNG ĐẠI MÃ SỐ: 62.22.54.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS NGUYỄN QUANG NGỌC PGS.TS VŨ VĂN QUÂN HÀ NỘI - 2013 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Lý chọn đề tài Lịch sử nghiờn cứu vấn đề 3 Mục tiờu, giới hạn phạm vi nghiờn cứu Nguồn tài liệu Phương phỏp nghiờn cứu cỏch tiếp cận 11 Đúng gúp luận ỏn 16 Chương 1: BỐI CẢNH LỊCH SỬ TÁC ĐỘNG ĐẾN SỰ HèNH THÀNH HỆ THỐNG CẢNG THỊ TRấN SễNG ĐÀNG NGOÀI THẾ KỶ XVII-XVIII 18 1.1 Bối cảnh lịch sử kỷ XVII-XVIII 18 1.2 Điều kiện tự nhiờn sụng ngũi chõu thổ Bắc Bộ kỷ XVII- 24 XVIII 1.3 Sụng Đàng Ngoài vị trớ vựng cửa Sụng Đàng Ngoài Chương 2: THĂNG LONG - KẺ CHỢ: CẢNG THỊ TRUNG TÂM 30 36 2.1 VỊ TRÍ ĐỊA Lí VÀ LỊCH SỬ HèNH THÀNH 36 2.2 DIỆN MẠO CẢNG THỊ 38 2.2.1 Cỏc bến cảng 38 2.2.2 Sự phỏt triển lệch Đụng Thăng Long - Kẻ Chợ 40 2.2.3 Thương nhõn ngoại quốc 43 2.2.3.1 Thương nhõn Đụng Bắc Á 43 Thương nhõn Hoa kiều 43 Phỳ thương Nhật Bản 45 2.2.3.2 Thương nhõn Tõy Âu 46 2.2.3.3 Cỏc thương điếm phương Tõy 50 2.3 CÁC HOẠT ĐỘNG KINH TẾ 2.3.1 Nền tảng Thủ cụng nghiệp 55 55 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com 2.3.1.1 Gốm sứ Tơ lụa 56 2.3.1.2 Sự tịnh tiến mạnh mẽ thủ cụng nghiệp từ Tứ trấn Thăng Long 63 2.3.2 Cỏc hoạt động ngoại thương 65 2.3.2.1 Xuất nhập hàng húa 66 a) Kim loại tiền: Tiền đồng Bạc 66 b) Vũ khớ cỏc khớ tài chiến tranh 68 c) Cỏc mặt hàng xa xỉ 70 Vải ngoại nhập 71 Gốm sứ Đụng Bắc Á 75 d) Tơ lụa Đàng Ngoài xuất 77 e) Gốm Đàng Ngoài 83 f) Quế cỏc cỏc mặt hàng thủ cụng mỹ nghệ 86 2.3.2.2 Cảng trung chuyển Nam Trung Quốc Biển Đụng a) Hàng Trung Quốc nhập vào Thăng Long để tỏi xuất Biển Đụng 89 89 Xạ hương 89 Vàng 92 b) Hàng hải ngoại nhập vào Thăng Long để xuất sang Trung Quốc 95 2.3.2.3 Cỏc tuyến giao thương nội địa hải ngoại 97 Chương 3: PHỐ HIẾN: CẢNG THỊ TRUNG GIAN 102 3.1 VỊ TRÍ ĐỊA Lí VÀ LỊCH SỬ HèNH THÀNH 102 3.1.1 Vị trớ địa lý 102 3.1.2 Lịch sử hỡnh thành 104 3.1.3 Chớnh sỏch ngoại kiều Nhà nước Lờ - Trịnh 105 3.2 DIỆN MẠO CẢNG THỊ 111 3.2.1 Sự tập trung thương nhõn ngoại quốc 111 3.2.1.1 Thương nhõn Trung Quốc 111 3.2.1.2 Sự tồn thương điếm Hà Lan Phố Hiến kỷ XVII 115 Về việc thành lập thương điếm VOC Phố Hiến năm 1637 116 Thời gian tồn thương điếm VOC Phố Hiến 117 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com 3.2.1.3 Thương điếm Anh Phố Hiến (1672-1683) 120 3.2.1.4 Giỏo sỹ Phỏp thương điếm Phỏp Phố Hiến (1680-1682) 125 3.2.2 Bến - cảng sụng tập hợp chợ 128 3.2.3 Phố phường nhà cửa 129 3.2.3.1 Phường Phố 129 3.2.3.2 Nhà cửa 134 3.2.4 Vấn đề quy mụ diện mạo Phố Hiến qua cỏc nguồn tư liệu 138 3.3 CÁC HOẠT ĐỘNG KINH TẾ 142 3.3.1 Thủ cụng nghiệp Nội thương 142 3.3.1.1 Thủ cụng nghiệp 142 3.3.1.2 Nội thương 144 3.3.2 Ngoại thương 146 3.3.2.1 Phố Hiến với hàng húa nhập 147 3.3.2.2 Phố Hiến với hàng húa xuất 153 Chương 4: DOMEA VÀ CÁC CẢNG BẾN CỬA KHẨU 4.1 CẢNG DOMEA 157 157 4.1.1 Domea trờn đồ thư tịch cổ phương Tõy 157 4.1.2 Sự đời Domea 159 4.1.3 Vai trũ quy mụ Domea 163 4.1.4 Vị trớ Domea 168 4.1.4.1 Cỏc giả thuyết 168 4.1.4.2 Kết nghiờn cứu thực địa 170 4.1.4.3 Kết nghiờn cứu địa mạo sử dụng cụng nghệ viễn 172 4.2 BATSHA VÀ CÁC CẢNG BẾN KHÁC 4.2.1 Batsha vựng cửa Sụng Đàng Ngoài kỷ XVII-XVIII 176 176 4.2.1.1 Vai trũ chức Batsha 176 4.2.1.2 Vị trớ Batsha 180 4.2.1.3 Mối liờn hệ Batsha với quờ hương nhà Mạc 184 4.2.2 Andong Ding Lack 186 Bến cảng Andong 186 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Địa điểm Ding Lack 189 KẾT LUẬN 192 DANH MỤC CễNG TRèNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIấN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 200 TÀI LIỆU THAM KHẢO 201 PHỤ LỤC 223 Phụ lục bảng: 248 Phụ lục ảnh: 254 Phụ lục đồ: 292 Phụ lục sơ đồ TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com DANH MỤC BẢNG Tờn bảng Trang Bảng Giỏ mua vải ngoại quốc Phủ Chỳa năm 1676 224 Bảng Cỏc mặt hàng xa xỉ theo yờu cầu Phủ Chỳa kỷ XVII 223 Bảng Danh sỏch hàng tơ lụa Đàng Ngoài thu mua Kẻ Chợ trờn 226 thuyền mành Trung Quốc Nhật Bản, thuyền trưởng Nithhoo, năm 1672 Bảng Cơ cấu phõn phối vốn đầu tư (bạc) thương điếm Hà Lan 227 Kẻ Chợ thập niờn 1640-1650 Bảng Số lượng bạc khỏch thương ngoại quốc nộp vào Phủ Chỳa để 227 đổi lấy tơ lụa kỷ XVII Bảng Giỏ tơ sống thu mua Kẻ Chợ kỷ XVII 231 Bảng Trị giỏ lụa Đàng Ngoài theo dự kiến thương điếm Hà 233 Lan Kẻ Chợ năm 1645 Bảng Giỏ thu mua lụa thành phẩm Đàng Ngoài Kẻ Chợ thập niờn 234 1670-1680 Bảng Một số sản phẩm tơ lụa Đàng Ngoài kỷ XVII 234 Bảng 10 Danh sỏch cỏc Giỏm đốc Thương điếm Đàng Ngoài VOC 237 từ 1637 đến 1700 Bảng 11 Danh sỏch phường Phố Hiến kỷ XVII-XVIII 238 Bảng 12 Đặt hàng Ban Giỏm đốc EIC Luõn Đụn Thương 240 điếm Anh Đàng Ngoài kỷ XVII TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com DANH MỤC BẢN ĐỒ Tờn đồ Trang Bản đồ Bản đồ Sụng Đàng Ngoài kỷ XVII 254 Bản đồ Bản đồ De Rivier Toncquin (Sụng Đàng Ngoài) VOC 255 Bản đồ Bản đồ VOC Việt Nam cỏc vương quốc lỏng giềng 260 (niờn đại 1658-1659) Bản đồ Bản đồ Kaart van Toncquin VOC 261 Bản đồ Bản đồ Bij Joannes van Keulen (1753) 263 Bản đồ Bản đồ Đụng Nam Á Linschoten (1595) 269 Bản đồ Bản đồ Đụng Nam Á Robert Beckit (1598) 270 Bản đồ Bản đồ Đàng Ngoài Daniel Tarvernier (1639-1645) 271 Bản đồ Bản đồ Đàng Ngoài Alexandre de Rhodes (1650) 272 Bản đồ 10 Bản đồ Vương quốc Đàng Ngoài cuối kỷ XVII 273 Bản đồ 11 Bắc Hà trớch từ Bản đồ Asiatic Archipelago (1840) 274 Bản đồ 12 Bản đồ Trung Quốc Abraham Ortelius (1584) 275 Bản đồ 13 Bản đồ Đụng Nam Á lục địa Jodocus Hondius (1606) 276 Bản đồ 14 Bản đồ Hà Nội năm 1831 277 Bản đồ 15 Bản đồ Đồng Khỏnh tỉnh thành Hà Nội kỷ XIX 278 Bản đồ 16 Cỏc vũng thành Thăng Long kỷ XI-XVIII 279 Bản đồ 17 Bản đồ duyờn hải Đại Việt kỷ XVII-XVIII VOC 280 Bản đồ 18 Bản đồ Thành phố Hưng Yờn đại 281 Bản đồ 19 Kesho - Hean - Domea Nakum R trờn Bản đồ Việt Nam 282 khoảng năm 1760 Bản đồ 20 Nguyờn gốc Bản đồ Sụng Đàng Ngoài kỷ XVII 283 Bản đồ 21 Bản đồ La Rivier de Tonquin VOC 284 Bản đồ 22 Đại Việt Bản đồ Miền Đụng Ấn kỷ XVII-XVIII 285 Bản đồ 23 Domea trờn đồ giới Johann Matthias Hase kỷ 286 XVII-XVIII Bản đồ 24 Cửa Bạng đồ Đụng Ấn kỷ XVII-XVIII 287 Bản đồ 25 Hải Dương thừa tuyờn thời Hồng Đức kỷ XV 288 Bản đồ 26 Phủ Nam Sỏch, tỉnh Hải Dương cuối kỷ XIX 289 10 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Bản đồ 27 Huyện Tiờn Minh, phủ Nam Sỏch cuối kỷ XIX 290 Bản đồ 28 Sụng Đàng Ngoài trờn An Nam đại quốc họa đồ kỷ XIX 291 DANH MỤC SƠ ĐỒ Tờn sơ đồ Trang Sơ đồ Sơ đồ Phố Hiến người Việt phỏc thảo kỷ XIX Sơ đồ Quỏ trỡnh hỡnh thành khỳc uốn thứ sinh từ khỳc uốn Sơ đồ 292 nguyờn thủy cỏc dũng sụng chõu thổ Bắc Bộ 293 Sơ đồ mạng sụng số yếu tố địa mạo cửa sụng Thỏi 293 Bỡnh Sơ đồ Sơ đồ Mụ hỡnh giao thương trung tõm lưu vực sụng với hải ngoại Đụng Nam Á (của Bennet Bronson) 294 Mụ hỡnh hệ thống thương mại Miền Trung Việt Nam 295 kỷ XVII-XVIII (của Charles Wheeler) 11 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com DANH MỤC MỘT SỐ THUẬT NGỮ VÀ CÁC CHỮ VIẾT TẮT Pound pound Hà Lan = 494 gram pound Anh = 373 gram Tael (Đơn vị đo trọng tael = 37,5 gram = 0,0759 pound Hà Lan = 0,0827 pound lượng) Anh Catty/Catties catty = 16 tael = 600 gram Picul picul = 100 catty = 125 pound Hà Lan = khoảng 60 kg Faccaar (hay Fackaer) Đơn vị trọng lượng sử dụng buụn bỏn tơ lụa Đàng Ngoài kỷ XVII Cỏch tớnh tael bạc tốt đổi vài tael tơ sống Vớ dụ giỏ tơ faccaar, tức tael bạc tốt đổi tael tơ sống Ell Đơn vị đo chiều dài ell = 114 cm Foot/feet Bộ (đơn vị đo chiều dài) foot/bộ = 0,3048 Fathom Sải (đơn vị đo chiều sõu) fathom/sải = 1,8 Mile Dặm (đơn vị đo khoảng cỏch) mile/dặm = 1850 League Hải lý (đơn vị hàng hải) league/hải lý = 5820 VOC Cụng ty Đụng Ấn Thống hay cũn gọi Cụng ty Đụng Ấn Hà Lan (Verenigde Oost-Indische Compagnie) EIC Cụng ty Đụng Ấn Anh (English East India Company) CIO Cụng ty Đụng Ấn Phỏp (Compagnie Franỗaise des Indes Orientales) MEP Hội Truyền giỏo Ngoại quốc Paris (La Sociộtộ des Missions Etrangốres de Paris) GS Giỏo sư, Giỏo sư Tiến sỹ, Giỏo sư Tiến sỹ Khoa học PGS Phú giỏo sư Tiến sỹ TS Tiến sỹ ThS Thạc sỹ TG Tỏc giả NCS Nghiờn cứu sinh BEFEO Tập san Viện Viễn Đụng Bỏc Cổ Phỏp (Bulletin de L’ Ecole Franỗaise d’ Extrờme-Orient) BGHD Tập san Địa lý Lịch sử Miờu tả (Bulletin de Gộographie Historique et Descriptive) 12 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Bản đồ 20: Ngun gốc Bản đồ Sơng Đàng Ngồi kỷ XVII Nguồn: Thư viện Anh (Luân Đôn), Tư liệu TS Hồng Anh Tuấn cơng bố [286] Bản đồ 21: La Rivier de Tonquin (Sơng Đàng Ngồi) VOC tập trung mơ tả dịng hạ lưu Sơng Đàng Ngồi (tức hạ lưu sơng Thái Bình) 283 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com với địa danh Domay/ Domea Nguồn: Lưu trữ Quốc Gia Hà Lan (Den Hagg), Tư liệu GS Nguyễn Quang Ngọc TS Hoàng Anh Tuấn cung cấp Bản đồ 22: Đại việt Bản đồ Miền Đông ấn kỷ XVII-XVIII 284 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Nguồn: Lưu trữ KITLV, Leiden, Hà Lan, Ký hiệu D A 4, Blad Bản đồ 23: domea đồ giới Johann Matthias Hase kỷ xvii-xviii 285 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Nguồn: Egon Klemp (1989) [255] Bản đồ 24: cửa bạng đồ đông ấn kỷ xvii-xviii 286 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Nguồn: Leiden University Library, Special Collections Research Centre, Sign: Port 175, No 16 287 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Bản đồ 25: hảI dương thừa tuyên thời hồng đức kỷ xv Nguồn: Hồng Đức đồ (Bản sưu tập Đỗ Bá), Tài liệu Lưu trữ Ban Biên giới Chính phủ (nay thuộc Bộ Ngoại giao) 288 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Bản đồ 26: phủ nam sách, tỉnh hảI dương cuối kỷ XIX Nguồn: Đồng Khánh địa dư chí, tập III, Nxb Thế giới, Hà Nội, 2003 [37, tr 30] 289 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Bản đồ 27: huyện tiên minh, phủ nam sách cuối kỷ XIX Nguồn: Đồng Khánh địa dư chí, tập III, Nxb Thế giới, Hà Nội, 2003 [37, tr 34] 290 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Bản đồ 28: Sông Đàng Ngoài An Nam đại quốc họa đồ kỷ xix Nguồn: J Louis Taberd (1838) 291 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com PHỤ LỤC SƠ ĐỒ 292 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Sơ đồ 1: Sơ đồ Phố Hiến người Việt phác thảo kỷ XIX Nguồn: G Dumoutier (1895) [54] 293 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Sơ đồ 2: Quá trình hình thành khúc uốn thứ sinh từ khúc uốn nguyên thủy CủA CáC DịNG SƠNG CHÂU THổ BắC Bộ A Bãi cát ven lịng sơng; B Khối sót khúc uốn; K-K Đai khúc uốn (Nguồn: Đào Đình Bắc 2005) 294 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Sơ đồ 3: Sơ đồ mạng sông số yếu tố địa mạo cửa sông Thái Bình (Nguồn: Đào Đình Bắc, Đặng Văn Bào 1996) 295 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com Sơ đồ 4: mơ hình giao thương trung tâm lưu vực sơng với hảI ngoại đông nam Nguồn: Bennet Bronson (1977) [236, tr 42] Sơ đồ 5: Mơ hình Hệ thống Thương mại Miền Trung Việt Nam 296 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com kỷ XVII-XVIII Nguồn: Charles Wheeler (2003) [290] 297 TIEU LUAN MOI download : skknchat@gmail.com ... THÀNH HỆ THỐNG CẢNG THỊ TRấN SễNG ĐÀNG NGOÀI THẾ KỶ XVII- XVIII 18 1.1 Bối cảnh lịch sử kỷ XVII- XVIII 18 1.2 Điều kiện tự nhiờn sụng ngũi chõu thổ Bắc Bộ kỷ XVII- 24 XVIII 1.3 Sụng Đàng Ngoài. .. “Vùng cửa Sơng Đàng Ngồi kỷ XVII- XVIII: Vị trí cửa sơng Cảng Domea” “Vùng cửa Sơng Đàng Ngồi kỷ XVII- XVIII: Batsha mối liên hệ với quê hương nhà Mạc”của Đỗ Thị Thuỳ Lan; “Vị trí cảng thị Domea khu... Điện [158]; “Hải cảng miền đông bắc Hệ thống thương mại Đàng Ngoài kỷ XVII (qua nguồn tư liệu phương Tây)” TS Hoàng Anh Tuấn [191]; “Domea hệ thống thương mại Đàng Ngoài kỷ XVII- XVIII? ?? GS Nguyễn