CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
Một số vấn đề lý luận về trải nghiệm toán học
1.1.1 Quan niệm về trải nghiệm toán học
Có rất nhiều tác giả đã đƣa ra những quan niệm khác nhau về trải nghiệm
Theo triết học, trải nghiệm được hiểu là kết quả của sự tương tác giữa con người và thế giới khách quan, bao gồm các hoạt động thực tiễn trong xã hội Nó không chỉ liên quan đến kỹ thuật và kỹ năng mà còn chứa đựng các nguyên tắc hoạt động và phát triển Nhà triết học vĩ đại người Nga, Solovyev V.S, cho rằng trải nghiệm là kiến thức kinh nghiệm thực tế, thể hiện sự thống nhất giữa kiến thức và kỹ năng Trải nghiệm là quá trình tương tác giữa con người và thế giới, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Trải nghiệm là kiến thức mà chủ thể có thể nhận thức ngay lập tức, mang lại cảm giác tiếp xúc trực tiếp với thực tế Điều này bao gồm cả thực tế bên ngoài liên quan đến các đối tượng và tình huống, cũng như những thực tại của trạng thái ý thức.
Theo các nhà tâm lý học, trải nghiệm được xem là năng lực cá nhân, trong đó Platon K.K nhấn mạnh rằng trải nghiệm là sự tích lũy kiến thức và khả năng hình thành qua hoạt động, đào tạo và giáo dục Trải nghiệm bao gồm kiến thức, kỹ năng, khả năng và thói quen Trong lĩnh vực sư phạm, lý thuyết về trải nghiệm đã trở thành một chủ đề nghiên cứu quan trọng, với nhiều ý nghĩa khác nhau được khám phá.
+ Trải nghiệm trong đào tạo là một hệ thống kiến thức, kỹ năng có đƣợc trong quá trình giáo dục và đào tạo chính quy
Trải nghiệm là kiến thức và kỹ năng mà trẻ em tích lũy từ môi trường bên ngoài các cơ sở giáo dục Điều này bao gồm sự giao tiếp với bạn bè, người lớn, và việc tiếp xúc với tài liệu tham khảo không được giảng dạy trong trường học.
Trải nghiệm là một phương pháp đào tạo hiệu quả, giúp thiết lập và minh họa các quan điểm lý luận trong điều kiện thực tế hoặc lý thuyết cụ thể.
+ Kinh nghiệm giảng dạy là hệ thống các phương pháp đào tạo được giáo viên đúc kết và cải thiện dần trong điều kiện thực tế của mình
M.N Skatkin đã đƣa ra quan niệm trải nghiệm theo nghĩa rộng, trải nghiệm là sự thực hành trong quá trình đào tạo và giáo dục
Theo tiến sĩ Ngô Thị Tuyên, hoạt động trải nghiệm trong nhà trường là một quá trình có động cơ và đối tượng cụ thể, được tổ chức qua các hoạt động thực tiễn của học sinh dưới sự hướng dẫn của nhà trường Qua trải nghiệm thực tiễn, học sinh có thể phát triển kiến thức, kỹ năng, tình cảm và ý chí Sự sáng tạo được hình thành khi học sinh phải vận dụng kiến thức và kỹ năng để giải quyết các nhiệm vụ thực tiễn, ứng dụng trong tình huống mới và nhận biết vấn đề trong các tình huống tương tự Họ cũng có khả năng độc lập tìm ra chức năng mới của đối tượng, phân tích các yếu tố trong mối tương quan, và kết hợp các phương pháp đã biết để đưa ra giải pháp mới cho vấn đề.
Hoạt động trải nghiệm là một hình thức giáo dục quan trọng, trong đó học sinh được tham gia trực tiếp vào các hoạt động thực tiễn dưới sự hướng dẫn của giáo viên Qua đó, học sinh phát triển năng lực và phẩm chất cá nhân, đồng thời khám phá những điều mới mẻ từ trải nghiệm thực tế Hình thức khám phá này giúp các em phát triển tư duy tự nhiên và học hỏi từ bạn bè, tạo ra môi trường tích cực để tích lũy kiến thức và kỹ năng từ nhiều môn học khác nhau Hoạt động trải nghiệm không chỉ giúp học sinh tiếp cận thực tế mà còn chuyển hóa kinh nghiệm thành tri thức mới, từ đó phát huy tiềm năng sáng tạo và khả năng thích ứng với cuộc sống, môi trường và nghề nghiệp tương lai.
1.1.2 Quan niệm về học qua trải nghiệm toán học
Trong quá trình cải cách giáo dục toàn diện hiện nay, hoạt động trải nghiệm trong học tập của học sinh được xem trọng ở tất cả các môn học và các hoạt động giáo dục ngoài giờ Trên thế giới, lý thuyết và thực tiễn về hoạt động trải nghiệm trong trường học đã được chú trọng từ sớm, với ảnh hưởng lớn từ nhà giáo dục Mỹ John Dewey (1859 – 1952) và nguyên lý "học thông qua làm" từ đầu thế kỷ XX.
Sự phát triển của lí luận giáo dục hiện đại khẳng định rằng trường học không chỉ là nơi chuẩn bị cho học sinh hòa nhập vào xã hội, mà chính là một phần của đời sống Trường học cần tạo điều kiện và hướng dẫn học sinh một cách có hệ thống về xã hội, giúp các em trải nghiệm và thực hành vai trò công dân dân chủ ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường Những trải nghiệm phong phú tại trường sẽ gắn liền với quá trình trưởng thành về thể chất và trí tuệ của học sinh, biến trường học thành môi trường giáo dục phát triển tư duy độc lập và năng lực hành động của công dân.
Học tập qua trải nghiệm là phương pháp giáo dục hiệu quả, diễn ra thông qua các hoạt động thực tiễn Phương pháp này bao gồm một loạt các hoạt động trải nghiệm nhỏ, giúp người học tiếp thu kiến thức một cách sinh động và trực quan.
Giáo sư Lynn Lannon nhấn mạnh rằng học tập qua trải nghiệm là phương pháp học thông qua hành động, trong đó việc học được hiểu là quá trình tạo ra tri thức mới dựa trên trải nghiệm thực tế Phương pháp này yêu cầu người học thực hiện đánh giá và phân tích dựa trên kinh nghiệm và kiến thức sẵn có Học thuyết này có mối liên hệ chặt chẽ với David Kolb cùng các nhà tâm lý học và giáo dục học.
Năm 1970, Tiến sĩ David Kolb đã giới thiệu mô hình “học thông qua kinh nghiệm”, khái quát chu kỳ học tập của người lớn với 4 phương pháp chính: làm cụ thể, quan sát và tự rút kinh nghiệm, học lý thuyết và thử nghiệm Phương pháp bắt đầu học phù hợp và hiệu quả phụ thuộc vào môn học và sự phù hợp của từng cá nhân Để đạt được kỹ năng và học tập hiệu quả, cần trải qua cả 4 quá trình học tập này và lặp lại chu trình này nhiều lần.
Học thông qua trải nghiệm cho phép học sinh rút ra bài học từ những kinh nghiệm cá nhân Quá trình học hỏi diễn ra tự nhiên, nhưng đòi hỏi nỗ lực và sự tương tác với môi trường xung quanh Để phát triển kỹ năng thông qua hoạt động trải nghiệm, người học cần sẵn sàng tham gia vào các trải nghiệm đó.
+ Người học suy ngẫm về các trải nghiệm
+ Người học phân tích vấn đề để khái quát hóa trải nghiệm
+ Người học tìm cách áp dụng vào thực tế những ý tưởng được rút ra từ trải nghiệm
Để học qua trải nghiệm, giáo viên cần thiết kế các hoạt động thực tế cho học sinh tham gia, giúp các em hình thành tri thức mới Việc tạo ra bầu không khí cởi mở cho phép học sinh bộc lộ suy nghĩ và nhận xét về những trải nghiệm của mình là rất quan trọng Giáo viên cũng cần hướng dẫn học sinh khám phá các mô hình và lý thuyết đã được khoa học kiểm chứng, khuyến khích họ áp dụng những kiến thức này trong lớp học và thực tiễn Cuối cùng, giáo viên nên hỗ trợ học sinh làm việc tích cực và hiệu quả thông qua các hoạt động và công cụ học tập đa dạng.
Tổ chức các hoạt động trải nghiệm toán học theo hình thức khám phá dạy học môn Toán lớp 5
1.2.1 Đặc điểm phát triển tâm lý lứa tuổi học sinh lớp cuối cấp
1.2.1.1 Sự phát triển tư duy của lứa tuổi học sinh lớp cuối cấp tiểu học a Giai đoạn tƣ duy cụ thể
Lứa tuổi tiểu học đánh dấu giai đoạn phát triển tư duy cụ thể, nơi mà học sinh bắt đầu hình thành các thao tác tư duy dựa trên đồ vật và sự kiện xung quanh Mặc dù nhận thức đã tiến bộ so với trước, nhưng vẫn còn hạn chế, với các thao tác tư duy liên kết chưa hoàn toàn tổng quát Học sinh bắt đầu nhận thức về tính thuận nghịch, từ đó hình thành khái niệm bảo toàn Đồng thời, nhờ sự phát triển của hệ thống tín hiệu thứ hai, học sinh có khả năng phân tích, tổng hợp, trừu tượng hóa và khái quát hóa, mặc dù sự phát triển này không đồng đều và có thể dẫn đến khái niệm sai lệch Cuối cùng, hệ thống tín hiệu thứ nhất vẫn chiếm ưu thế, khiến học sinh nhạy cảm với tác động bên ngoài, điều này ảnh hưởng đến nhận thức và khả năng phán đoán, suy luận, cũng như tư duy logic của các em.
Sự chú ý không chủ định ở học sinh tiểu học thường chiếm ưu thế, nhưng lại không bền vững, đặc biệt với những đối tượng ít thay đổi Do thiếu khả năng tổng hợp và phân tích, sự chú ý của các em dễ bị phân tán và bị cuốn vào những yếu tố trực quan, gợi cảm, thường hướng ra bên ngoài và vào hành động Hơn nữa, trường chú ý của học sinh tiểu học còn hẹp do chưa biết cách tổ chức sự chú ý một cách hiệu quả.
Khi suy luận, học sinh tiểu học thường liên kết luận logic với thực tế cuộc sống và trải nghiệm cá nhân, do đó họ gặp khó khăn trong việc chấp nhận các giả thiết hoàn toàn giả định Kết luận của các em cần phải phù hợp với thực tế, ngay cả khi đó là kết quả của một phép suy luận đúng Điều này khiến cho việc nhận thức về các quy ước và chứng minh toán học trở nên khó khăn Hơn nữa, trong giai đoạn tiểu học, sự phát triển ngôn ngữ diễn ra song song với sự hình thành tư duy ký hiệu Trong dạy học toán, cần chú ý đến ba loại ngôn ngữ: ngôn ngữ thuật ngữ công cụ, ngôn ngữ ký hiệu và ngôn ngữ tự nhiên mà học sinh sử dụng hàng ngày Ba ngôn ngữ này không tách biệt rõ ràng, dẫn đến khó khăn và sai lầm trong nhận thức của học sinh.
1.2.1.2 Sự phát triển tình cảm và nhân cách của học sinh cuối cấp tiểu học Ở tiểu học, khả năng kiềm chế cảm xúc của học sinh còn non nớt, trẻ dễ bị xúc động và cũng dễ nổi giận, biểu hiện cụ thể là trẻ dễ khóc mà cũng nhanh cười, rất hồn nhiên vô tư Vì thế có thể nói tình cảm các em chưa bền vững
Tính cách của học sinh tiểu học đang dần hình thành, với những đặc điểm như nhút nhát, rụt rè hay sôi nổi, mạnh dạn Nhân cách của các em mang tính chỉnh thể và hồn nhiên, thể hiện qua những nhận thức, tư tưởng, tình cảm một cách thật thà và thẳng thắn Mặc dù nhân cách còn tiềm ẩn, nhưng những năng lực và tố chất của các em sẽ được bộc lộ và phát triển khi có tác động phù hợp Quá trình hình thành nhân cách không diễn ra nhanh chóng, mà sẽ hoàn thiện dần theo sự phát triển toàn diện của các em.
1.2.2 Đặc điểm nội dung môn Toán lớp 5
Trong môn Toán lớp 5 nhằm giúp học sinh:
Ở lớp 5, học sinh sẽ nắm vững những kiến thức cơ bản về số học, bao gồm số thập phân và các đại lượng thông dụng như đơn vị đo độ dài, khối lượng, diện tích và thể tích Bên cạnh đó, các em cũng sẽ được làm quen với một số hình học cơ bản như hình tam giác, hình thang, hình thoi, hình tròn, hình hộp chữ nhật, hình lập phương, hình trụ, hình cầu và các yếu tố thống kê đơn giản.
Hình thành các kỹ năng thực hành, đo lường, giải bài toán có nhiều ứng dụng thiết thực trong đời sống
Phát triển năng lực tư duy và khả năng suy luận hợp lý là bước đầu quan trọng trong việc giải quyết các vấn đề đơn giản trong cuộc sống Điều này không chỉ kích thích trí tưởng tượng mà còn tạo hứng thú học toán Hình thành phương pháp tự học và làm việc khoa học, chủ động, linh hoạt và sáng tạo cũng là những yếu tố cần thiết để nâng cao kỹ năng học tập.
1.2.2.2 Nội dung chương trình, chuẩn kiến thức kỹ năng môn Toán lớp 5 a Số học
Số thập phân và các phép tính liên quan là kiến thức cơ bản mà học sinh cần nắm vững Qua đó, học sinh sẽ hình thành các khái niệm như phân số thập phân, hỗn số và số thập phân, cũng như biết cách đọc và viết chúng Ngoài ra, học sinh còn được hướng dẫn thực hiện các phép tính cộng, trừ, nhân, chia với số thập phân trong một số trường hợp cụ thể.
Học sinh cần nắm vững kiến thức về tỉ số phần trăm, bao gồm khả năng nhận biết, đọc và viết tỉ số phần trăm Bên cạnh đó, các em cũng cần thực hiện được một số phép tính cơ bản và giải quyết các bài toán liên quan đến tỉ số phần trăm, như tìm tỉ số phần trăm giữa hai số và xác định giá trị của một tỉ số phần trăm từ một số Ngoài ra, việc hiểu biết về các yếu tố thống kê cũng là một phần quan trọng trong quá trình học tập.
Biểu đồ hình quạt là công cụ hữu ích giúp nhận biết và hiểu rõ các dữ liệu một cách trực quan Việc thu thập và xử lý thông tin từ biểu đồ hình quạt trở nên đơn giản hơn, cho phép người dùng dễ dàng phân tích và so sánh các đại lượng Để nắm bắt và đo lường hiệu quả, việc hiểu rõ ý nghĩa của từng phần trong biểu đồ là rất quan trọng.
Học sinh cần nắm vững cách gọi tên và ký hiệu các đơn vị đo lường như độ dài, khối lượng, diện tích, thể tích, thời gian và vận tốc Họ cũng phải hiểu mối quan hệ giữa các đơn vị này và thực hiện các phép tính chuyển đổi một cách chính xác Yếu tố hình học đóng vai trò quan trọng trong việc áp dụng các kiến thức này vào thực tiễn.
Nhận dạng, tính đƣợc diện tích hình tam giác, hình thang, hình tròn Tính đƣợc chu vi hình tròn
Biết cách tính diện tích xung quanh, diện tích toàn phần và thể tích hình hộp chữ nhật, hình lập phương
Nhận dạng đƣợc hình cầu và hình trụ e Giải bài toán có lời văn
Học sinh cần nắm vững cách giải và trình bày các dạng bài toán liên quan đến quan hệ tỉ lệ, tỉ số phần trăm, toán chuyển động đều và các bài toán có nội dung hình học Việc hiểu rõ các khái niệm này sẽ giúp học sinh áp dụng kiến thức vào thực tiễn và nâng cao khả năng giải quyết vấn đề trong toán học.
1.2.3 Hoạt động trải nghiệm theo hình thức khám phá
Hoạt động trải nghiệm theo thể thức khám phá mang đến cho học sinh cơ hội tìm hiểu thế giới tự nhiên và cuộc sống thực tế, giúp các em phát hiện vấn đề từ môi trường xung quanh Qua các hoạt động như tham quan, cắm trại và thực địa, học sinh không chỉ khám phá những điều mới lạ mà còn bồi dưỡng cảm xúc tích cực và tình yêu quê hương đất nước.
* Đặc điểm của hoạt động học trải nghiệm thông qua hình thức khám phá
+ Nội dung mang tính tích hợp:
Hoạt động trải nghiệm theo hình thức khám phá tích hợp nhiều kiến thức và kỹ năng từ các môn học khác nhau, bao gồm giáo dục đạo đức, trí tuệ, kỹ năng sống, giá trị sống, thẩm mỹ và thể chất Điều này không chỉ làm cho nội dung giáo dục trở nên thiết thực và gần gũi với cuộc sống thực tế, mà còn đáp ứng nhu cầu hoạt động của học sinh, giúp các em dễ dàng vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
+ Hình thức đa dạng, phong phú:
Hoạt động trải nghiệm khám phá được tổ chức đa dạng qua các hình thức như trò chơi, tham quan, giã ngoại và thực địa, mang đến sự phong phú và hấp dẫn cho học sinh Những hoạt động này không chỉ giúp giáo dục một cách tự nhiên và sinh động mà còn phù hợp với tâm lý và nhu cầu của học sinh Qua quá trình thiết kế và tổ chức, cả giáo viên và học sinh có cơ hội thể hiện sự sáng tạo và linh hoạt, từ đó tăng tính hấp dẫn và độc đáo cho các hoạt động trải nghiệm.
+ Mang lại hiệu quả học tập và tính tích cực cho học sinh:
Thực trạng thiết kế một số hoạt động trải nghiệm toán học theo hình thức khám phá tại trường Tiểu học Mỹ Lương- huyện Yên- tỉnh Phú Thọ
Để điều tra thực trạng thiết kế hoạt động trải nghiệm theo hình thức khám phá, chúng tôi đã tiến hành khảo sát các vấn đề liên quan.
- Nhận thức của giáo viên về vai trò, ý nghĩa của hoạt động trải nghiệm theo hướng tích hợp trong dạy học môn Toán
- Thời điểm tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Toán của giáo viên
- Những thuận lợi của giáo viên khi thiết kế một số hoạt động trải nghiệm toán học theo hình thức khám phá cho học sinh lớp 5
- Những khó khăn của giáo viên khi thiết kế một số hoạt động trải nghiệm toán học theo hình thức khám phá cho học sinh lớp 5
Điều tra bằng phiếu trưng cầu ý kiến nhằm thu thập thông tin về chất lượng học tập môn Toán và hiện trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 5, theo các nội dung đã nêu (mẫu phiếu trưng cầu ý kiến được đính kèm ở phần phụ lục).
Phỏng vấn được thực hiện với giáo viên và học sinh lớp 5 nhằm thu thập những kết quả chính xác và khách quan cho cuộc điều tra.
Quan sát là một phương pháp quan trọng trong việc thu thập thông tin, diễn ra qua các hoạt động trên lớp hoặc các hoạt động ngoài giờ học liên quan đến môn toán Phương pháp này không chỉ giúp bổ sung dữ liệu mà còn nâng cao hiệu quả của quá trình điều tra.
- Thống kê toán học: Đƣợc sử dụng để xử lý các kết quả nghiên cứu bởi các phương pháp trên
Chúng tôi đã tiến hành điều tra thực trạng giáo dục tại ba trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Phú Thọ, bao gồm Trường Tiểu học Mỹ Lương, Trường Tiểu học Mỹ Lung và Trường Tiểu học Lương Sơn, tất cả đều thuộc huyện Yên Lập.
Chúng tôi đã tiến hành điều tra thực trạng giảng dạy của 14 giáo viên tiểu học tại 3 trường Tiểu học ở huyện Yên Lập, tỉnh Phú Thọ, bao gồm Trường Tiểu học Mỹ Lương, Mỹ Lung và Lương Sơn Dưới đây là kết quả điều tra chi tiết.
Bảng 1.1: Mức độ sử dụng các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học trong dạy học môn Toán của giáo viên Mức độ
Thường xuyên Đôi khi Hiếm khi Không dùng
PP giảng giải minh họa 14 100 0 0 0 0 0 0
PP dạy học theo nhóm 12 85,71 2 14,29 0 0 0 0
PP dạy học PH và GQVĐ 2 14,29 10 71,42 2 14,29 0 0
PP gợi mở vấn đáp 12 85,71 2 14,29 0 0 0 0
PP thực hành luyện tập 12 85,71 2 14,29 0 0 0 0
Tổ chức hoạt động trải nghiệm 3 21,44 4 28,56 6 42,86 1 7,14
PP và hình thức tổ chức dạy học khác 6 42,86 4 28,56 3 21,44 1 7,14
Bảng 1.1 chỉ ra rằng các phương pháp giảng giải minh họa, dạy học theo nhóm, gợi mở vấn đáp và phương pháp thực hành luyện tập được giáo viên sử dụng thường xuyên trong các giờ học, chiếm tỷ lệ lớn trong ý kiến của họ Điều này cho thấy sự linh hoạt và thường xuyên trong việc áp dụng các phương pháp dạy học Mặc dù có những phương pháp khác được sử dụng ở mức độ vừa phải, nhưng 42,86% giáo viên cho rằng việc lựa chọn phương pháp phụ thuộc vào nội dung bài học và khả năng nhận thức của học sinh Ngược lại, phương pháp thuyết trình và phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề lại ít được áp dụng, với phương pháp thuyết trình bộc lộ nhiều nhược điểm, hạn chế sự tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập.
Hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm trong giáo dục hiện nay còn hạn chế do một số ý kiến cho rằng nó có thể khiến học sinh không chú ý vào bài học, tốn thời gian và chi phí Tuy nhiên, thực tế đã chứng minh rằng các hoạt động trải nghiệm thực sự kích thích sự hứng thú, tính chủ động và sự sáng tạo của học sinh trong quá trình tiếp thu và hình thành kiến thức.
1.3.1 Thực trạng nhận thức của giáo viên tiểu học về thiết kế một số hoạt động trải nghiệm toán học theo hình thức khám phá
Qua quá trình điều tra về nhận thức của giáo viên tiểu học tại trường Tiểu học Mỹ Lương, huyện Yên Lập, tỉnh Phú Thọ, chúng tôi đã thu thập được những dữ liệu quan trọng, phản ánh thực trạng giáo dục tại địa phương.
Bảng 1.2 thể hiện nhận thức của giáo viên về vai trò và ý nghĩa quan trọng của việc tổ chức hoạt động trải nghiệm theo hình thức khám phá Toán học, với đánh giá về số lượng và tỷ lệ phần trăm.
Tăng cường khả năng thực hành, vận dụng nhanh kiến thức đã học 13 92,86%
Tạo hứng thú học tập cho học sinh là yếu tố quan trọng giúp các em tiếp thu bài học một cách nhẹ nhàng và hiệu quả, với tỷ lệ đạt 92,86% Đồng thời, việc phát huy tính tích cực và chủ động trong học tập cũng như khả năng đoàn kết, hợp tác giữa các học sinh là điều cần thiết, đạt 85,71%.
Hình thành và phát triển các năng lực trí tuệ và nhân cách học sinh 11 78,57%
Tất cả các ý kiến trên 14 100 Ý kiến khác 0 0
Kết quả điều tra từ bảng 1.2 cho thấy rằng các giáo viên tiểu học có quan điểm khác nhau về ý nghĩa và vai trò của hoạt động trải nghiệm theo hình thức khám phá Tuy nhiên, hầu hết các giáo viên đều đồng ý rằng việc áp dụng hoạt động trải nghiệm theo hình thức này là một phương pháp dạy học tích cực, giúp phát huy khả năng nhận thức của học sinh.
Theo khảo sát, 92,86% giáo viên cho rằng hoạt động trải nghiệm không chỉ tăng cường khả năng thực hành và vận dụng kiến thức mà còn tạo hứng thú học tập cho học sinh, giúp các em tiếp thu bài học một cách nhẹ nhàng và hiệu quả Bên cạnh đó, 78,57% giáo viên nhận thấy hoạt động này góp phần hình thành và phát triển năng lực trí tuệ cũng như nhân cách của học sinh Đặc biệt, 85,71% giáo viên cho rằng hoạt động trải nghiệm khuyến khích tính tích cực và chủ động trong học tập, đồng thời nâng cao khả năng đoàn kết và hợp tác giữa học sinh Tất cả giáo viên đều đồng tình với những ý kiến nêu trên.
Hầu hết giáo viên nhận thức rõ vai trò và tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm khám phá trong dạy học Toán Tuy nhiên, phương pháp này vẫn ít được áp dụng do hình thức tổ chức chưa phong phú, chưa bám sát lý luận và chưa chú trọng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh Bên cạnh đó, một số hoạt động trải nghiệm đòi hỏi nhiều thời gian và chi phí tổ chức Trong đề tài này, chúng tôi đề xuất một hệ thống hoạt động trải nghiệm đơn giản và dễ tổ chức.
Bảng 1.3: Quan niệm của giáo viên về việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm
Quan niệm Đồng ý Không đồng ý Phân vân
HĐTN phù hợp với học sinh tiểu học 12 85,71% 0 0 2 14,29%
HĐTN tốn kém và tốn thời gian, khó quản lý học sinh
HĐTN giúp học sinh tích cực, chủ động, sáng tạo 13 92,86% 0 0 1 7,14%
Học sinh nhận thức nhanh, khắc sâu kiến thức hơn
Khó tổ chức, mất nhiều công sức trong việc tổ chức và chuẩn bị
Học sinh mải vui chơi, không tập chung vào quá trình học
Chỉ tổ chức với các bài học và thời gian phù hợp 14 100 0 0 0 0
Chỉ tổ chức khi có thời gian thừa 0 0 13 92,86% 1 7,14%
Giáo viên đã nhận thức rõ vai trò quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong dạy và học môn Toán, phù hợp với phương châm "học mà chơi, chơi mà học" Hoạt động này không chỉ khơi gợi hứng thú mà còn phát huy khả năng sáng tạo của học sinh Theo số liệu, 85,71% ý kiến cho rằng hoạt động trải nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả hơn, nhận thức nhanh hơn và ghi nhớ kiến thức sâu sắc hơn.
THIẾT KẾ MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM
Nguyên tắc thiết kế hoạt động trải nghiệm theo hình thức khám phá trong dạy học môn toán lớp 5
Để thiết kế các hoạt động trải nghiệm khám phá Toán học hiệu quả, cần tuân thủ một số nguyên tắc quan trọng Những nguyên tắc này sẽ giúp nâng cao chất lượng trải nghiệm học tập và khuyến khích sự sáng tạo của học sinh trong quá trình khám phá kiến thức Toán học.
2.1.1 Đảm bảo mục tiêu, nội dung bài học
Hoạt động trải nghiệm cần được liên kết chặt chẽ với mục tiêu và nội dung của từng bài học Mỗi bài học đều có mục tiêu rõ ràng và nội dung kiến thức cần thiết để hướng dẫn học sinh tìm tòi và nghiên cứu Do đó, khi thiết kế hoặc tổ chức hoạt động trải nghiệm, cần chú ý đến mục tiêu và nội dung cụ thể để truyền đạt kiến thức hiệu quả Không phải tất cả các bài học đều có thể áp dụng hoạt động trải nghiệm, và không phải bài học nào cũng đạt hiệu quả giáo dục cao khi sử dụng phương pháp này Vì vậy, việc lựa chọn nội dung để thiết kế và tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy môn Toán là rất quan trọng nhằm đạt được hiệu quả mong muốn.
Để học sinh tiếp nhận kiến thức một cách hiệu quả, giáo viên cần đảm bảo nội dung chính xác và phù hợp với chương trình học, chuẩn kiến thức kỹ năng Điều này sẽ khuyến khích học sinh học tập tích cực, chủ động và sáng tạo, đồng thời giúp các em tự phát hiện và giải quyết vấn đề trong bài học Qua đó, học sinh sẽ tự chiếm lĩnh kiến thức mới, tạo hứng thú và tăng cường sự tự tin trong môn Toán.
Các hoạt động trải nghiệm không có mục đích rõ ràng sẽ không mang lại hiệu quả giáo dục, gây lãng phí thời gian và ảnh hưởng đến việc học của học sinh Do đó, khi thiết kế hoạt động trải nghiệm, điều quan trọng đầu tiên là xác định rõ mục đích của hoạt động Người thiết kế cần trả lời câu hỏi: Hoạt động trải nghiệm này nhằm truyền tải kiến thức và rèn luyện kỹ năng gì cho học sinh? Từ đó, có thể lựa chọn và thiết kế những hoạt động trải nghiệm phù hợp.
2.1.2 Đảm bảo phù hợp với đặc điểm nhận thức, tâm sinh lí lứa tuổi, nhu cầu và hứng thú của học sinh
Học sinh là trung tâm của quá trình nhận thức, và hoạt động trải nghiệm được tổ chức nhằm khuyến khích sự tự giác, tích cực và chủ động trong học tập Động cơ thúc đẩy sự hứng thú và yêu thích của học sinh là rất quan trọng; do đó, giáo viên cần thiết kế các hoạt động trải nghiệm dựa trên nhu cầu và mong muốn của học sinh Khi học sinh tham gia vào các hoạt động mà các em yêu thích, hiệu quả học tập sẽ được nâng cao, đồng thời đảm bảo mục đích tổ chức Cần tránh việc tổ chức mang tính hình thức và ép buộc học sinh tham gia, vì điều này không chỉ làm giảm tác dụng mà còn có thể gây ra phản tác dụng, dẫn đến kết quả không tốt và lãng phí thời gian của cả giáo viên lẫn học sinh.
2.1.3 Đảm bảo hài hòa giữa lí thuyết và thực tiễn, tính khoa học và tính sư phạm
Hoạt động trải nghiệm là phương pháp giáo dục quan trọng giúp học sinh phát triển năng lực thích ứng với cuộc sống, thiết kế và tổ chức hoạt động, cũng như định hướng nghề nghiệp Thông qua các chủ đề gắn liền với bản thân, quê hương và con người, học sinh có cơ hội khám phá thế giới xung quanh, phát triển tâm hồn phong phú và cảm nhận vẻ đẹp của thiên nhiên Đồng thời, hoạt động này cũng bồi dưỡng tình yêu quê hương, ý thức về cội nguồn và bản sắc dân tộc, góp phần gìn giữ và phát triển các giá trị tốt đẹp của con người.
Mỗi hoạt động trải nghiệm cần được thiết kế và tổ chức bởi giáo viên không chỉ dựa trên lý thuyết mà còn phải đảm bảo tính thực tiễn cao Những hoạt động này phải liên kết chặt chẽ với yêu cầu của bài học, giúp học sinh áp dụng kiến thức vào thực tế Qua đó, mỗi hoạt động trải nghiệm hỗ trợ học sinh phát triển các kỹ năng và năng lực thiết yếu trong cuộc sống hàng ngày, như khả năng thích ứng, thiết kế và tổ chức hoạt động, cũng như định hướng nghề nghiệp.
Mỗi hoạt động trải nghiệm trong trường tiểu học cần được thiết kế khoa học và có tính sư phạm, nhằm mang lại giá trị bổ ích cho học sinh Giáo viên phải tuân thủ quy trình logic và hợp lý khi tổ chức các hoạt động, đảm bảo đạt hiệu quả cao nhất trong việc giáo dục và phát triển kỹ năng cho học sinh.
2.1.4 Đảm bảo tính chỉnh thể, nhất quán và phát triển liên tục
Các hoạt động trải nghiệm cần được tổ chức thường xuyên và đồng bộ với các chủ đề trong chương trình tiểu học Học sinh sẽ tham gia vào các hoạt động thực tế, giúp củng cố kiến thức và áp dụng linh hoạt vào cuộc sống.
Giáo viên cần lựa chọn các hoạt động trải nghiệm phù hợp với từng chủ đề và mạch kiến thức, nhằm đảm bảo sự phát triển liên tục và nâng cao yêu cầu qua từng hoạt động cho mỗi lớp học.
2.1.5 Đảm bảo sự cân đối giữa hoạt động cá nhân và hoạt động tập thể, hoạt động trong lớp và ngoài lớp, hoạt động trong nhà trường và ngoài nhà trường
Mỗi hoạt động trải nghiệm được xây dựng thành các nhiệm vụ đa dạng như nhiệm vụ cá nhân, nhóm và tập thể, giúp học sinh phát huy kiến thức, kỹ năng và động lực của mình Qua đó, học sinh không chỉ hoàn thành các nhiệm vụ được giao mà còn tạo ra những kinh nghiệm và kỹ năng mới, đồng thời rèn luyện phẩm chất và năng lực cá nhân.
Khi thiết kế và tổ chức hoạt động trải nghiệm, giáo viên cần xây dựng các nhiệm vụ rõ ràng cho từng cá nhân, nhóm và tập thể học sinh để tối ưu hóa hiệu quả của hoạt động.
2.1.6 Đảm bảo tính khả thi
Giáo viên cần thiết kế và lựa chọn các hoạt động trải nghiệm phù hợp với điều kiện cụ thể của lớp học, trường học, và từng học sinh cũng như gia đình của họ Các hoạt động này không nên quá tốn kém về mặt kinh tế, nhằm tránh gây áp lực cho gia đình và nhà trường Đồng thời, cần tránh những hoạt động tiêu tốn quá nhiều thời gian, ảnh hưởng đến quá trình học tập và sức khỏe của học sinh Việc lựa chọn các hoạt động khả thi, dễ thực hiện và nhận được sự ủng hộ từ gia đình, nhà trường và cộng đồng là rất quan trọng.
2.1.7 Đảm bảo sự đa dạng hóa các hình thức tổ chức
Có nhiều hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh tiểu học, nhưng việc lặp đi lặp lại một hình thức sẽ khiến học sinh cảm thấy nhàm chán Điều này không chỉ giảm hiệu quả của hoạt động mà còn làm mất hứng thú học tập của các em Do đó, giáo viên cần lựa chọn và sử dụng các hoạt động trải nghiệm một cách đa dạng và luân phiên, nhằm kích thích sự hào hứng và chủ động trong quá trình học tập của học sinh.
Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm toán học theo hình thức khám phá trong dạy học cho học sinh lớp 5
2.2.1.1 Tiêu chí và căn cứ xác định chủ đề: Đối với hoạt động trải nghiệm theo hình thức khám phá có nhiều nội dung nhƣng khi xây dựng chủ đề cho học sinh tiểu học, giáo viên cần phải đặt ra những tiêu chí và căn cứ vào các tiêu chí đó để xây dựng các chủ đề sao cho thích hợp
+ Chủ đề xuất phát từ mối quan tâm, hứng thú của học sinh
+ Chủ đề phải có mối liên hệ mật thiết hoặc nó đƣợc xuất phát từ chính cuộc sống và trải nghiệm của học sinh
+ Chủ đề phải đảm bảo sự an toàn cho học sinh và giáo viên khi thực hiện
Chủ đề bài học cần phải liên quan chặt chẽ đến nội dung giảng dạy và kế hoạch chương trình của nhà trường, đồng thời phù hợp với trình độ nhận thức và tâm lý của học sinh ở từng lứa tuổi.
Sự hợp tác giữa giáo viên, phụ huynh, chính quyền địa phương và các giáo viên khác là rất quan trọng trong việc lựa chọn chủ đề giảng dạy Để thực hiện điều này, giáo viên cần trực tiếp quan sát và nghiên cứu tình hình địa phương, tài liệu, trường học và học sinh Việc khảo sát, điều tra xã hội học, phỏng vấn và trao đổi với phụ huynh và học sinh sẽ mang lại hiệu quả cao trong quá trình này.
- Xây dựng chủ đề tiến hành theo các bước sau:
Sau khi đã xác định đƣợc tiêu chuẩn lựa chọn chủ đề, giáo viên phải xác định đƣợc chủ đề cần thực hiện và xây dựng nó nhƣ sau:
+ Tìm hiểu, thu thấp thông tin có liên quan bao gồm cả thông tin thực địa về chủ đề và việc tổ chức hoạt động trải nghiệm
+ Phỏng vấn điều tra học sinh xem các em quan tâm đến những vấn đề gì và tại sao lại quan tâm đến những vẫn đề đó
Để dự kiến nội dung hoạt động giáo dục, cần tham chiếu đến nguồn lực vật chất, năng lực của giáo viên, đặc điểm tâm sinh lý của học sinh và điều kiện của nhà trường dựa trên thông tin thu thập được.
+ Xác định chủ đề (Tên của chủ đề)
Để xây dựng một chương trình hoạt động trải nghiệm hiệu quả, cần xác định rõ mục tiêu, nội dung và phương pháp tiến hành Việc đánh giá kết quả chương trình cũng rất quan trọng và cần có sự chuẩn bị từ giáo viên, học sinh và phụ huynh Đồng thời, việc huy động các nguồn lực hỗ trợ bên ngoài như chuyên gia và nhân viên thực địa sẽ góp phần nâng cao chất lượng hoạt động.
+ Thảo luận với đồng nghiệp, với chuyên gia để chỉnh sửa chương trình
Đến thực địa để quan sát và thí nghiệm, đồng thời dự kiến các hoạt động đã chuẩn bị và dự đoán những tình huống bất thường có thể xảy ra, nhằm bổ sung và chuẩn bị các phương án xử lý hiệu quả.
+ Hoàn thiện chủ đề và kế hoạch thực hiện chủ đề (Viết thành văn bản)
Khi thiết kế các chủ đề và kế hoạch tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh, giáo viên cần chú ý đến sự phù hợp của nội dung, phương pháp và quy trình thực hiện với thể chất, sức khỏe và tâm lý của học sinh Đồng thời, cần xem xét tình hình thực tế của trường học tại địa phương để đảm bảo hiệu quả và an toàn cho mọi học sinh.
Giáo viên cần thiết kế chủ đề một cách linh hoạt và thích hợp, bao gồm các hoạt động như ghi chép, quan sát, phỏng vấn học sinh và đưa ra tình huống có vấn đề Điều này giúp tối đa hóa cơ hội cho học sinh sử dụng tất cả các giác quan và thể hiện năng lực bản thân qua nhiều hình thức phong phú.
2.2.2 Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm
Giáo viên tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh dựa trên kế hoạch chi tiết đã lập trước đó Quy trình thực hiện hoạt động trải nghiệm bao gồm các bước cụ thể để đảm bảo hiệu quả và sự tham gia tích cực của học sinh.
Trước khi tổ chức hoạt động trải nghiệm, cần phổ biến nội dung và kế hoạch cho học sinh cùng các bên liên quan như nhà trường, những người cộng tác, phụ huynh và chính quyền địa phương Việc này giúp đảm bảo sự hiểu biết và hỗ trợ từ tất cả các bên, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động diễn ra suôn sẻ và hiệu quả.
Khi tham gia hoạt động trải nghiệm, học sinh cần lưu ý các quy tắc an toàn và tránh thực hiện những hành động không liên quan hoặc gây phiền hà cho người khác.
+ Tổ chức hoạt động trải nghiệm theo kế hoạch đã đặt ra
+ Đánh giá tổng kết việc thực hiện tổ chức hoạt động trải nghiệm theo kế hoạch đã đặt ra.
Thiết kế một số hoạt động trải nghiệm theo hình thức khám phá
2.3.1 Thiết kế một số hoạt động trải nghiệm toán học bằng hình thức tổ chức trò chơi học tập a, Mục đích, yêu cầu
Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh quan sát, suy nghĩ và tham gia vào các hoạt động thực tiễn, từ đó khuyến khích các em nghiên cứu và tìm ra giải pháp mới Qua những trải nghiệm này, học sinh có cơ hội sáng tạo dựa trên kiến thức đã học và thực tiễn cuộc sống, đồng thời hình thành ý thức, phẩm chất và kỹ năng sống tự lập, biết quan tâm và chia sẻ với những người xung quanh.
Trò chơi học tập là phương pháp dạy học tích cực, giúp học sinh hứng thú và chủ động trong việc học môn Toán Hình thức này tổ chức các hoạt động vui chơi kết hợp với kiến thức toán học, làm giảm căng thẳng trong quá trình học Câu slogan “Học mà chơi – chơi mà học” thể hiện rõ sự tiếp thu kiến thức một cách tự nhiên và nhẹ nhàng Qua đó, học sinh không chỉ củng cố kiến thức mà còn hình thành những kỹ năng cần thiết một cách vững chắc.
Khi chọn trò chơi học tập cho học sinh tiểu học, cần đảm bảo phù hợp với mục tiêu và nội dung bài học, cũng như năng lực và đặc điểm tâm sinh lý của trẻ Trò chơi nên hấp dẫn, tạo hứng thú và không khí sôi nổi trong lớp học Giáo viên cần tổ chức đa dạng các trò chơi đơn giản, dễ thực hiện, tiết kiệm và phù hợp với điều kiện lớp học Nội dung trò chơi cần trong sáng và mang tính giáo dục cao Để đạt được mục tiêu, giáo viên phải hướng dẫn học sinh nắm rõ tên gọi, cách chơi và luật chơi, đồng thời khuyến khích tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh Học sinh nên tham gia một cách tự nguyện, không bị ép buộc.
Trò chơi học tập có thể đƣợc thiết kế theo quy trình sau:
- Bước 1: Xác định mục tiêu trò chơi
Trước khi phát triển một trò chơi học tập, giáo viên cần xác định rõ bài toán nhận thức mà học sinh cần giải quyết Câu hỏi quan trọng là: "Học sinh sẽ học được gì từ trò chơi này?" Chỉ khi mục đích của trò chơi được làm rõ, việc thiết kế trò chơi mới có thể mang lại ý nghĩa Một trò chơi không có mục tiêu cụ thể sẽ khó đạt hiệu quả trong quá trình giảng dạy và học tập.
- Bước 2: Lựa chọn tình huống chơi
Giáo viên cần lựa chọn tình huống chơi gần gũi với cuộc sống và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh Tiểu học, nhằm tạo sự sinh động và kích thích hứng thú tham gia Tình huống chơi đóng vai trò quan trọng trong việc đặt tên trò chơi, và tên trò chơi cần phải hấp dẫn để thu hút sự tham gia của học sinh ngay từ những phút đầu.
- Bước 3: Xây dựng luật chơi và hành động chơi
Giáo viên cần mô tả rõ ràng các quy định và luật chơi, cũng như hình thức tổ chức như cá nhân, nhóm hay cả lớp Hoạt động của giáo viên và học sinh trong quá trình chơi phải phù hợp với tình huống đã chọn Trong luật chơi, cần nêu rõ cách chơi, hiệu lệnh, phần việc và cách thức thực hiện Các quy định như thời gian kết thúc trò chơi, cách cho điểm và đánh giá cần phải cụ thể, rõ ràng và dễ hiểu để học sinh nắm bắt, nhằm tránh vi phạm luật trong quá trình chơi.
- Bước 4: Dự kiến đồ dùng trong khi chơi
Trong quá trình tổ chức trò chơi, giáo viên cần chuẩn bị đầy đủ đồ dùng cần thiết để đảm bảo hiệu quả và đạt được mục tiêu đề ra Việc sử dụng đồ dùng hấp dẫn và sinh động không chỉ thu hút sự chú ý của trẻ mà còn kích thích hứng thú, trí tò mò và mong muốn khám phá của các em trong suốt quá trình tham gia trò chơi.
Bước 5 trong quy trình tổ chức trò chơi là biên tập nội dung, tổ chức chơi thử và thực hiện các điều chỉnh cần thiết Mục tiêu là giúp học sinh nắm vững luật chơi và phương pháp tham gia, từ đó nâng cao hiệu quả học tập Khi học sinh gặp khó khăn trong quá trình chơi, giáo viên sẽ kịp thời điều chỉnh để đảm bảo các em có thể tham gia một cách dễ dàng và hiệu quả.
Cách tiến hành: Để nâng cao hiệu quả sử dụng trò chơi trong dạy học môn Toán lớp 5, giáo viên có thể thực hiện theo quy trình sau:
- Giai đoạn 1: Lựa chọn trò chơi
Bước 1: Xác định mục tiêu, yêu cầu cần đạt của hoạt động định tổ chức trò chơi
Trước khi chọn một trò chơi, giáo viên cần xác định rõ mục tiêu của trò chơi đó, liệu nó nhằm mục đích hình thành và phát triển tri thức, củng cố kiến thức, hay luyện tập các kỹ năng và thái độ cần thiết.
Bước 2: Lựa chọn trò chơi phù hợp với yêu cầu, mục tiêu cần đạt được
Khi chọn trò chơi cho bài học, cần đảm bảo rằng chúng phù hợp với yêu cầu và mục tiêu giáo dục Ngoài ra, điều kiện kinh phí, cơ sở vật chất như không gian lớp học và các phương tiện dạy học cũng cần được xem xét để đảm bảo tính hiệu quả trong quá trình giảng dạy.
- Giai đoạn 2: Chuẩn bị tổ chức trò chơi
Bước 3: Thiết kế "giáo án"
+ Mục tiêu cần đạt của trò chơi
+ Cách tiến hành: Nội dung trò chơi, luật chơi, cách đánh giá
Bước 4: Chuẩn bị thực hiện "giáo án"
Để tổ chức trò chơi hiệu quả, cần chuẩn bị đầy đủ các phương tiện cần thiết Giáo viên cần nắm vững luật chơi và cách đánh giá để truyền đạt rõ ràng cho học sinh.
- Giai đoạn 3: Tổ chức trò chơi
+ Giới thiệu tên trò chơi
+ Nêu yêu cầu của trò chơi
Bước 6: Hướng dẫn trò chơi
Giáo viên cần giới thiệu rõ ràng nội dung chơi và phổ biến luật chơi Giáo viên có thể làm mẫu, hướng dẫn chơi thử nếu thấy cần thiết
Giáo viên hướng dẫn học sinh thực hiện các trò chơi đã được đề ra, theo dõi quá trình tham gia và thực hiện luật chơi của các em Đồng thời, giáo viên cũng quan sát khả năng sáng tạo trong trò chơi, khuyến khích và điều chỉnh kịp thời để nâng cao hiệu quả hoạt động Việc theo dõi tiến độ chơi là cần thiết để có thể điều chỉnh phương pháp nếu cần thiết.
- Giai đoạn 4: Nhận xét đánh giá kết quả sau khi chơi
Bước 8: Giáo viên gợi ý cho học sinh nhận xét
+ Mức độ nắm vững luật chơi và việc thực hiện trò chơi
+ Thành tích của học sinh trong trò chơi
+ Những quan hệ của học sinh trong nhóm chơi
Bước 9: Giáo viên nhận xét tổng kết
Khẳng định, bổ sung, điều chỉnh những nhận xét của học sinh, đánh giá chung về cuộc chơi Phát phần thưởng (nếu có)
Bước 10: Rút ra bài học, nhấn mạnh các kiến thức cần đạt sau khi chơi
Quy trình tổ chức trò chơi học tập bao gồm 4 giai đoạn và 10 bước cụ thể, tuy nhiên cần linh hoạt trong việc áp dụng các bước và giai đoạn này, cho phép chúng có thể đan xen và hòa nhập với nhau Những điểm cần lưu ý trong quá trình tổ chức cũng rất quan trọng để đảm bảo hiệu quả của trò chơi học tập.
Giáo viên nên chọn trò chơi học tập phù hợp với đặc điểm của học sinh, không gian lớp học, điều kiện cơ sở vật chất của trường và thời gian của tiết học.
Trong quá trình tham gia trò chơi, một số học sinh có thể gian lận, trong khi những học sinh thua cuộc thường cảm thấy buồn rầu và chán nản Điều này dẫn đến việc một số học sinh sa đà vào trò chơi mà không chú ý đến mục đích học tập của các hoạt động này.
