CƠ SỞ LÝ LUẬN V À TH ỰC TIỄN VỀ XÂY DỰNG HỆ
Cơ sở lý luận
1.1.1 Vài nét l ịch sử về vấn đề bồi dưỡng học sinh giỏi trên th ế giới v à ở nước ta
Vấn đề phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi (HSG) được nhiều quốc gia trên thế giới chú trọng, vì đây là nguồn nhân lực chất lượng cao, có khả năng nghiên cứu và ứng dụng khoa học vào thực tiễn Đối với các nước phát triển, khoa học cơ bản là nền tảng giữ vững vị thế cường quốc, trong khi các nước đang phát triển cần nhanh chóng nâng cao trình độ khoa học kỹ thuật để bắt kịp Do đó, các quốc gia như Trung Quốc, Anh, Mỹ và Hàn Quốc đã xây dựng các chiến lược phát triển, chương trình đào tạo và chế độ đãi ngộ riêng cho học sinh giỏi.
Học sinh giỏi (HSG) có khả năng học tập nhanh chóng và theo nhiều phương pháp khác nhau, do đó cần có một chương trình HSG phù hợp để phát triển và khai thác tài năng của họ Theo từ điển bách khoa Wikipedia, trong lĩnh vực giáo dục HSG, có nhiều hình thức giáo dục khác nhau được đề cập để đáp ứng nhu cầu học tập của nhóm học sinh này.
Lớp riêng biệt dành cho học sinh giỏi (HSG) thường được tổ chức trong các lớp chuyên hoặc trường năng khiếu, với mục tiêu chính là đáp ứng nhu cầu học tập lý thuyết cho các em Những lớp học này cung cấp môi trường rèn luyện chuyên sâu, giúp HSG phát triển kiến thức và kỹ năng một cách tối ưu.
Phương pháp Mông-te-xơ-ri (Montessori) chia lớp học thành ba nhóm tuổi, tạo cơ hội cho học sinh phát triển vượt trội so với bạn bè cùng trang lứa.
Tăng gia tốc (Acceleration):Những HS xuất sắc xếp vào một lớp có trình độ cao với nhiều tài liệu tương ứng với khả năng của mỗi HS.
Học tách rời (Pull-out)một phần thời gian theo lớp HSG, phần còn lại học lớp thường.
Làm giàu tri thức (Enrichment) toàn bộ thời gian HS học theo lớp bình thường, nhưng nhận tài liệu mở rộng để thử sức, tự học ở nhà.
Dạy ở nhà (Homeschooling)một nửa thời gian học tại nhà học lớp, nhóm, học có cố vấn (mentor) hoặc một thầy một trò (tutor) và không cần dạy.
Trường mùa hè (Summer school)bao gồm nhiều khóa học được tổ chức vào mùa hè.
Sở thích riêng (Hobby)một số môn thể thao như cờ vua được tổ chức dành để cho HS thử trí tuệ sau giờ học ở trường.
Tuy vậy, cũng có một số nước không có trường lớp chuyên cho HSG như Nhật
Từ năm 2001, với đạo luật "Không một đứa trẻ nào bị bỏ rơi" (No Child Left Behind), giáo dục học sinh giỏi (HSG) tại Georgia đã có những thay đổi cơ bản Nhiều trường học không còn duy trì các lớp riêng cho HSG, mà thay vào đó, HSG được tích hợp vào các lớp học bình thường Điều này nhằm mục tiêu giúp các trường cải thiện chất lượng giáo dục và đáp ứng nhu cầu của học sinh giỏi thông qua các nhóm học và khóa học nâng cao.
Vấn đề bồi dưỡng học sinh giỏi (HSG) hiện đang gây ra nhiều tranh luận trong ngành giáo dục Nhiều nhà giáo dục đề xuất việc đưa chương trình HSG vào các lớp học bình thường nhằm nâng cao chất lượng giáo dục cho tất cả học sinh.
HS có trình độ và khả năng khác nhau, với một phương pháp giáo dục như nhau. Ở nước ta :
Từ xa xưa, dân tộc Việt Nam đã luôn coi trọng việc học và phát triển nhân tài, với việc tuyển chọn và trọng dụng thông qua các kỳ thi Nhận định của nhà giáo Lê Quý Đôn nhấn mạnh rằng để đất nước hưng thịnh, trí thức và hiền tài đóng vai trò vô cùng quan trọng: “Phi nông bất ổn, phi công bất phú, phi thương bất hoạt, phi trí bất hưng.”
Ngành giáo dục và đào tạo Việt Nam đã có những chủ trương và biện pháp quan trọng nhằm phát hiện và bồi dưỡng nhân tài, mang lại những kết quả đáng kể trong nhiều năm qua Số lượng tài năng trẻ được phát triển nhanh chóng ngày càng tăng, với tỷ lệ học sinh năm cuối các trường trung học phổ thông khối năng khiếu thi đỗ đại học đạt trên 80% hàng năm Các trường và lớp chuyên đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện và bồi dưỡng nhân tài, góp phần tạo ra nguồn nhân lực chất lượng cao cho đất nước.
Nhiều địa phương đã triển khai các chính sách khuyến học và khuyến tài nhằm thu hút và trọng dụng nhân tài Ví dụ, thành phố Hà Nội đã có những biện pháp cụ thể để tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của nhân lực chất lượng cao.
Nội đã ban hành quy định tạm thời nhằm ưu đãi các nhà khoa học đầu ngành và chuyên gia có cống hiến cho sự phát triển của Thủ đô, đồng thời quy định về việc thu hút, sử dụng và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao Thành phố Đà Nẵng và tỉnh Bình Dương cũng đã triển khai chính sách đào tạo và thu hút nhân lực trình độ cao cho địa phương Thành phố Hồ Chí Minh đang thực hiện chương trình đầu tư lớn cho "Vườn ươm tài năng" để phát triển nguồn nhân lực.
Để nâng cao hiệu quả công tác đào tạo và bồi dưỡng tài năng trẻ trong những năm tới, Đảng, Nhà nước và các cấp, ngành cần tập trung thực hiện những định hướng cơ bản sau đây.
Cần xây dựng cơ chế chính sách công bằng và thuận lợi để khuyến khích tài năng trẻ nỗ lực trong học tập và lao động, từ đó tích cực tham gia vào sự phát triển của đất nước Việc sử dụng cán bộ trẻ có tài năng trong mọi lĩnh vực của hệ thống chính trị và xã hội là rất quan trọng.
Cần tăng cường quản lý nhà nước về đào tạo và bồi dưỡng tài năng trẻ thông qua việc xây dựng hệ thống chính sách và khung pháp lý hiệu quả Đồng thời, cần nghiên cứu đổi mới quy trình phát hiện, tuyển chọn và bồi dưỡng năng khiếu cho học sinh từ mẫu giáo đến hết trung học phổ thông, nhằm tạo ra nguồn tài năng trẻ dồi dào cho đất nước.
Ba là, phát triển mạng lưới các trường và lớp bồi dưỡng năng khiếu ở bậc phổ thông, đặc biệt chú trọng đến các trường trung học phổ thông chuyên và một số trường đại học uy tín Cần đổi mới nội dung, chương trình, phương pháp đào tạo cũng như các chế độ và chính sách cho các loại hình trường lớp này.
Tập trung xây dựng một số Trường Đại học trọng điểm quốc gia đạt chuẩn khu vực và tiến tới tiêu chuẩn quốc tế, những trường này cần trở thành vườn ươm nhân tài cho đất nước.
Cơ sở thực tiễn
1.2.1 Phương pháp điều tra , kh ảo sát th ực trạng hoạt động dạy giải b ài t ập nh ằm bồi dưỡng học sinh giỏi vật lí ở các trường TH PT thành ph ố Sơn La, t ỉnh Sơn La.
Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, tác giả thực hiện điều tra, khảo sát thực trạng công tác giảng dạy bồi dưỡng HSG như sau :
- Tìm hiểu kế hoạch bồi dưỡng HSG và công tác tổ chức thi học sinh giỏi cấp trường, cấp tỉnh
- Tìm hiểu công tác giảng dạy và bồi dưỡng HSG tại ba trường: THPT Chuyên Sơn La, THPT Tô Hiệu, THPT Chiềng Sinh thuộc thành phố Sơn La.
Trao đổi với các giáo viên dày dạn kinh nghiệm trong bồi dưỡng học sinh giỏi (HSG) môn Vật lý giúp hiểu rõ hơn về việc lựa chọn và áp dụng bài tập phù hợp Qua đó, chúng ta có thể nhận diện những thuận lợi cũng như khó khăn trong quá trình bồi dưỡng HSG, từ đó cải thiện phương pháp giảng dạy và nâng cao hiệu quả học tập cho học sinh.
- Tìm hiểu thông tin qua Ban giám hiệu, tổ trưởng chuyên môn, tham quan các phòng học bộ môn, thư viện.
- Tổng hợp và thống kê số liệu về kết quả thi học sinh giỏi cấp tỉnh.
Dựa trên kết quả điều tra, tác giả phân tích những điểm mạnh và hạn chế trong việc giảng dạy chương chất khí, từ đó đề xuất xây dựng hệ thống và phương pháp giải bài tập hiệu quả hơn nhằm nâng cao chất lượng bồi dưỡng học sinh giỏi môn vật lý.
1.2.2 Th ực trạng hoạt động dạy gi ải b ài t ập nhằm bồi dưỡng học sinh giỏi vật lí ở các trường THPT th ành ph ố Sơn La, tỉnh Sơn La.
Theo thông tin điều tra về kỳ thi học sinh giỏi cấp tỉnh các môn học ở tỉnh Sơn
Trong những năm gần đây, đề thi thường có từ 4 đến 6 câu tự luận và thời gian làm bài là 3 tiếng Mỗi năm, có hai đợt thi: Đợt 1 diễn ra vào khoảng ngày 10 tháng 10 nhằm chọn học sinh giỏi toàn tỉnh, với nội dung thi theo chương trình sách giáo khoa nâng cao Đợt 2 được tổ chức vào khoảng 12 tháng 11 để chọn đội tuyển tham dự kỳ thi học sinh giỏi quốc gia, nội dung thi bao gồm cả chương trình sách giáo khoa nâng cao và tài liệu chuyên sâu.
- Nhìn chung cả ba trường đều còn thiếu phòng học bộ môn.
Mặc dù đã có phòng thí nghiệm vật lý, nhưng nhiều dụng cụ thí nghiệm không chính xác hoặc hỏng hóc, dẫn đến kết quả không đáng tin cậy Điều này khiến giáo viên ngần ngại trong việc sử dụng các thiết bị này để giảng dạy.
Thư viện các trường có đủ sách giáo khoa và tài liệu tham khảo, nhưng tài liệu chuyên về vật lý phục vụ cho bồi dưỡng học sinh giỏi chỉ có tại trường THPT Chuyên Sơn La, trong khi hai trường còn lại gần như thiếu hụt.
1.2.2.2 Kế hoạch bồi dưỡng HSG của nhà trường, tổ bộ môn Đối với trường THPT Chuyên Sơn La đã có kế hoạch cụ thể, dài hạn cho công tác lựa chọn và bồi dưỡng học sinh giỏi Hai trường còn lại chưa có kế hoạch rõ ràng, công tác lựa chọn, phát hiện và bồi dưỡng HSG còn mang tính tự phát của giáo viên và học sinh.
1.2.2.3 Tình hình dạy và học giải bài tập trong bồi dưỡng HSG
+ Nhiều GV không muốn tham gia dạy bồi dưỡng HSG do sự đầu tư chuyên môn và công sức bỏ ra rất tốn kém thời gian và trí lực.
Trong quá trình giảng dạy bồi dưỡng học sinh giỏi, nhiều giáo viên thường theo quy trình củng cố kiến thức và khắc sâu lý thuyết, sau đó hướng dẫn học sinh làm bài tập để làm quen với nội dung và độ khó của đề thi Tuy nhiên, việc lựa chọn bài tập thường thiếu hệ thống và mục đích không rõ ràng, dẫn đến hiệu quả chưa cao trong việc phát triển năng lực học sinh.
Một số học sinh, mặc dù có năng lực, lại không muốn tham gia đội tuyển học sinh giỏi do lo ngại về khối lượng học tập nặng nề và tốn nhiều thời gian Tâm lý chung của các em và gia đình là ưu tiên việc học để thi đỗ vào đại học.
Nhiều học sinh khi giải bài tập thường chỉ tập trung vào việc tìm ra đáp số mà không chú ý đến các hiện tượng vật lý liên quan, dẫn đến việc họ ít kết nối bài toán với thực tiễn Điều này khiến các em gặp khó khăn khi giải các bài tập thực tiễn và ít quan tâm đến việc mở rộng kết quả của bài toán.
1.2.2.4 Thực tiễn bồi dưỡng học sinh giỏi chương “chất khí”
Theo khảo sát, cả giáo viên và học sinh tham gia bồi dưỡng học sinh giỏi đều nhận định rằng phần nhiệt học, đặc biệt là các bài tập liên quan đến chương "chất khí", là một trong những nội dung khó khăn nhất trong đề thi học sinh giỏi cấp tỉnh và quốc gia.
Theo thống kê từ phòng khảo thí của sở Giáo dục và Đào tạo Sơn La, trong kỳ thi chọn học sinh giỏi tỉnh năm 2012-2013, đề thi có một câu liên quan đến nhiệt học trong chương "chất khí," chiếm 5 điểm trong tổng số 20 điểm.
Kết quả chỉ có 16/38 thí sinh dự thi đạt 2,5 điểm trở nên
Trong chương 1, chúng tôi đã trình bày các vấn đề cơ sở lý luận về dạy học vật lý và giải bài tập vật lý ở trường THPT Đồng thời, chúng tôi cũng nghiên cứu thực tiễn hoạt động bồi dưỡng học sinh giỏi môn vật lý tại một số trường THPT ở tỉnh Sơn La Dựa trên cơ sở lý luận và thực tiễn này, chúng tôi đã soạn thảo hệ thống và phương pháp giải bài tập cho chương “Chất khí” trong chương trình vật lý 10 nâng cao nhằm bồi dưỡng học sinh giỏi.
