GIỚI THIỆU
Lý do chọn đề tài
Ngân hàng thương mại là một định chế tài chính nhằm tối đa hóa giá trị cổ đông trong khi chấp nhận rủi ro, nhưng hoạt động của nó tiềm ẩn nhiều rủi ro tài chính có thể dẫn đến thua lỗ hoặc mất khả năng thanh toán Khác với các doanh nghiệp khác, ngân hàng thương mại đóng vai trò trung gian tài chính, cung cấp vốn cho mọi lĩnh vực kinh tế, do đó, bất ổn trong hoạt động ngân hàng có thể ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, sự cạnh tranh giữa các ngân hàng, đặc biệt là ngân hàng nước ngoài, ngày càng gia tăng Để tồn tại và phát triển bền vững, các nhà quản trị ngân hàng cần tập trung vào việc tăng khả năng sinh lời, giảm thiểu rủi ro và đảm bảo an toàn hoạt động, tuy nhiên, việc này không hề đơn giản.
Theo báo cáo của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, từ năm 2011, các ngân hàng thương mại tại Việt Nam đã trải qua sự giảm sút mạnh về khả năng sinh lời và gia tăng rủi ro, với tình trạng nợ xấu tăng cao ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động Để đối phó với tình hình này, Chính phủ đã ban hành Đề án “Tái cơ cấu lại hệ thống các tổ chức tín dụng giai đoạn 2011-2015” và Đề án “Xử lý nợ xấu của hệ thống các tổ chức tín dụng”, nhằm cải thiện tình hình Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã thực hiện mua lại 03 ngân hàng yếu kém với giá 0 đồng và tiến hành cơ cấu lại nhiều ngân hàng thông qua hợp nhất, sáp nhập Đây là tín hiệu cảnh báo về rủi ro trong hoạt động và sự an toàn của hệ thống ngân hàng Việt Nam.
Hiểu biết về tác động của rủi ro tài chính đến khả năng sinh lời của ngân hàng là rất quan trọng, giúp các ngân hàng quản trị rủi ro hiệu quả Một hệ thống ngân hàng vững mạnh và có lợi nhuận không chỉ thúc đẩy sự ổn định tài chính mà còn tăng khả năng phục hồi của nền kinh tế trước các cú sốc kinh tế Để tối ưu hóa lợi nhuận, ngân hàng cần nhận biết những yếu tố rủi ro chính ảnh hưởng đến khả năng sinh lời Đồng thời, nghiên cứu mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro sẽ giúp các nhà quản trị xác định cách thức mà rủi ro tác động đến lợi nhuận và ngược lại, từ đó đưa ra quyết định kinh doanh và quản trị rủi ro hợp lý nhằm gia tăng lợi nhuận trong mức rủi ro chấp nhận.
Trên thế giới, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra tác động của các loại rủi ro ngân hàng như rủi ro lãi suất, thanh khoản, tín dụng và tỷ giá đến khả năng sinh lời của ngân hàng ở các quốc gia khác nhau Các nghiên cứu này bao gồm các tác giả như Bourke (1989), Molyneux và Thornton (1992), và Athanasoglous (2008) Ngoài ra, cũng có những nghiên cứu khám phá tác động của khả năng sinh lời đến rủi ro ngân hàng, ví dụ như Behr (2010) và Baselga-Pascual (2015) Tại Việt Nam, mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của ngân hàng thương mại và các loại rủi ro, nhưng vẫn chưa có công trình nào công bố mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro trong hoạt động của hệ thống ngân hàng Việt Nam.
Dựa trên tình hình thực tế của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam, cùng với các nghiên cứu trước đây của Tafri và cộng sự (2009), Ruziqa (2013) và Baselga-Pascual cùng cộng sự, chúng ta có thể rút ra những nhận định quan trọng về sự phát triển và thách thức của ngành ngân hàng trong bối cảnh hiện tại.
Năm 2015, tác giả đã chọn nghiên cứu "Mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro trong hoạt động của ngân hàng thương mại Việt Nam" cho luận văn Thạc sỹ của mình.
Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro trong hoạt động ngân hàng, đặc biệt là tác động của rủi ro đến khả năng sinh lời của các ngân hàng thương mại Việt Nam và ngược lại Dựa trên kết quả nghiên cứu, luận văn đưa ra các đề xuất và khuyến nghị nhằm giảm thiểu rủi ro và nâng cao khả năng sinh lời cho ngân hàng.
Luận văn đặt ra hai câu hỏi nghiên cứu sau:
Rủi ro trong hoạt động ngân hàng có ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng sinh lời của ngân hàng Mức độ tác động này có thể thay đổi tùy thuộc vào loại rủi ro, với những rủi ro tín dụng và thanh khoản thường gây ảnh hưởng tiêu cực lớn hơn Khi ngân hàng đối mặt với rủi ro cao, khả năng sinh lời có thể giảm sút do chi phí tăng lên và lợi nhuận bị ảnh hưởng Do đó, việc quản lý rủi ro hiệu quả là rất quan trọng để duy trì và cải thiện khả năng sinh lời của ngân hàng.
Khả năng sinh lời của ngân hàng có ảnh hưởng đáng kể đến rủi ro trong hoạt động của ngân hàng Nếu ngân hàng có lợi nhuận cao, điều này có thể giúp giảm thiểu rủi ro bằng cách tăng cường vốn tự có và khả năng chịu đựng các cú sốc tài chính Ngược lại, khả năng sinh lời thấp có thể dẫn đến việc ngân hàng gặp khó khăn trong việc duy trì hoạt động ổn định, làm tăng mức độ rủi ro Do đó, mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro của ngân hàng là hai chiều, với mức độ tác động phụ thuộc vào các yếu tố nội tại và ngoại tại của ngân hàng.
1.3 Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu
Luận văn này tập trung nghiên cứu mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro trong hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam Cụ thể, khả năng sinh lời được đánh giá thông qua hai chỉ tiêu chính là Lợi nhuận trên tổng tài sản (ROA) và Lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu (ROE) Đồng thời, nghiên cứu cũng giới hạn hai loại rủi ro chính, bao gồm rủi ro thanh khoản và rủi ro tín dụng.
- Phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện đối với 20 ngân hàng thương mại cổ phần tại Việt Nam trong giai đoạn từ 2007-2014
Luận văn áp dụng phương pháp nghiên cứu định lượng, trong đó sử dụng thống kê mô tả để tổng quát dữ liệu nghiên cứu Phân tích mối tương quan giữa các biến trong mô hình được thực hiện thông qua phương pháp phân tích Để ước lượng các hệ số hồi quy của mô hình, nghiên cứu áp dụng phương pháp hồi quy và tiến hành kiểm định các giả thuyết.
Tác giả đã thu thập dữ liệu liên quan đến ngân hàng từ các báo cáo tài chính kiểm toán được công bố của các ngân hàng, đồng thời thu thập dữ liệu vĩ mô từ website của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.
1.5 Đóng góp của đề tài
Luận văn này trình bày bằng chứng thực nghiệm về mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro, bao gồm rủi ro thanh khoản và rủi ro tín dụng, của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam Hiểu biết về tác động của các loại rủi ro này đến khả năng sinh lời, cũng như ngược lại, sẽ giúp các nhà quản lý và quản trị ngân hàng điều chỉnh công tác quản trị rủi ro hiệu quả hơn, từ đó giảm thiểu tổn thất và nâng cao khả năng sinh lời Dựa trên kết quả nghiên cứu, luận văn cũng sẽ đưa ra những khuyến nghị phù hợp nhằm cải thiện tình hình tài chính của ngân hàng.
1.6 Kết cấu của luận văn
Ngoài phần phụ lục và danh mục các tài liệu tham khảo, luận văn được chia thành năm chương, gồm:
Chương 1: Giới thiệu Chương này nêu lý do nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu, mục tiêu nghiên cứu, đối tượng, phạm vi nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu và đóng góp của đề tài
Chương 2: Tổng quan lý thuyết về mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro trong hoạt động của ngân hàng Chương trình này trình bày tổng quan về khả năng sinh lời và rủi ro và các lý thuyết về mối quan hệ giữa chúng, các nghiên cứu trước về tác động của rủi ro đến khả năng sinh lời và tác động của khả năng sinh lời đến rủi ro trong hoạt động của ngân hàng và xây dựng các giả thuyết nghiên cứu
Chương 3: Phương pháp nghiên cứu Chương này sẽ trình bày rõ mô hình nghiên cứu, cách đo lường các biến, cách thu thập dữ liệu và chọn mẫu, phương pháp nghiên cứu
Chương 4: Kết quả nghiên cứu Chương này sẽ trình bày các kết quả phân tích thống kê mô tả, phân tích tương quan, phân tích hồi quy cùng với kết quả kiểm định các giải thiết của mô hình và trình bày phần thảo luận về kết quả nghiên cứu
Chương 5: Kết luận và khuyến nghị Chương này nêu lên các kết luận rút ra từ quá trình phân tích đồng thời đưa ra các khuyến nghị dựa trên các kết luận đã nêu Trong chương cũng nêu lên hạn chế của luận văn trong quá trình nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo.
Phương pháp nghiên cứu
Luận văn áp dụng phương pháp nghiên cứu định lượng, trong đó sử dụng thống kê mô tả để tổng quát dữ liệu nghiên cứu Phương pháp phân tích được thực hiện nhằm khám phá mối tương quan giữa các biến trong mô hình Ngoài ra, nghiên cứu còn áp dụng phương pháp hồi quy để ước lượng các hệ số hồi quy và tiến hành kiểm định các giả thuyết liên quan.
Tác giả thu thập dữ liệu liên quan đến ngân hàng từ báo cáo tài chính kiểm toán công bố của các ngân hàng, đồng thời thu thập dữ liệu vĩ mô từ website của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.
Đóng góp của đề tài
Luận văn này trình bày bằng chứng thực nghiệm về mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và các loại rủi ro, bao gồm rủi ro thanh khoản và rủi ro tín dụng, của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam Hiểu rõ mức độ ảnh hưởng của các loại rủi ro này đến khả năng sinh lời, cũng như tác động ngược lại, sẽ giúp các nhà quản lý ngân hàng điều chỉnh công tác quản trị rủi ro, từ đó giảm thiểu tổn thất và tối ưu hóa khả năng sinh lời Dựa trên kết quả nghiên cứu, luận văn cũng sẽ đưa ra các khuyến nghị phù hợp nhằm cải thiện hiệu quả quản lý rủi ro trong ngành ngân hàng.
Kết cấu của luận văn
Ngoài phần phụ lục và danh mục các tài liệu tham khảo, luận văn được chia thành năm chương, gồm:
Chương 1: Giới thiệu Chương này nêu lý do nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu, mục tiêu nghiên cứu, đối tượng, phạm vi nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu và đóng góp của đề tài
Chương 2: Tổng quan lý thuyết về mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro trong hoạt động của ngân hàng Chương trình này trình bày tổng quan về khả năng sinh lời và rủi ro và các lý thuyết về mối quan hệ giữa chúng, các nghiên cứu trước về tác động của rủi ro đến khả năng sinh lời và tác động của khả năng sinh lời đến rủi ro trong hoạt động của ngân hàng và xây dựng các giả thuyết nghiên cứu
Chương 3: Phương pháp nghiên cứu Chương này sẽ trình bày rõ mô hình nghiên cứu, cách đo lường các biến, cách thu thập dữ liệu và chọn mẫu, phương pháp nghiên cứu
Chương 4: Kết quả nghiên cứu Chương này sẽ trình bày các kết quả phân tích thống kê mô tả, phân tích tương quan, phân tích hồi quy cùng với kết quả kiểm định các giải thiết của mô hình và trình bày phần thảo luận về kết quả nghiên cứu
Chương 5: Kết luận và khuyến nghị Chương này nêu lên các kết luận rút ra từ quá trình phân tích đồng thời đưa ra các khuyến nghị dựa trên các kết luận đã nêu Trong chương cũng nêu lên hạn chế của luận văn trong quá trình nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo.
TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA KHẢ NĂNG SINH LỜI VÀ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG
Giới thiệu về khả năng sinh lời và rủi ro của ngân hàng
Khả năng sinh lời của ngân hàng được đánh giá qua các chỉ tiêu như Lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu (ROE), Lợi nhuận trên tổng tài sản (ROA), tỷ lệ thu nhập lãi cận biên (NIM) và tỷ lệ thu nhập ngoài lãi cận biên ROA phản ánh hiệu quả quản lý, cho thấy khả năng chuyển đổi tài sản thành thu nhập ròng của ngân hàng Trong khi đó, ROE đo lường tỷ lệ thu nhập mà cổ đông nhận được từ đầu tư vào ngân hàng Các tỷ lệ thu nhập lãi và ngoài lãi cận biên cũng là những chỉ số quan trọng, thể hiện năng lực của ban lãnh đạo và nhân viên ngân hàng trong việc duy trì tăng trưởng doanh thu so với chi phí.
Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng khả năng sinh lời của hệ thống ngân hàng phụ thuộc vào các yếu tố nội tại và ngoại tại Các yếu tố nội tại bao gồm rủi ro ngân hàng như rủi ro thanh khoản, tín dụng, lãi suất và các đặc điểm ngân hàng như quy mô, an toàn vốn, hiệu quả hoạt động và đa dạng hóa thu nhập Trong khi đó, các yếu tố ngoại tại liên quan đến tình hình kinh tế vĩ mô như lãi suất, lạm phát và tốc độ tăng trưởng kinh tế Khả năng sinh lời của ngân hàng thường được đo lường qua các chỉ số như ROA và ROE, là những chỉ tiêu chính trong nhiều nghiên cứu trước đây.
2.1.2 Rủi ro của ngân hàng
Rủi ro trong ngân hàng là những sự kiện không lường trước có thể gây tổn thất tài sản, giảm lợi nhuận hoặc tăng chi phí trong các nghiệp vụ tài chính (Trần Huy Hoàng, 2011) Ngân hàng, với vai trò trung gian tài chính, phải đối mặt với nhiều loại rủi ro như rủi ro thanh khoản, rủi ro tín dụng, rủi ro lãi suất, rủi ro tác nghiệp, rủi ro hối đoái, rủi ro vỡ nợ và rủi ro pháp lý Theo Athonasoglou (2008), quản lý rủi ro là cần thiết trong ngân hàng, với chất lượng tài sản thấp và thanh khoản thấp là nguyên nhân chính dẫn đến thất bại Hai loại rủi ro này đặc biệt quan trọng trong hệ thống ngân hàng Việt Nam, vì vậy luận văn sẽ tập trung vào rủi ro thanh khoản và rủi ro tín dụng.
Theo Ủy ban Basel về giám sát ngân hàng (1997), rủi ro thanh khoản xảy ra khi ngân hàng không thể ứng phó với sự giảm sút của nợ phải trả hoặc không đủ khả năng tài trợ cho sự gia tăng tài sản Khi ngân hàng thiếu thanh khoản, họ không thể huy động đủ nguồn vốn thông qua việc tăng nợ phải trả hoặc chuyển đổi tài sản một cách nhanh chóng và với chi phí hợp lý, điều này sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng sinh lời của ngân hàng.
Rủi ro thanh khoản, theo nghiên cứu của Tafri và cộng sự (2009) cùng với Dimitropoulos và cộng sự (2010), được định nghĩa là khả năng của ngân hàng trong việc đáp ứng nhu cầu rút tiền gửi và cho vay mới của khách hàng khi không đủ tiền mặt hoặc không có khả năng vay mượn Trần Huy Hoàng (2011) cũng nhấn mạnh rằng rủi ro thanh khoản xảy ra khi ngân hàng không thể chuyển đổi kịp thời tài sản thành tiền mặt hoặc không đủ khả năng vay mượn để thực hiện các nghĩa vụ thanh toán.
Theo Rose (1999), các ngân hàng rất lo ngại về rủi ro thiếu tiền mặt và khả năng vay mượn không đủ để đáp ứng nhu cầu rút tiền gửi và vay vốn Khi đối mặt với rủi ro thanh khoản, ngân hàng có thể phải vay “nóng” với chi phí cao, điều này ảnh hưởng tiêu cực đến lợi nhuận Việc gia tăng nguồn vốn vay có thể dẫn đến rủi ro thanh khoản nếu nhu cầu rút tiền gửi tăng và chất lượng các khoản cho vay giảm.
Rủi ro thanh khoản có thể được đo lường bằng nhiều chỉ tiêu khác nhau Theo nghiên cứu của Rose (1999), rủi ro thanh khoản được xác định qua bốn chỉ tiêu chính: tỷ số giữa các khoản vay của ngân hàng và tổng tài sản, tỷ số cho vay ròng so với tổng tài sản, tỷ số tiền mặt và số dư tiền gửi tại các ngân hàng khác so với tổng tài sản, cùng với tỷ lệ giữa tiền mặt và chứng khoán chính phủ so với tổng tài sản Ngoài ra, các nghiên cứu gần đây như của Tafri và Ruziqa (2009, 2013) đã chỉ ra rằng rủi ro thanh khoản cũng có thể được đo lường gián tiếp thông qua tỷ lệ tài sản thanh khoản trên tổng nợ phải trả, với nhận định rằng tỷ lệ tài sản thanh khoản cao tương ứng với rủi ro thanh khoản thấp.
Rủi ro tín dụng, theo Trần Huy Hoàng (2011), là tình trạng khi người vay không thực hiện hoặc không có khả năng thực hiện nghĩa vụ tài chính của mình, dẫn đến tổn thất cho ngân hàng Theo Thông tư 02/2013/TT-NHNN của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, rủi ro tín dụng là tổn thất có thể xảy ra đối với nợ của tổ chức tín dụng do khách hàng không thực hiện nghĩa vụ theo cam kết Hoạt động cho vay, mặc dù mang lại lợi nhuận chính cho ngân hàng, nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro lớn, như được chỉ ra bởi Dimitropoulos và cộng sự.
Rủi ro tín dụng là nguyên nhân chính gây tổn thất nghiêm trọng và ảnh hưởng đến chất lượng kinh doanh của ngân hàng Vì hầu hết tài sản của ngân hàng là các khoản cho vay, bất kỳ vấn đề nào liên quan đến khả năng thanh toán của người vay có thể dẫn đến sự thất bại của ngân hàng Các dấu hiệu của khoản vay chất lượng kém bao gồm nợ xấu, khoản vay bị thiệt hại và các khoản vay được phân loại ở nhóm cao Cụ thể, tỷ lệ cho vay cao so với tài sản hoặc sự tăng trưởng nhanh của danh mục cho vay có thể là tín hiệu cảnh báo về vấn đề chất lượng của các khoản cho vay.
Theo Rose (1999), có bốn chỉ số chính để đo lường rủi ro tín dụng của ngân hàng: tỷ số nợ quá hạn so với tổng dư nợ, tỷ số xóa nợ ròng so với tổng cho vay, tỷ số dự phòng tổn thất tín dụng hàng năm so với tổng cho vay, và tỷ số dự phòng tổn thất tín dụng so với tổng cho vay Khi hai chỉ số đầu tiên tăng, rủi ro của ngân hàng cũng gia tăng, có thể dẫn đến nguy cơ phá sản Ngược lại, hai chỉ số cuối phản ánh sự chuẩn bị của ngân hàng cho tổn thất tín dụng thông qua quỹ dự phòng Các nghiên cứu trước đây thường đo lường rủi ro tín dụng qua tỷ lệ nợ xấu và tỷ lệ dự phòng rủi ro tín dụng.
Lý thuyết về mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro
2.2.1 Lý thuyết nghịch lý rủi ro và lợi nhuận của Bowman (nghịch lý của Bowman)
Nghiên cứu của Bowman (1980) chỉ ra rằng rủi ro không chỉ có mối tương quan thuận với lợi nhuận mà còn có mối tương quan nghịch, được gọi là nghịch lý Bowman, tức là công ty có lợi nhuận cao thường có rủi ro thấp và ngược lại Để lý giải cho nghịch lý này, Bowman nhấn mạnh tầm quan trọng của sự quản trị tốt, cho rằng một công ty có quản trị hiệu quả sẽ đạt được lợi nhuận cao hơn và rủi ro thấp hơn Sự quản trị tốt không chỉ gia tăng lợi nhuận mà còn giúp công ty ứng phó với những biến động từ môi trường, thị trường và cạnh tranh Ngoài ra, các công ty có lợi nhuận cao thường tham gia nhiều vào thị trường quốc tế, một hình thức đa dạng hóa giúp giảm thiểu rủi ro và mở rộng cơ hội đầu tư Một Hội đồng quản trị hoạt động hiệu quả có khả năng đối phó với những rủi ro và biến đổi cả bên trong lẫn bên ngoài công ty.
2.2.2 Giả thuyết cấu trúc hiệu quả (Efficiency structure)
Demsetz (1973) đã đưa ra một cách giải thích mới về mối quan hệ giữa cấu trúc thị trường và khả năng sinh lời, với giả thuyết hiệu quả cho rằng ngân hàng hoạt động hiệu quả hơn sẽ đạt lợi nhuận cao hơn nhờ vào chi phí hoạt động thấp Berger (1995) phân chia giả thuyết này thành giả thuyết hiệu quả X và giả thuyết hiệu quả theo quy mô Giả thuyết hiệu quả X chỉ ra rằng chi phí quản lý hiệu quả và công nghệ hiện đại thấp hơn sẽ dẫn đến khả năng sinh lời cao hơn, trong khi ngân hàng có hiệu quả X cao sẽ có thị phần rộng và sự tập trung cao Sự khác biệt về hiệu quả giữa các ngân hàng không chỉ phụ thuộc vào chất lượng quản lý mà còn vào mức độ hiệu quả quy mô (Mensi và Zouari, 2010) Do đó, việc cải thiện quản lý chi phí, rủi ro và tận dụng lợi thế quy mô có thể nâng cao khả năng sinh lời của ngân hàng.
Tổng quan về lĩnh vực nghiên cứu
2.3.1 Tác động của rủi ro đến khả năng sinh lời của ngân hàng
Trong hoạt động đầu tư và kinh doanh, luôn tồn tại sự đánh đổi giữa khả năng sinh lời và rủi ro, và mức độ tác động của các rủi ro này phụ thuộc vào đặc điểm của từng hoạt động Ngân hàng phải đối mặt với nhiều loại rủi ro, bao gồm rủi ro thanh khoản, rủi ro tín dụng và rủi ro lãi suất Nhiều nghiên cứu trên thế giới đã chỉ ra tác động của các loại rủi ro này đến khả năng sinh lời của ngân hàng, với kết quả không đồng nhất; có thể là tác động cùng chiều, ngược chiều hoặc không có ý nghĩa thống kê.
Nghiên cứu của Bourke (1989) chỉ ra rằng thanh khoản có ảnh hưởng tích cực đến khả năng sinh lời của ngân hàng ở Châu Âu, Bắc Mỹ và Châu Úc, trong khi rủi ro thanh khoản lại tác động tiêu cực đến khả năng này Ngược lại, nghiên cứu của Molyneux và Thornton (1992) về các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của ngân hàng khu vực Châu Âu cho thấy thanh khoản có tác động tiêu cực đến khả năng sinh lời, trong khi rủi ro thanh khoản lại có tác động tích cực.
Nghiên cứu của Shen và ctg (2009) đã phân tích tác động của rủi ro thanh khoản đến khả năng sinh lời của 12 ngân hàng thương mại tại các quốc gia phát triển trong giai đoạn 1994-2006, sử dụng phương pháp hồi quy dữ liệu bảng với bình phương tối thiểu hai giai đoạn (2SLS) Khả năng sinh lời được đo lường qua các chỉ số ROAA, ROAE và NIM, trong khi rủi ro thanh khoản được xác định qua chênh lệch giữa cho vay và tiền gửi của khách hàng so với tổng tài sản, cùng với tỷ lệ cho vay ròng trên tổng tiền gửi và nguồn vốn ngắn hạn Kết quả cho thấy rủi ro thanh khoản có thể làm giảm lợi nhuận ngân hàng (ROAA, ROAE) do chi phí vốn cao, nhưng lại tăng tỷ lệ lãi cận biên (NIM) Ngoài ra, rủi ro tín dụng có ảnh hưởng ngược chiều đến ROAA và ROAE, nhưng lại tác động cùng chiều đến NIM Quy mô ngân hàng ban đầu tăng khả năng sinh lời, nhưng sau đó lại có xu hướng giảm, trong khi tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản giúp tăng khả năng sinh lời, trái lại tỷ lệ lạm phát làm giảm ROAA nhưng lại tăng ROAE và NIM.
Nghiên cứu của Tafri và ctg (2009) về tác động của rủi ro tài chính lên khả năng sinh lời của các ngân hàng thương mại Malaysia trong giai đoạn 1996-2005 cho thấy rằng rủi ro tín dụng ảnh hưởng tiêu cực đến chỉ số ROA và ROE, trong khi rủi ro lãi suất có tác động tích cực đến ROA nhưng ngược chiều với ROE ở các ngân hàng thông thường Rủi ro thanh khoản không có ý nghĩa thống kê đối với cả hai chỉ số Quy mô ngân hàng làm giảm ROA nhưng không ảnh hưởng đến ROE, trong khi vốn ngân hàng có tác động tích cực đến cả ROA và ROE của ngân hàng thông thường và ngân hàng Hồi giáo Ngoài ra, nghiên cứu cũng chỉ ra rằng ROA và ROE còn bị ảnh hưởng bởi giá trị của chúng trong kỳ trước.
Nghiên cứu của Ruziqa (2013) về tác động của rủi ro thanh khoản và rủi ro tín dụng đến khả năng sinh lời của các ngân hàng Indonesia có tổng tài sản trên 10 nghìn tỷ Rupiah trong giai đoạn 2007-2010 cho thấy rằng rủi ro tín dụng và rủi ro thanh khoản có tác động ngược chiều đến ROA và ROE Sử dụng phương pháp hồi quy dữ liệu bảng với mô hình tác động cố định (FEM), nghiên cứu chỉ ra rằng vốn ngân hàng ảnh hưởng tích cực đến ROA, ROE và NIM, trong khi quy mô ngân hàng chỉ tác động ngược chiều đến NIM.
Nghiên cứu của Al-Khouri (2011) về rủi ro và khả năng sinh lời của 43 ngân hàng tại 6 nước trong Hội đồng hợp tác vùng Vịnh giai đoạn 1998-2008 sử dụng mô hình tác động cố định (FEM) với biến phụ thuộc là ROA và ROE Kết quả chỉ ra rằng rủi ro tín dụng, rủi ro vốn và quy mô ngân hàng có tác động tích cực đến ROA, trong khi rủi ro thanh khoản lại có tác động tiêu cực đến ROA nhưng tích cực đối với ROE Ngoài ra, yếu tố sở hữu nhà nước cũng ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của ngân hàng.
Nghiên cứu của Athanasoglou và cộng sự (2008) đã chỉ ra rằng các yếu tố ngân hàng, ngành và kinh tế vĩ mô ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của các ngân hàng Hy Lạp trong giai đoạn 1985-2001 Sử dụng phương pháp GMM, nghiên cứu đo lường khả năng sinh lời qua ROA và ROE, cùng với rủi ro tín dụng được xác định qua dự phòng rủi ro cho vay trên tổng dư nợ Kết quả cho thấy rủi ro tín dụng có tác động tiêu cực đến ROA và ROE, trong khi tỷ lệ vốn, quản trị chi phí hoạt động và lạm phát lại có tác động tích cực đến hai chỉ số này Ngoài ra, khả năng sinh lời cũng chịu ảnh hưởng cùng chiều từ độ trễ bậc nhất của chúng.
Nghiên cứu của Sufian và Chong (2008) về các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của ngân hàng tại Philippines trong giai đoạn 1990-2005 sử dụng phương pháp SGMM để ước lượng các hệ số hồi quy với biến phụ thuộc là ROA Các biến độc lập bao gồm rủi ro tín dụng, quy mô ngân hàng, mức độ đa dạng hóa thu nhập, quản trị chi phí, mức an toàn vốn và các biến vĩ mô Kết quả cho thấy rằng rủi ro tín dụng, quy mô ngân hàng và chi phí hoạt động có tác động ngược chiều đến khả năng sinh lời, trong khi thu nhập ngoài lãi và mức an toàn vốn lại có ảnh hưởng tích cực.
Nghiên cứu của Dietrich và Wanzenried (2014) đã phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của ngân hàng tại các quốc gia có thu nhập thấp, trung bình và cao, dựa trên mẫu 10.165 ngân hàng từ 118 quốc gia trong giai đoạn 1998-2012 Sử dụng phương pháp SGMM, nghiên cứu ước lượng các hệ số hồi quy với biến phụ thuộc là ROAA, ROAE và NIM, cùng với các biến độc lập như tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản, hiệu quả hoạt động, tỷ lệ dự phòng rủi ro, tốc độ tăng tiền gửi, quy mô ngân hàng và tỷ lệ thu nhập từ lãi Kết quả cho thấy tỷ lệ dự phòng rủi ro ảnh hưởng ngược chiều đến ROAA nhưng cùng chiều với NIM; tỷ lệ vốn có tác động ngược chiều đến ROAA và ROAE nhưng cùng chiều với NIM; hiệu quả hoạt động tác động cùng chiều đến cả ROAA, ROAE và NIM; và khả năng sinh lời còn chịu ảnh hưởng từ giá trị của các chỉ số trong kỳ trước.
Nghiên cứu của Hồ Thị Hồng Minh và Nguyễn Thị Cành (2015) về đa dạng hóa thu nhập và các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn 2006-2013 sử dụng phương pháp SGMM để ước lượng các hệ số hồi quy Biến phụ thuộc là khả năng sinh lời (ROA và ROE), trong khi các biến độc lập bao gồm độ trễ bậc một của khả năng sinh lời, cấu trúc tài sản, chất lượng tài sản, tỷ lệ vốn chủ sở hữu, cấu trúc tài trợ, hiệu quả hoạt động, quy mô, đa dạng hóa thu nhập, GDP và lạm phát Kết quả cho thấy tỷ lệ nợ xấu và tỷ lệ vốn chủ sở hữu có mối quan hệ nghịch với khả năng sinh lời, trong khi đa dạng hóa thu nhập, tỷ lệ dư nợ cho vay, tỷ lệ tiền gửi khách hàng, hiệu quả hoạt động và lạm phát có mối quan hệ thuận Ngoài ra, ROA và ROE còn bị ảnh hưởng bởi giá trị của chúng trong kỳ trước.
Các nghiên cứu trước đây cho thấy rủi ro thanh khoản có thể ảnh hưởng tích cực hoặc tiêu cực đến khả năng sinh lời của ngân hàng, với các tác giả như Molyneux và Thornton (1992) và Bourke (1989) đưa ra những kết luận trái ngược Đối với rủi ro tín dụng, hầu hết các nghiên cứu đều chỉ ra rằng nó tác động tiêu cực đến khả năng sinh lời của ngân hàng, như được ghi nhận bởi Tafri và ctg (2009) và các tác giả khác Tuy nhiên, Al-Khouri (2011) lại cho thấy rủi ro tín dụng có thể tác động tích cực đến ROA Thêm vào đó, khả năng sinh lời của ngân hàng cũng bị ảnh hưởng bởi khả năng sinh lời trong kỳ trước, theo các nghiên cứu của Athanasoglou và ctg (2008), Tafri và ctg (2009), Dietrich và Wanzenried (2014), cũng như Hồ Thị Hồng Minh và Nguyễn Thị Cành (2015).
2.3.2 Tác động của khả năng sinh lời đến rủi ro ngân hàng
Nghiên cứu toàn cầu đã chỉ ra rằng nhiều yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro ngân hàng ở các quốc gia, trong đó có tác động của vốn, khả năng sinh lời, quy mô và hiệu quả hoạt động của ngân hàng Ngoài ra, các biến vĩ mô như lạm phát và GDP cũng được xem xét để đánh giá ảnh hưởng của chúng đến rủi ro Các nghiên cứu trước đây cho thấy khả năng sinh lời có tác động ngược chiều đến rủi ro, tạo ra sự đồng thuận rộng rãi trong lĩnh vực này.
Nghiên cứu của Baselga-Pascual và ctg (2015) đã phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro ngân hàng ở khu vực Châu Âu trong giai đoạn 2001-2012 bằng mô hình dữ liệu bảng động và phương pháp ước lượng SGMM Rủi ro tín dụng được đo bằng tỷ lệ nợ xấu, trong khi rủi ro tổng thể được đại diện bởi chỉ số Z-core Các yếu tố độc lập bao gồm cấu trúc tài sản, mức vốn yêu cầu, nguồn vốn không phải tiền gửi, khả năng sinh lời, hiệu quả hoạt động, chỉ số đa dạng hóa thu nhập, quy mô ngân hàng, lạm phát, GDP và lãi suất Kết quả cho thấy rủi ro ngân hàng chịu tác động từ rủi ro trước đó và các yếu tố như cấu trúc tài sản, mức vốn yêu cầu, khả năng sinh lời, hiệu quả hoạt động, quy mô ngân hàng, lạm phát và GDP Cụ thể, cấu trúc tài sản ảnh hưởng cùng chiều đến tỷ lệ nợ xấu, trong khi mức vốn yêu cầu, ROA, quy mô ngân hàng và GDP có tác động ngược chiều đến rủi ro tín dụng nhưng cùng chiều đến rủi ro tổng thể; hiệu quả hoạt động có tác động ngược chiều đến rủi ro tổng thể, và lạm phát vừa ảnh hưởng cùng chiều đến rủi ro tín dụng vừa ngược chiều đến chỉ số rủi ro tổng thể.
Nghiên cứu của Behr và cộng sự (2010) đã phân tích tác động của mức vốn yêu cầu đến hành vi chấp nhận rủi ro của 421 ngân hàng thương mại tại 61 quốc gia, sử dụng phương pháp bình phương nhỏ nhất (OLS) để ước lượng các hệ số hồi quy Mô hình nghiên cứu xem xét tỷ lệ nợ xấu là biến phụ thuộc, trong khi các biến độc lập bao gồm mức vốn yêu cầu, lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu (ROAE), quy mô, tỷ lệ chi phí trên thu nhập, lạm phát, GDP và sự phát triển của hệ thống tài chính Kết quả cho thấy mức vốn yêu cầu, quy mô và tỷ lệ chi phí trên thu nhập ảnh hưởng đến tỷ lệ nợ xấu của các ngân hàng có mức độ tập trung tài sản thấp, với mức vốn yêu cầu và quy mô tác động ngược chiều, trong khi tỷ lệ chi phí trên thu nhập có tác động cùng chiều Đối với các ngân hàng có mức độ tập trung tài sản cao, quy mô và ROAE lại có tác động ngược chiều đến tỷ lệ nợ xấu.
Nghiên cứu của Rahman và ctg (2015) đã phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi chấp nhận rủi ro của ngân hàng thương mại Bangladesh trong giai đoạn 2005-2013 Biến phụ thuộc được xem xét là rủi ro tín dụng và rủi ro tổng thể, trong khi các biến độc lập bao gồm mức vốn quy định, quy mô ngân hàng, khả năng sinh lời, thanh khoản, hoạt động ngoại bảng, GDP, lạm phát và một số yếu tố khác Kết quả cho thấy ROA và mức vốn quy định có ảnh hưởng ngược chiều đến rủi ro tín dụng, trong khi quy mô ngân hàng, thanh khoản và hoạt động ngoại bảng lại có tác động cùng chiều Ngoài ra, mức vốn quy định, quy mô ngân hàng và hoạt động ngoại bảng cũng ảnh hưởng đến rủi ro tổng thể của ngân hàng.
Xây dựng giả thuyết nghiên cứu
2.4.1 Rủi ro ảnh hưởng đến khả năng sinh lời Đối với mục tiêu nghiên cứu thứ nhất về tác động của rủi ro đến khả năng sinh lời của ngân hàng, luận văn tập trung nghiên cứu vào hai loại rủi ro là rủi ro thanh khoản và rủi ro tín dụng để xem xét chúng có tác động như thế nào đến khả năng sinh lời của ngân hàng và thực hiện xây dựng giả thuyết nghiên cứu cụ thể như sau: Để giảm thiểu rủi ro thanh khoản các ngân hàng buộc phải nắm giữ các tài sản có tính thanh khoản cao, do đó ngân hàng nắm giữ càng nhiều tài sản thanh khoản thì khả năng thanh khoản của ngân hàng càng cao hay rủi ro thanh khoản càng thấp Ngân hàng có thanh khoản cao có thể giảm thiểu được sự thiếu hụt vốn tạm thời (rủi ro thanh khoản) và không phải vay vốn với chi phí cao để đáp ứng các nhu cầu tiền mặt phát sinh đột suất trong trường hợp khách hàng rút tiền hàng loạt Tuy nhiên, việc duy trì các tài sản thanh khoản cao làm phát sinh chi phí cơ hội do việc không đầu tư vào các tài sản có tỷ suất sinh lời cao hơn để tăng lợi nhuận Qua các nghiên cứu trước đây có thể thấy rằng rủi ro thanh khoản có tác động cùng chiều đến khả năng sinh lời của ngân hàng (Molyneux và Thornton, 1992) hoặc ngược chiều đến khả năng sinh lời của ngân hàng (Bourke, 1989; Ruziqa, 2013) hay có tác động hỗn hợp đến các chỉ tiêu đại diện cho khả năng sinh lời của ngân hàng (Shen và ctg, 2009; Al-Khouri, 2011) Dựa vào nghiên cứu của Tafri và ctg (2009) và Ruziqa (2013) được thực hiện tại các nước đang phát triển ở Châu Á do đó có thể có những đặc điểm tương đồng với Việt Nam nên luận văn đo lường rủi ro thanh khoản bằng tỷ lệ tài sản thanh khoản trên tổng nợ phải trả và kỳ vọng rủi ro thanh khoản có tác động ngược chiều đến khả năng sinh lời của ngân hàng và đề xuất giả thuyết nghiên cứu như sau:
Rủi ro thanh khoản ảnh hưởng ngược lại đến khả năng sinh lời của ngân hàng, trong khi chỉ tiêu tài sản thanh khoản trên tổng nợ phải trả lại có tác động tích cực đến khả năng sinh lời Việc quản lý hiệu quả rủi ro thanh khoản và tối ưu hóa tỷ lệ tài sản thanh khoản có thể giúp ngân hàng cải thiện lợi nhuận và duy trì sự ổn định tài chính.
Chất lượng danh mục cho vay của ngân hàng ảnh hưởng trực tiếp đến tổn thất tài chính, đặc biệt khi tỷ lệ nợ xấu gia tăng, dẫn đến việc ngân hàng phải trích lập dự phòng rủi ro tín dụng cao hơn Theo Sinkey (1998), ngân hàng có chất lượng cho vay thấp thường phải chịu chi phí cao, làm giảm khả năng sinh lời Nghiên cứu của Dimitropoulos và các tác giả (2010) chỉ ra rằng ngân hàng có khả năng sinh lời cao thường có chất lượng danh mục cho vay tốt hơn, với nợ xấu ở mức thấp hơn Athanasoglou (2005) nhấn mạnh rằng rủi ro tín dụng gia tăng thường kéo theo sự suy giảm khả năng sinh lời, do đó ngân hàng cần cải thiện giám sát và quản lý rủi ro tín dụng Các nghiên cứu trước đây cũng xác nhận rằng rủi ro tín dụng có tác động tiêu cực đến khả năng sinh lời của ngân hàng (Tafri và các tác giả, 2009; Ruziqa, 2013; Athanasoglou và các tác giả, 2008; Sufian và Chong, 2008; Hồ Thị Hồng Minh và Nguyễn Thị Cành, 2015) Do đó, nghiên cứu này đề xuất giả thuyết rằng chất lượng danh mục cho vay và rủi ro tín dụng có mối liên hệ chặt chẽ với khả năng sinh lời của ngân hàng.
H 2 : Rủi ro tín dụng có tác động ngược chiều đến khả năng sinh lời của ngân hàng 2.4.2 Khả năng sinh lời ảnh hưởng đến rủi ro
Nghiên cứu của Baselga-Pascual và cộng sự (2015) cho thấy có sự đồng thuận về mối quan hệ ngược chiều giữa khả năng sinh lời và rủi ro của ngân hàng Poghosyan và Čihak (2011) chỉ ra rằng các ngân hàng ở Châu Âu có thu nhập tốt thường ít gặp rủi ro trong năm tiếp theo Louzis và cộng sự (2012) nhấn mạnh rằng khả năng sinh lời thấp có thể phản ánh chất lượng cho vay kém, đồng thời cung cấp bằng chứng cho thấy khả năng sinh lời là chỉ số hàng đầu dự đoán các khoản vay có vấn đề trong tương lai Behr và cộng sự (2010) cũng chỉ ra rằng ngân hàng có khả năng sinh lời cao thường có giá trị thương hiệu lớn hơn, ảnh hưởng đến thái độ chấp nhận rủi ro Các nghiên cứu trước đây khẳng định rằng khả năng sinh lời có tác động ngược chiều đến rủi ro ngân hàng (Baselga-Pascual và cộng sự, 2015; Rahman và cộng sự, 2015; Behr và cộng sự, 2010) Dựa trên những nghiên cứu này, luận văn đề xuất hai giả thuyết nghiên cứu về tác động của khả năng sinh lời đến rủi ro của ngân hàng.
Khả năng sinh lời của ngân hàng có ảnh hưởng ngược chiều đến rủi ro thanh khoản, trong khi đó, khả năng sinh lời cũng có thể tác động cùng chiều với tỷ lệ tài sản thanh khoản so với tổng nợ phải trả.
H 4 : Khả năng sinh lời có tác động ngược chiều đến rủi ro tín dụng của ngân hàng
Chương 2 đã trình bày tổng quan về khả năng sinh lời và rủi ro, các lý thuyết về mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro, tổng quan các nghiên cứu thực nghiệm trước về tác động của rủi ro đến khả năng sinh lời và tác động của khả năng sinh lời đến rủi ro Đồng thời, trên cơ sở các nghiên cứu trước tác giả xây dựng các giải thuyết nghiên cứu về mối quan hệ giữa khả năng sinh lời và rủi ro của ngân hàng Từ cơ sở chương 2, tác giả sẽ xác định mô hình nghiên cứu, các biến đưa vào mô hình nghiên cứu.