LỜI GIỚI THIỆU
Trong những năm gần đây, đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực đã trở thành yêu cầu thiết yếu Theo nghị quyết 88/2014/QH13, Quốc hội yêu cầu ngành giáo dục Việt Nam phải thực hiện chuyển biến căn bản và toàn diện về chất lượng và hiệu quả, nhằm chuyển từ nền giáo dục nặng về truyền thụ kiến thức sang nền giáo dục phát triển toàn diện cả về phẩm chất và năng lực.
Đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) là yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng giáo dục Việt Nam Trong bối cảnh toàn cầu đang phát triển mạnh mẽ về giáo dục, việc tiếp thu và áp dụng các phương pháp dạy học mới là cần thiết Dạy học theo hướng phát triển năng lực không chỉ giúp Việt Nam theo kịp xu thế toàn cầu mà còn khẳng định khả năng đáp ứng nhu cầu của thời đại của con người Việt Nam.
Ngữ Văn là môn học bắt buộc trong chương trình THPT, đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhân cách và tư tưởng cho học sinh Văn học trung đại, với khoảng 10 thập kỷ phát triển, đã để lại nhiều tác phẩm giá trị, đặc biệt là văn xuôi tự sự Tuy nhiên, môn Ngữ Văn hiện nay chưa thu hút được nhiều học sinh do khoảng cách thời gian và độ khó của các tác phẩm Đặc biệt, học sinh ở các Trung tâm GDNN-GDTX thường có nhận thức hạn chế Do đó, việc đổi mới phương pháp giảng dạy là cần thiết để tạo ra những bài học sinh động, hấp dẫn hơn, từ đó nâng cao chất lượng dạy và học.
Xuất phát từ những cơ sở lí luận và thực tiễn như trên, tôi lựa chọn vấn đề
Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy và học văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại trong chương trình trung học phổ thông theo hướng phát triển năng lực sẽ được nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy và tạo hứng thú cho học sinh tại Trung tâm GDNN-GDTX Yên Lạc, cũng như trong toàn tỉnh.
TÊN SÁNG KIẾN
Để nâng cao hiệu quả dạy và học văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại trong chương trình trung học phổ thông, cần áp dụng một số biện pháp nhằm phát triển năng lực cho học sinh Việc kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, sử dụng phương pháp giảng dạy tích cực, và khuyến khích sự sáng tạo của học sinh sẽ giúp họ hiểu sâu hơn về giá trị văn hóa và nghệ thuật của văn học trung đại Ngoài ra, việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa liên quan đến văn học cũng góp phần tạo động lực học tập và phát triển kỹ năng phân tích, cảm thụ văn chương cho học sinh.
TÁC GIẢ SÁNG KIẾN
- Họ và tên: Nguyễn Thị Kim Oanh
- Địa chỉ: Trung tâm GDNN - GDTX Yên Lạc
CHỦ ĐẦU TƯ TẠO RA SÁNG KIẾN
Tác giả sáng kiến đồng thời là chủ đầu tư của sáng kiến kinh nghiệm.
LĨNH VỰC ÁP DỤNG SÁNG KIẾN
Sáng kiến được áp dụng trong quá trình giảng dạy bộ môn Ngữ văn lớp 10,11 tại Trung tâm GDNN - GDTX Yên Lạc.
NGÀY SÁNG KIẾN ĐƯỢC ÁP DỤNG LẦN ĐẦU HOẶC DÙNG THỬ .2 VII MÔ TẢ BẢN CHẤT CỦA SÁNG KIẾN
Từ tháng 9 năm 2019 đến tháng 4 năm 2020
VII MÔ TẢ BẢN CHẤT CỦA SÁNG KIẾN
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
Cơ sở lý luận
1.1 Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại
1.1.1 Khái niệm văn xuôi tự sự
Nhóm nghiên cứu văn học trung đại, gồm các nhà nghiên cứu tiêu biểu như:
Nhóm nghiên cứu gồm Trần Đình Sử, Nguyễn Hữu Sơn, Vũ Thanh, Lã Nhâm Thìn và Nguyễn Thanh Tùng đã có những đóng góp quan trọng trong việc khám phá và khẳng định giá trị mới của các tác phẩm văn học trung đại, những giá trị này thường bị che khuất bởi những quan điểm lý luận cứng nhắc Họ áp dụng lý thuyết về mối quan hệ giữa cốt truyện tự nhiên (fabula) và sự trình bày nghệ thuật (siuzhet) từ trường phái hình thức Nga, cùng với việc phân tích điểm nhìn và vị trí của người trần thuật trong việc tạo dựng câu chuyện.
Theo quan điểm của nhà tự sự học Pháp G Genete, tiêu chí quan trọng trong tự sự học là tiêu cự Trần Đình Sử đã nghiên cứu mô hình tự sự của Truyện Kiều và khẳng định đây là một trong những vấn đề then chốt xác nhận tính sáng tạo của Nguyễn Du trong nghệ thuật tự sự, góp phần hình thành truyền thống tự sự Việt Nam Trong khi các nghiên cứu trước đây tập trung vào nội dung tự sự, Trần Đình Sử đã bổ sung bằng cách phân tích hình thức tự sự Từ nghiên cứu này, tác giả chỉ ra rằng mô hình và phương thức tự sự, cùng cách cảm nhận và biểu hiện sự kiện là yếu tố quyết định, mặc dù sự kiện cũng có vai trò quan trọng Việc phát hiện ra sự chuyển đổi mô hình tự sự trong Truyện Kiều chứng tỏ sức sáng tạo lớn của Nguyễn Du, mang đến cái nhìn sâu sắc và độc đáo, khẳng định giá trị và chất lượng mới của kiệt tác trong nền văn học dân tộc.
Dưới góc nhìn của lý thuyết tự sự, Nguyễn Hữu Sơn trong tác phẩm Thiền uyển tập anh đã phân tích những đặc điểm nghệ thuật cơ bản của thể loại văn xuôi tự sự Việt Nam thời Trung đại Ông chỉ ra rằng đây là một tác phẩm "hỗn dung thể loại", không chỉ mang giá trị văn học mà còn có ý nghĩa văn hóa sâu sắc Nghiên cứu bộ sách này như một tác phẩm văn xuôi tự sự giúp làm rõ nội dung văn - sử - triết, đồng thời giải thích tính chất hỗn dung thể loại, sự đan xen giữa đối thoại, văn xuôi và thơ ca, cùng với cấu trúc văn bản tự sự và việc ghi chép tiểu sử cuộc đời thiền sư, thể hiện khả năng tích hợp các yếu tố folklore.
Từ góc độ tự sự học, Nguyễn Hữu Sơn đã chỉ ra rằng Thiền uyển tập anh là tác phẩm khởi đầu quan trọng, mang tính điển hình cho thể loại văn xuôi tự sự Việt Nam trong thời kỳ trung đại.
Vũ Thanh trong nghiên cứu về những biến đổi trong nguyên tắc tự sự của truyện truyền kỳ Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX đã chỉ ra sự thay đổi trong mối quan hệ giữa yếu tố kỳ và thực, cho rằng thực tiễn trở thành mục đích chính trong sáng tác thể loại này Mặc dù tác phẩm truyền kỳ giai đoạn này thường bị xem là “một bước lùi” so với đỉnh cao của Truyền kỳ mạn lục, nhưng ở một số khía cạnh như tính thực tiễn và kết cấu truyện, nó lại thể hiện sự tiến bộ Kết luận của nhà nghiên cứu cho thấy việc áp dụng lý thuyết tự sự học hiện đại giúp đánh giá đúng hơn những thành tựu nghệ thuật của thể loại truyền kỳ, đồng thời phản ánh tính chất phức tạp và đa dạng của văn học trung đại Việt Nam trong giai đoạn này.
Tự sự là thể loại văn học phản ánh khách quan thực tế đời sống thông qua việc kể lại các sự kiện và sự việc Thể loại này miêu tả tính cách nhân vật và các chi tiết một cách rõ ràng, với cốt truyện hoàn chỉnh được dẫn dắt bởi một người kể chuyện.
Văn xuôi tự sự là thể loại văn học trình bày một chuỗi sự việc liên kết với nhau, dẫn đến một kết thúc có ý nghĩa Thể loại này giúp người đọc và người nghe hiểu rõ hơn về sự việc, con người và các vấn đề liên quan, từ đó hình thành thái độ khen chê Tự sự đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống, giao tiếp và văn chương.
1.1.2 Đặc trưng thể văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại
Văn xuôi tự sự giai đoạn XV - XVII thể hiện sự đa dạng về đề tài và hình thức thể loại, phản ánh sự thay đổi và mở rộng trong việc miêu tả các lĩnh vực đời sống Đề tài quốc gia dân tộc tiếp tục phát triển với những cách tiếp cận mới, trong khi các chủ đề về đạo đức và lý tưởng thời đại cũng được chú trọng Tình yêu nam nữ, một khía cạnh nhân văn, được các tác giả khai thác, cùng với cảm hứng thế sự và việc phơi bày những mặt xấu của xã hội Đặc biệt, đề tài về thân phận con người, đặc biệt là người phụ nữ, được Nguyễn Dữ khai thác một cách tinh tế Sự "hỗn dung" thể loại trong văn xuôi tự sự cũng là một đặc trưng độc đáo của thời kỳ này.
Trong từng tập sách, các "thiên" thể hiện sự "thuần nhất" về mặt thể loại, nhưng cũng không thiếu tình trạng "hỗn dung" hình thức Mỗi thiên kết hợp giữa văn xuôi và văn vần, tự sự và chính luận, tạo nên sự phong phú trong tác phẩm Bên cạnh đó, các bút pháp như chép sử, phê bình thơ văn và bình luận việc đời cũng được thể hiện, phản ánh tinh thần "ký sự" trong văn chương.
"thực lục" cũng thể hiện rõ nét
Sự kế thừa giữa văn học dân gian và văn học bác học thể hiện rõ qua việc học hỏi từ các mô típ và kỹ thuật tự sự của truyện kể dân gian Mặc dù các típ truyện được lấy cảm hứng từ dân gian, nhưng các tác giả đã thể hiện sự sáng tạo và biến hóa linh hoạt, mang đến những ý nghĩa xã hội và giá trị thẩm mỹ hoàn toàn khác biệt Kỹ thuật tự sự trong các tác phẩm này cũng được phát triển một cách độc đáo, tạo nên sự phong phú cho nền văn học.
Đối thoại tranh luận là một thể loại văn học trung đại phổ biến, có nguồn gốc từ các nghi lễ dân gian Nó không chỉ bao gồm những cuộc tranh luận chính luận về các vấn đề chính trị và đạo đức, mà còn có những cuộc "cãi vã" mang tính chất đời thường và dân gian, thậm chí từ những quan điểm phi chính thống Yếu tố kỳ ảo và hoang đường được sử dụng một cách hợp lý, trong khi nguồn tri thức được tiếp thu từ cả trong và ngoài nước, đặc biệt là từ Trung Hoa Điều này thể hiện sự kế thừa truyền thống làm sử, đặc biệt là sử truyện, với việc sử dụng nhân vật lịch sử, kỹ thuật lập hồ sơ nhân vật, trình tự thời gian tuyến tính và thuật kể theo lối biên niên.
"thực lục" Tuy nhiên, cần thấy rằng, văn xuôi tự sự thời kỳ này đã thoát khỏi
Văn xuôi lịch sử chịu ảnh hưởng thụ động từ truyền thống văn học Trung Quốc, với cốt truyện đơn giản, ngắn gọn, chú trọng vào hành động hơn là nhân vật Mục đích chính của thể loại này là giáo huấn, thể hiện qua cấu trúc giới thiệu lai lịch, phẩm hạnh nhân vật, và kể về những "kỳ ngộ lạ lùng" Các tác phẩm của Nguyễn Dữ và Lê Thánh Tông đã thể hiện rõ nét dấu ấn này, đồng thời tiếp thu và biến đổi mô típ từ truyền kỳ Trung Quốc, tạo ra nội dung mới mang đậm bản sắc Việt Nam Hiện tượng vay mượn này không chỉ là đặc trưng của văn học trung đại mà còn khẳng định quy luật sáng tạo nghệ thuật của thời đại Việc sử dụng nguồn văn liệu bác học, đặc biệt là điển cố có nguồn gốc từ Trung Quốc, cũng là điểm nổi bật trong văn xuôi lịch sử Thế kỷ XV - XVII đã đóng vai trò quan trọng trong việc tiếp nối và phát triển tự sự trung đại, để lại dấu ấn sâu sắc trong văn học Việt Nam.
Tác phẩm tự sự phản ánh đời sống khách quan qua các sự kiện, tạo nên bức tranh về thế giới bên ngoài người trần thuật Những sự việc, biến cố bên ngoài cùng với cảm xúc, tâm trạng bên trong đều được nhà văn phân tích, không phụ thuộc vào ý muốn hay tình cảm cá nhân.
Tác phẩm tự sự có khả năng phản ánh hiện thực một cách toàn diện, với không gian và thời gian không bị giới hạn Nhân vật trong tác phẩm được khắc họa đa dạng và phong phú, thể hiện rõ nét từ ngoại hình đến nội tâm, đồng thời được phát triển qua nhiều mối quan hệ khác nhau trong quá khứ, hiện tại và tương lai.
Trong tác phẩm tự sự, hình tượng người trần thuật đóng vai trò quan trọng, thực hiện nhiệm vụ tường thuật và kể chuyện nhằm phân tích, nghiên cứu các mối quan hệ phức tạp giữa các nhân vật và giữa nhân vật với hoàn cảnh Người trần thuật không chỉ đơn thuần là người kể chuyện mà còn hướng dẫn, gợi ý cho người đọc cách hiểu về nhân vật và bối cảnh, từ đó làm sâu sắc thêm trải nghiệm đọc.
Lời văn trong tác phẩm tự sự: chủ yếu là lời văn kể chuyện, miêu tả Đặc trưng về các yếu tố cấu thành:
Cơ sở thực tiễn
2.1 Thực trạng việc dạy văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại trong trường phổ thông
Hiện nay, nhiều giáo viên vẫn chưa áp dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy văn xuôi tự sự, chủ yếu dựa vào phương pháp truyền thống như diễn giải và thảo luận, đặc biệt trong môi trường giáo dục thường xuyên khi học sinh có nhận thức chậm Tuy nhiên, đã có một số chuyển biến ban đầu trong việc đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt là trong giảng dạy văn xuôi tự sự.
Trong bài giảng kiến thức mới, giáo viên cần chú trọng đến việc đặt vấn đề và sử dụng hệ thống câu hỏi để dẫn dắt học sinh thông qua đàm thoại Việc gợi mở và củng cố kiến thức bằng bài tập là rất quan trọng, đồng thời giáo viên cũng nên tập trung vào các câu hỏi và hướng dẫn học sinh một cách hiệu quả.
Trong giờ luyện tập, giáo viên khuyến khích học sinh thảo luận về bài học bằng cách yêu cầu các em chuẩn bị trước ở nhà Một số học sinh sẽ trình bày cách giải trên bảng, trong khi giáo viên hướng dẫn cả lớp nhận xét và thảo luận Sau đó, giáo viên tổng kết những ưu điểm và khuyết điểm trong lời giải, đồng thời cung cấp lời giải mẫu để tạo sự sinh động cho giờ dạy.
Bản chất của các giờ dạy hiện nay vẫn chủ yếu là thầy truyền đạt, trò tiếp nhận, điều này chưa phản ánh đúng những đặc thù cần có trong phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực của học sinh.
HS môn Ngữ Văn nói chung và văn xuôi tự sự nói riêng.
Qua thực tế giảng dạy và dự giờ, chúng tôi nhận thấy rằng việc xây dựng hệ thống câu hỏi và bài tập của giáo viên trong dạy tác phẩm văn chương, đặc biệt là văn xuôi tự sự, còn nhiều hạn chế Nhiều tiết học chỉ sử dụng một loại câu hỏi dễ dàng, khiến học sinh không cần suy nghĩ hay phân tích, dẫn đến việc viết văn khô khan và thiếu sáng tạo Ngược lại, có những tiết giáo viên đặt ra quá nhiều câu hỏi khó, gây áp lực cho học sinh và tạo không khí lớp học căng thẳng, làm giảm hứng thú học tập Vấn đề đặt ra là làm thế nào để xây dựng hệ thống câu hỏi hiệu quả, nhằm phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trong dạy học văn chương Chúng tôi mong muốn tìm ra giải pháp giúp giáo viên vượt qua những khó khăn trong quá trình giảng dạy.
2.1 Thực trạng việc học văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại trong trường phổ thông
Kết quả khảo sát việc học và tiếp nhận các tác phẩm văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại trong chương trình học của 120 học sinh từ 4 lớp 10A6, 10A7, 11A1, 11A2 tại Trung tâm GDNN-GDTX Yên Lạc cho thấy sự quan tâm và mức độ tiếp thu của học sinh đối với các tác phẩm này.
Stt Không thực hiện Ít thường xuyên
1 Nghe giảng và ghi lại những gì giáo viên đọc chậm 0.0 10.0 80.0 10.0
2 Tích cực tham gia vào hoạt động học trên lớp 0.0 47.5 52.5 0.0
3 Đọc sách, tìm hiểu thêm tài liệu để bổ sung bài học 0.0 5.0 75.0 20.0
4 Thựchiện tốt các yêu cầu từ bài học 40.0 50.0 10.0 0.0
5 Đọc bài mới trước khi đến lớp 80.0 10.0 10.0 0.0
6 Trao đổi với bạn bè để thảo luận về phân loại, đặc trưng của các thể loại văn xuôi tự sự thời trung đại
Kết quả khảo sát cho thấy hầu hết học sinh đã chú trọng đến việc học văn xuôi tự sự thời trung đại, với 100% học sinh tham gia nghe giảng và ghi chép Tuy nhiên, chỉ một số ít học sinh thực hiện việc đọc sách và tìm hiểu tài liệu bổ sung cho bài học Việc hiểu sâu về ý nghĩa và cảm thụ vẻ đẹp của văn xuôi tự sự thời trung đại, như trao đổi với bạn bè để thảo luận về phân loại và đặc trưng của các thể loại văn này, cũng như tóm lược mục đích và ý nghĩa của chúng, vẫn chưa được chú trọng.
Để đạt kết quả tốt trong việc dạy học các tác phẩm văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại, cần thiết phải xây dựng một hệ thống biện pháp dạy học hiệu quả, nhằm phát triển năng lực cho học sinh trong quá trình học tập.
MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY HỌC VĂN XUÔI TỰ SỰ
Xây dựng chương trình, nội dung dạy học văn xuôi tự sự
Để phát triển năng lực học sinh trong giảng dạy các tác phẩm văn học thời trung đại Việt Nam, cần chú trọng vào việc kích thích hoạt động trí tuệ và rèn luyện khả năng giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn cuộc sống Phương pháp dạy học phải được kết hợp chặt chẽ với hình thức tổ chức dạy học, nhằm đạt được mục tiêu phát triển nhân cách con người Việc tổ chức dạy học hiệu quả đòi hỏi giáo viên phải thiết kế bài học, tìm hiểu đối tượng học sinh, và sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học Hoạt động học tập cần tạo ra sự tương tác tích cực giữa giáo viên và học sinh, giúp học sinh tiếp cận tri thức một cách độc lập và sáng tạo Chương trình dạy học văn xuôi tự sự cho học sinh THPT cần được xây dựng dựa trên những nguyên tắc này để phát huy tối đa khả năng tham gia của học sinh trong quá trình học tập.
Tổng quan cho HS về văn xuôi tự sự thời trung đại:
- Sự ra đời và hình thành phát triển:
+ Từ thế kỉ X đến trước khi hình thành văn học Việt Nam chỉ có văn học dân gian
+ Đầu thế kỉ X đánh dấu sự ra đời của dòng văn học Việt Nam (văn học trung đại)
- Chủ đề chủ đạo của các tác phẩm văn học trung đại:
+ Từ thế kỉ X – XV: Nêu cao tinh thần yêu nước, sức mạnh dân tộc, ý chí độc lập và tinh thần tự chủ, tự cường
+ Từ thế kỉ XVI đến nửa đầu thế kỉ XVIII: Tập trung phê phán, phản ánh xã hội
+ Từ cuối thế kỉ XVIII đến đầu thế kỉ XIX: Tập trung phản ánh, phê phán xã hội và đề cao vai trò của con người.
+ Giai đoạn nửa cuối thế kỉ XIX: Phản ánh, phê phán những thói hư dởm đời.
Ví dụ: Các tác phẩm văn học trung đại tiêu biểu Hịch tướng sĩ, Nam quốc sơn hà,…
Văn học trung đại thường bị giới hạn trong khuôn khổ của lễ nghi và xã hội phong kiến, phản ánh một phần nhỏ của cuộc sống mà nhiều người xem là vô nghĩa Những tác phẩm này chủ yếu mang tính chất bày tỏ chí hướng và lòng thành, thể hiện những giá trị văn hóa và tư tưởng của thời kỳ đó.
Các tác phẩm văn học trung đại thường mang tính ước lệ và tượng trưng, với nhiều điển tích cổ điển Chúng thể hiện phong cách cổ xưa, tuân thủ truyền thống và có cấu trúc sắp đặt sẵn, thiếu vắng quan điểm cá nhân của tác giả.
+ Mang tính chất quy phạm: Mang tính bó buộc, có quy luật vần chắc chặt chẽ (thơ), hịch, cáo, chiếu,…
Văn học trung đại không chỉ tuân theo các thể loại chặt chẽ mà còn bao gồm nhiều thể loại truyền thống phong phú như ca dao và tục ngữ.
Phát triển năng lực thẩm mỹ trong văn học trung đại là một quá trình quan trọng, khi các tác phẩm thường bị giới hạn bởi lễ nghi và xã hội phong kiến Những tác phẩm này chỉ phản ánh một phần nhỏ của cuộc sống và thường bị xem nhẹ Chúng chủ yếu thể hiện tâm tư và tình cảm của tác giả Việc học tập xoay quanh hai chủ đề: khám phá cái đẹp và thưởng thức cái đẹp, giúp người học phát triển năng lực thẩm mỹ thông qua nhận thức, xúc cảm và sáng tạo Năng lực thẩm mỹ trong môn Ngữ văn không chỉ là cảm nhận tác phẩm văn học mà còn là cái nhìn thẩm mỹ đối với đời sống.
Giáo viên giúp HS hình thành năng lực khám phá cái đẹp và thưởng thức cái đẹp thông qua những phương diện sau đây:
Nội dung và nghệ thuật của VXTS thời trung đại thể hiện những đặc sắc nổi bật, phản ánh tình yêu quê hương, đất nước sâu sắc Bên cạnh đó, tác phẩm còn mang đến những quan niệm thẩm mỹ và nhân sinh mới mẻ, thể hiện tư tưởng tiến bộ của thời đại.
- Hiểu một số đặc điểm cơ bản của VSTS thời trung đại
Bài viết này khám phá nội dung cảm hứng và hình tượng nhân vật trong các tác phẩm văn xuôi tiêu biểu như "Chiếu dời đô" của Lí Công Uẩn, "Hịch tướng sĩ" của Trần Quốc Tuấn, "Đại cáo Bình Ngô" của Nguyễn Trãi, và "Chuyện người con gái Nam Xương" của Nguyễn Dữ Đồng thời, nó cũng phát hiện các chi tiết nghệ thuật đặc sắc trong mỗi văn bản, giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn về giá trị văn hóa và lịch sử của những tác phẩm này.
- Bước đầu nhận biết sự giống và khác nhau giữa VXTS trung đại và hiện đại về đề tài, cảm hứng, thể loại và ngôn ngữ, đặc trưng
Vận dụng kinh nghiệm đọc và trải nghiệm cuộc sống, cùng với kiến thức văn học, giúp cá nhân thể hiện cảm xúc và suy nghĩ sâu sắc về các vấn đề trong các tác phẩm văn học.
Nắm vững kiến thức lịch sử văn học và kỹ năng tra cứu là cần thiết để sắp xếp các tác phẩm và tác giả theo tiến trình lịch sử Đồng thời, việc đặt tác phẩm trong bối cảnh sáng tác và bối cảnh hiện tại giúp chúng ta có những đánh giá chính xác và phù hợp hơn.
Hướng dẫn học sinh sử dụng các kỹ thuật đọc hiểu
Dạy và đọc hiểu văn học thời trung đại là hành trình khám phá vẻ đẹp tiềm ẩn trong tâm hồn của nhà văn Các tác phẩm tự sự trong VXTS phản ánh một cách khách quan hiện thực cuộc sống, con người và thiên nhiên Nhà văn, như một thư ký của thời đại, phát hiện và khám phá những ý nghĩa sâu sắc về xã hội, con người và đời sống thông qua cấu trúc hình tượng và ngôn ngữ nghệ thuật Những tầng ý nghĩa này được tích hợp một cách tinh tế trong hình tượng nghệ thuật của tác phẩm văn học.
Hướng dẫn học sinh THPT sử dụng các kỹ thuật đọc hiểu trong học văn xuôi tự sự bao gồm:
Bước 1: Trước khi đọc (pre-reading)
- Hãy kể tên một VXTS thời trung đại
- Trong số những thi phẩm đó, em thích nhất tác phẩm nào? Vì sao?
- Em nêu ra những nghệ thuật của VXTS thời kỳ trung đại?,
Bước 2: Trong khi đọc (while-reading)
Trong bài viết này, hãy chú ý đến những từ ngữ và hình ảnh mà tác giả sử dụng để khắc họa cốt truyện và nhân vật, đồng thời khám phá những đặc trưng nghệ thuật nổi bật Ngoài ra, cần tìm hiểu cách mà tác giả giải quyết các "nút thắt" trong câu chuyện, từ đó làm nổi bật sự phát triển và chiều sâu của nội dung.
- Những nhân vật trong VXTS thời trung đại được hiên lên như thế nào? -
Em có nhận xét gì về cách sử dụng những từ ngữ, hình ảnh, những đức tính, nét đẹp của nhân vật được mô tả trong tác phẩm?
- Cách miêu tả của hai tác giả ở đây có gì giống và khác nhau? Hiệu quả thẩm mĩ của nó là gì?
Bước 3: Sau khi đọc (post-reading)
Khi đọc thi phẩm này, bạn nên xác định phong cách đọc của mình: nhanh hay chậm, dễ hay khó Hãy xem xét liệu bạn đọc một cách ngẫu hứng hay có kế hoạch, và mục đích của việc đọc là gì Ngoài ra, việc suy nghĩ và ghi chép trong quá trình đọc cũng rất quan trọng để nắm bắt ý nghĩa sâu sắc hơn của tác phẩm.
Để đọc thi phẩm một cách hiệu quả, cần chú ý đến việc đọc đúng, rõ ràng và diễn cảm Trong ba cách đọc: đọc đúng, đọc tròn vành rõ chữ, và đọc nghệ thuật, cách đọc nghệ thuật thường mang lại ấn tượng sâu sắc nhất Điều này bởi vì nó không chỉ truyền tải nội dung mà còn thể hiện cảm xúc và ý nghĩa sâu xa của tác phẩm.
- Vẻ đẹp nào của thi phẩm mang đến cho em nhiều xúc cảm nhất?
- Trong thực tế em cảm nhận cốt truyện đó thế nào?…
Trong thời trung đại, VXTS (Văn học Xưa và Truyền thống) thể hiện những đặc trưng điển hình như bối cảnh đổi mới tư duy, nhu cầu cải cách và phát triển nội tại của văn xuôi Sự chuyển mình này phản ánh những thay đổi trong cách nhìn nhận và tiếp cận văn hóa, đồng thời khẳng định vai trò quan trọng của văn học trong việc đáp ứng nhu cầu xã hội và tư tưởng của thời đại.
Thiết kế câu hỏi cho học sinh là một khâu quan trọng, giúp các em thể hiện suy nghĩ và cảm nhận cá nhân về các vấn đề văn học, chi tiết văn học, và hình tượng nhân vật.
Hoạt động dạy và học văn học cần linh hoạt, phụ thuộc vào cảm quan và mục đích của mỗi người Đề thi mở và cách đọc hiểu cũng cần sự linh hoạt, vì không có phương pháp đọc hoàn hảo Việc đặt tác phẩm trong bối cảnh thời đại và hoàn cảnh sáng tác giúp chỉ ra ảnh hưởng của ngữ cảnh đến nội dung và ý nghĩa Đọc kỹ tác phẩm và phân tích các chi tiết, tình tiết, sự kiện sẽ giúp khái quát bức tranh hiện thực qua hình tượng, ngôn từ và các phương thức biểu đạt chủ đạo.
Huy động tri thức từ nhiều lĩnh vực khoa học, đời sống và con người để phân tích sâu sắc ngoại hình, nội tâm, lời thoại và mối quan hệ giữa các nhân vật trong bối cảnh cụ thể Qua đó, khám phá và đánh giá những thành công cũng như hạn chế của tác phẩm.
Các ký hiệu ngôn ngữ trong tác phẩm văn chương không chỉ thể hiện các lớp ý nghĩa xã hội, nhân văn và tư tưởng mà còn phản ánh giá trị nhận thức, giáo dục và thẩm mỹ của tác phẩm.
Tích hợp ý nghĩa từ nhiều văn bản văn học giúp người đọc, bao gồm cả thầy cô và học sinh, khám phá vẻ đẹp tâm hồn và những giá trị sống quý giá mà các nhà văn miêu tả Việc đọc hiểu đúng các tác phẩm văn chương không chỉ làm phong phú thêm tri thức liên môn mà còn làm giàu tâm hồn của mỗi người.
Đổi mới phương pháp, hình thức dạy học văn xuôi tự sự
Để phát triển năng lực giáo viên, cần lựa chọn phương pháp giáo dục phù hợp với văn xuôi tự sự thời trung đại và đối tượng học sinh Việc này không chỉ bao gồm nội dung dạy học đa dạng, phong phú, mà còn đòi hỏi các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học hiệu quả Điều quan trọng là phải chú trọng phát huy tính chủ động và sáng tạo của học sinh trong hoạt động tiếp nhận và tạo lập văn bản.
Giáo viên cần linh hoạt áp dụng các phương pháp dạy học tích cực để đổi mới hiệu quả giảng dạy Ngữ văn Việc sử dụng các phương pháp như thảo luận nhóm, đóng vai, nghiên cứu tình huống, dự án, động não và đặt vấn đề không chỉ giúp nâng cao chất lượng dạy học mà còn khơi dậy niềm hứng thú cho học sinh Trong bài viết này, tôi sẽ chia sẻ một số phương pháp mà tôi đã áp dụng và mang lại hiệu quả giáo dục trong quá trình giảng dạy.
Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm, học sinh trong lớp được chia thành các nhóm nhỏ để hoàn thành nhiệm vụ học tập trong thời gian giới hạn Mỗi nhóm tự lực làm việc dựa trên sự phân công và hợp tác Kết quả của các nhóm sẽ được trình bày và đánh giá trước toàn lớp, giúp nâng cao khả năng giao tiếp và làm việc nhóm của học sinh.
Dạy học nhóm, khi được tổ chức hiệu quả, không chỉ phát huy tính tích cực và trách nhiệm của học sinh mà còn phát triển năng lực cộng tác và giao tiếp, đồng thời tạo sự hứng thú trong học tập Để tổ chức hoạt động thảo luận nhóm, giáo viên cần thực hiện các bước chuẩn bị như giao nhiệm vụ, chuẩn bị đề tài và phương tiện hỗ trợ Trong quá trình thực hiện, giáo viên chia nhóm, cử nhóm trưởng và người báo cáo, đồng thời quan sát và nhắc nhở các thành viên Mỗi học sinh trong nhóm đều có cơ hội tham gia thảo luận và lắng nghe, tránh tình trạng căng thẳng hoặc một người nói quá nhiều Cuối cùng, đại diện nhóm sẽ trình bày kết quả, các nhóm khác sẽ nhận xét và bổ sung, trong khi giáo viên tổng kết và nhấn mạnh những điểm quan trọng.
Phương pháp đóng vai là một công cụ hiệu quả giúp học sinh thực hành và trải nghiệm các tình huống giả định Thông qua việc "làm thử", học sinh có cơ hội suy nghĩ sâu sắc về các vấn đề cụ thể mà họ vừa thực hiện hoặc quan sát Mặc dù phần diễn xuất không phải là trọng tâm của phương pháp này, nhưng sự thảo luận và phân tích sau đó mới là yếu tố quyết định giúp học sinh hiểu rõ hơn về vấn đề đã được đề cập.
Để tiến hành hoạt động đóng vai hiệu quả, giáo viên cần thực hiện các bước sau: đầu tiên, nêu rõ chủ đề và chia lớp thành các nhóm, sau đó giao tình huống cụ thể cho từng nhóm và quy định thời gian chuẩn bị cũng như thời gian thực hiện Các nhóm sẽ thảo luận và chuẩn bị cho phần đóng vai của mình Tiếp theo, các nhóm sẽ lần lượt trình bày phần diễn xuất Cuối cùng, lớp sẽ thảo luận và nhận xét về cách ứng xử, cảm xúc của các nhân vật, cũng như ý nghĩa của những hành động đó Giáo viên sẽ kết luận và định hướng cho các nhóm trong quá trình học tập.
HS về cách ứng xử tích cực trong tình huống đã cho.
Khi đóng vai, cần đảm bảo tình huống phù hợp với chủ đề bài học, độ tuổi và trình độ học sinh, cũng như điều kiện lớp học Tình huống nên ngắn gọn, không quá phức tạp và nằm trong thời gian cho phép Đồng thời, mỗi tình huống cần có nhiều cách giải quyết và để mở, khuyến khích học sinh tự tìm ra cách ứng xử phù hợp mà không có kịch bản hay lời thoại trước Có thể phân công một hoặc nhiều nhóm cùng tham gia vào mỗi tình huống, và cần dành thời gian hợp lý cho hoạt động này.
Học sinh cần thảo luận và xây dựng kịch bản cho hoạt động đóng vai, vì vậy cần quy định rõ thời gian cho từng nhóm trong quá trình thảo luận và chuẩn bị Việc này giúp đảm bảo hiệu quả và sự đồng bộ trong buổi diễn xuất của các em.
GV nên chủ động đến từng nhóm để lắng nghe, gợi ý và hỗ trợ học sinh khi cần Các vai diễn nên được giao cho học sinh tự phân công hoặc xung phong đảm nhận Đồng thời, cần khuyến khích cả những học sinh nhút nhát tham gia vào hoạt động.
Vận dụng linh hoạt, hiệu quả các kĩ thuật dạy học tích cực:
Có nhiều kỹ thuật dạy học hiệu quả như kỹ thuật chia nhóm, giao nhiệm vụ, đặt câu hỏi, khăn trải bàn, phòng tranh, các mảnh ghép, hỏi chuyên gia và hoàn tất một nhiệm vụ Những kỹ thuật này giúp tăng cường sự tương tác và khuyến khích học sinh tham gia tích cực vào quá trình học tập.
Kĩ thuật khăn trải bàn:
Hình thức thảo luận được thực hiện trên khổ giấy A3, với chủ đề chính ở giữa và các phần xung quanh được chia thành 4-6 phần tương ứng với số thành viên trong nhóm Mỗi thành viên sẽ ghi câu trả lời của mình vào các phần đã được phân chia trong khoảng thời gian 3-5 phút Sau đó, đại diện nhóm sẽ dán giấy A3 lên bảng và thuyết trình Các nhóm khác sẽ có cơ hội nhận xét và bổ sung ý kiến nếu có.
Gv sẽ nhận xét và bổ sung ý kiến, đồng thời nhấn mạnh những điểm trọng tâm trong bài viết Nếu có sự khác biệt trong cách hiểu, Gv sẽ điều chỉnh và lý giải vấn đề một cách rõ ràng, đồng thời định hướng lại nếu có sự sai lệch trong quan điểm.
+ Xác định trọng tâm bài học, ý nghĩa tác phẩm.
+ Hiểu tác phẩm, đồng sáng tạo với nhà văn.
+ Giáo dục kĩ năng sống, rút ra bài học cho bản thân.
Trở lại với bài học Bình Ngô Đại Cáo: Phần thảo luận tôi có câu hỏi:
- Theo em, mục đích bài Bình ngô đại cáo để làm gì? (Nhóm 1+2)
- Ý nghĩa của sáng tác bài Bình Ngô Đại Cáo? (Nhóm 3+4)
- Bố cục bài Bình ngô đại cáo được bố cục thế nào?( Nhóm 5+6)
Kỹ thuật "Trình bày một phút" giúp học sinh tổng kết kiến thức đã học và đặt câu hỏi về những điều còn băn khoăn thông qua các bài trình bày ngắn gọn Phương pháp này không chỉ khuyến khích học sinh củng cố quá trình học tập mà còn giúp giáo viên đánh giá mức độ hiểu biết của các em về vấn đề đã học.
Cuối tiết học hoặc giữa tiết học, giáo viên yêu cầu học sinh suy nghĩ và trả lời các câu hỏi như: "Điều quan trọng nhất các em học được hôm nay là gì?" và "Vấn đề nào là quan trọng nhất mà chưa được giải đáp?" Học sinh sẽ ghi lại suy nghĩ của mình và lần lượt trình bày trước lớp trong 1 phút về những điều đã học và những câu hỏi hoặc vấn đề mà các em muốn tìm hiểu thêm.
Lồng ghép trò chơi trong dạy - học môn Ngữ văn:
Trò chơi không chỉ là hoạt động giải trí mà còn là phương pháp giáo dục hiệu quả, được áp dụng rộng rãi trong các nền giáo dục tiên tiến Việc lồng ghép trò chơi vào dạy và học môn Ngữ văn, kết hợp với các phương pháp giáo dục khác, sẽ mang lại những lợi ích tích cực trong việc đổi mới giáo dục hiện nay và tạo hứng thú cho học sinh trong quá trình học tập.
Đổi mới cách thức đánh giá kết quả các hoạt động dạy học
Đánh giá năng lực học sinh trong môn Ngữ văn được thực hiện qua hai hình thức chính: đánh giá thường xuyên và đánh giá định kỳ Đánh giá thường xuyên diễn ra liên tục trong quá trình dạy học, bao gồm đánh giá từ giáo viên, đánh giá lẫn nhau giữa học sinh và tự đánh giá của học sinh, dựa trên quan sát, ghi chép, và các hoạt động như thuyết trình, viết phản hồi văn học, và làm dự án Ngược lại, đánh giá định kỳ được thực hiện vào cuối giai đoạn học tập, nhằm quản lý hoạt động dạy học và đảm bảo chất lượng giáo dục, thường thông qua các đề kiểm tra viết, có thể kết hợp giữa trắc nghiệm và tự luận Để cải thiện đánh giá cuối năm, cần đổi mới cấu trúc đề thi và cách đặt câu hỏi, nhằm đảm bảo đánh giá đúng năng lực đọc hiểu và phân tích tác phẩm văn học của học sinh, tránh tình trạng học sinh chỉ học thuộc hoặc sao chép tài liệu.
Sử dụng câu hỏi trong kiểm tra thường xuyên là phương pháp hiệu quả để phát triển năng lực cho học sinh THPT trong dạy học VXTS Việc cho học sinh phát biểu trực tiếp ý kiến trước lớp không chỉ áp dụng trong giờ đọc hiểu mà còn trong các giờ học Làm văn Hệ thống câu hỏi đọc hiểu giúp giáo viên và học sinh linh hoạt vận dụng trong nhiều tình huống dạy học, trong đó kiểm tra thường xuyên là một hình thức rất phù hợp.
Để kích thích năng lực ghi nhớ và rèn luyện tính độc lập trong suy nghĩ cho học sinh, giáo viên nên thường xuyên đặt ra những câu hỏi nhỏ yêu cầu tư duy nhanh, giúp học sinh giải quyết vấn đề một cách chính xác Việc đưa ra các câu hỏi nhanh liên quan đến từng thể loại truyện dân gian cho phép kiểm chứng năng lực của học sinh ngay sau khi hoàn thành bài học Tuy nhiên, phương pháp này chỉ hỗ trợ học sinh trong việc rèn luyện phản ứng nhanh và hiểu bài, mà chưa phát triển được khả năng đọc hiểu tổng hợp cho toàn bộ câu chuyện hoặc bài thơ.
Để nâng cao hiệu quả dạy học, giáo viên cần tạo ra các tình huống học tập phong phú, khuyến khích học sinh chủ động tham gia và vận dụng các câu hỏi đa dạng Việc đưa ra những câu hỏi mới mẻ, khó hơn sẽ giúp học sinh có thời gian suy nghĩ và chuẩn bị cho các bài kiểm tra miệng trong các buổi học tiếp theo Qua đó, học sinh sẽ liên kết các kiến thức đã học và phát triển khả năng tư duy phản biện Ngoài ra, giáo viên có thể sử dụng các câu hỏi tổng hợp để kiểm tra kiến thức ngay sau bài học, từ đó nâng cao năng lực đọc hiểu của học sinh ở mức độ cao hơn.
Bên cạnh đó có thể đưa ra các câu hỏi như yêu cầu HS làm bài trình bày, thuyết trình về giá trị, nội dung, ý nghĩa của truyện
Sưu tập tranh ảnh, tư liệu và dị bản.
Chuyển thể kịch bản, đóng vai, nhập vai một nhân vật kể lại truyện, viết lại kết thúc truyện,…
Sử dụng những câu hỏi kiểm tra nhanh 10 phút trên lớp là một phương pháp tối ưu để đánh giá kiến thức học sinh Phương pháp này giúp giáo viên có thể theo dõi sự tiếp thu của học sinh một cách hiệu quả.
Bài viết này nhằm khám phá ý nghĩa và nghệ thuật trong các tác phẩm văn học dân gian mà học sinh vừa nghiên cứu Học sinh cần vận dụng kiến thức đã học để hoàn thành bài viết nhanh chóng, giúp ghi nhớ nội dung và phương pháp đọc hiểu Hình thức này không chỉ rèn luyện khả năng viết mà còn nâng cao cảm nhận cá nhân về tác phẩm Qua việc viết, học sinh củng cố khả năng đọc hiểu và giáo viên có thể đánh giá năng lực của học sinh, từ đó đề ra phương hướng phát triển hiệu quả hơn trong giảng dạy tác phẩm văn học dân gian.
Trong kiểm tra đánh giá định kì:
Trong chương trình học THPT, việc tổ chức các bài kiểm tra đánh giá định kỳ cho từng môn học là yêu cầu thiết yếu Những bài kiểm tra này không chỉ nhằm mục đích ghi điểm mà còn giúp đánh giá năng lực học tập của học sinh trong suốt quá trình rèn luyện Do đó, việc kiểm tra đánh giá cần phải thực chất và thiết thực để phản ánh đúng năng lực của học sinh.
Công tác đánh giá định kỳ trong môn Ngữ văn là rất quan trọng và phức tạp Trước đây, chương trình đọc hiểu truyện dân gian trong phân môn đọc văn có từ 6-8 bài viết trong một năm học Hiện nay, trong bối cảnh đổi mới giáo dục và phát triển năng lực học sinh, môn Ngữ văn không chỉ bao gồm các bài viết mà còn bổ sung thêm hai bài kiểm tra định kỳ để khảo sát năng lực người học.
Trong kỳ thi Ngữ văn THPT, tác phẩm VXTS đóng vai trò quan trọng, do đó việc kiểm tra và đánh giá định kỳ là cần thiết để học sinh vận dụng kiến thức và kỹ năng vào phân tích, bình luận và đánh giá tác phẩm Trước đây, các bài kiểm tra chủ yếu tập trung vào phân tích chung, nhưng hiện nay yêu cầu học sinh phải áp dụng kiến thức vào thực hành, từ nhận biết đến đánh giá giá trị của truyện dân gian Giáo viên cần xây dựng đề kiểm tra theo hệ thống phát triển năng lực, kết hợp nhiều nội dung kiến thức và liên môn, nhằm giúp học sinh tiếp nhận bài học một cách hiệu quả.
Khi xây dựng đề kiểm tra và đánh giá, cần chú ý đến việc thiết kế câu hỏi dựa trên kết quả đọc hiểu tác phẩm VXTS, với yêu cầu phân tích và cảm thụ bài văn Điều này không chỉ giúp hình thành kiến thức căn bản về đọc hiểu mà còn rèn luyện và phát triển năng lực viết, diễn đạt ý tưởng và cảm nhận cá nhân trong việc phân tích vấn đề của tác phẩm VXTS thông qua thực hành viết bài văn.
Bài kiểm tra định kỳ trong môn Ngữ văn chiếm nhiều thời gian trong chương trình học, không chỉ trong lớp học mà còn trong các kỳ thi quan trọng Việc cho học sinh làm quen với các bài kiểm tra đọc hiểu truyện giúp các em nắm vững kỹ năng giải quyết các dạng câu hỏi đọc hiểu, từ đó nâng cao khả năng làm bài và đạt kết quả tốt hơn.
