Tổng quan vấn đề nghiên cứu
Tổng quan về đtm
2.1.1 Khái niệm về ĐTM Đánh giá tác động môi trường thường được viết tắt bằng tiếng Việt là ĐTM ĐTM là công cụ quản lý môi trường với phạm vi nghiên cứu rất rộng nên cho đến nay chưa có một định nghĩa thật đầy đủ và hoàn thiện về ĐTM, bởi vậy có rất nhiều cách giới thiệu khác nhau về ĐTM Một số khái niệm đó là:
ĐTM phân tích tác động môi trường là quá trình hệ thống hóa các hậu quả môi trường từ các đề án, chính sách và chương trình Mục tiêu chính của ĐTM là cung cấp cho người ra quyết định danh sách và đánh giá các tác động tiềm năng của các phương án hành động khác nhau.
Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) là một kỹ thuật quan trọng trong việc thu thập thông tin về ảnh hưởng môi trường của dự án từ chủ dự án và các nguồn khác Quy trình này đóng vai trò quyết định trong việc xác định xem dự án có nên được tiến hành hay không.
ĐTM là quy trình thu thập và phân tích thông tin liên quan đến tác động của dự án đề xuất, nhằm đánh giá ảnh hưởng của nó và gửi kết quả đến các nhà ra quyết định.
Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) được định nghĩa khác nhau ở nhiều quốc gia và tổ chức, nhưng nhìn chung, các định nghĩa đều chứa đựng những yếu tố cơ bản như đối tượng, phạm vi và mục tiêu đánh giá Tại Việt Nam, từ năm 1983, nghiên cứu về ĐTM đã được triển khai, và vào năm 1993, Luật Bảo vệ môi trường đã chính thức quy định ĐTM là quá trình phân tích, đánh giá và dự báo ảnh hưởng đến môi trường của các dự án và quy hoạch phát triển Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 và 2014 tiếp tục khẳng định rằng ĐTM là việc phân tích và dự báo tác động môi trường của các dự án đầu tư cụ thể, nhằm đề xuất các biện pháp bảo vệ môi trường hiệu quả.
2.1.2 Vai trò của ĐTM trong quản lý môi trường
Sự phát triển không ngừng của các ngành như công nghiệp, nông nghiệp, và du lịch đã dẫn đến tình trạng ô nhiễm môi trường và suy giảm tài nguyên sinh vật Để quản lý môi trường hiệu quả hơn, Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) đã được đưa vào Luật Chính sách Môi trường Quốc gia tại Mỹ và sau đó áp dụng tại nhiều quốc gia, bao gồm Việt Nam Tại Việt Nam, ĐTM là một phần quan trọng trong Luật Bảo vệ môi trường, giúp quy hoạch dự án thân thiện với môi trường và giảm thiểu tác động tiêu cực đến xã hội và thiên nhiên ĐTM không chỉ là công cụ quản lý môi trường mà còn là biện pháp phòng ngừa sự hủy hoại môi trường, hỗ trợ quyết định và tạo cơ sở cho các cuộc thương lượng giữa các bên liên quan Kể từ khi được áp dụng từ năm 1993, số lượng dự án cần thực hiện ĐTM tại Việt Nam đã gia tăng đáng kể, giúp cơ quan Nhà nước dễ dàng quản lý môi trường hơn và dự báo tác động cho các dự án tương lai.
2.1.3 Căn cứ pháp lý thực hiện ĐTM
Các căn cứ pháp lý cơ bản quy định thực hiện và triển khai ĐTM tại Việt Nam từ trước đến nay bao gồm:
- Luật Bảo vệ môi trường năm 1993; ( hết hiệu lực )
- Luật Bảo vệ môi trường năm 2005; ( hết hiệu lực )
- Luật Bảo vệ môi trường năm 2014; (thay thế cho luật BVMT năm 2005 )
- Nghị định 175-CP của Chính phủ ngày 18/10/1994 về hướng dẫn thi hành Luật BVMT;
Nghị định số 80/2006/NĐ-CP, ban hành ngày 09 tháng 8 năm 2006, quy định chi tiết và hướng dẫn thực hiện một số điều của Luật Bảo vệ môi trường Nghị định này nhằm mục đích tăng cường quản lý và bảo vệ môi trường, đảm bảo sự phát triển bền vững Nội dung nghị định bao gồm các quy định về đánh giá tác động môi trường, quản lý chất thải, và các biện pháp xử lý ô nhiễm Việc thực hiện nghị định này là cần thiết để nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường và khuyến khích các hoạt động bảo vệ môi trường trong xã hội.
- Nghị định số 21/2008/NĐ-CP ngày 28 tháng 2 năm 2008 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 80/2006/NĐ-CP;
- Nghị định số 29/2011/NĐ-CP ngày 18 tháng 4 năm 2011 của Chính phủ quy định về đánh giá môi trường chiến lược, ĐTM, cam kết bảo vệ môi trường;
- Nghị định số 19/2015/NĐ-CP ngày 14/02/2015 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Bảo vệ môi trường
- Nghị định số 18/2015/NĐ-CP ngày 14/02/2015 của Chính phủ quy định về quy hoạch BVMT, ĐMC, ĐTM và kế hoạch BVMT;
- Thông tư số 1420/1994/TT-BKHCNMT ngày 26 tháng 11 năm 1994 của Bộ khoa học, Công nghệ và Môi trường hướng dẫn ĐTM đối với cơ sở đang hoạt động;
- Thông tư số 715/1995/TT-BKHCNMT ngày 03 tháng 4 năm 1995 của
Bộ khoa học, Công nghệ và Môi trường hướng dẫn lập và thẩm định báo cáo ĐTM đối với các dự án đầu tư của nước ngoài;
- Thông tư số 1100/1997/TT-BKHCNMT ngày 20 tháng 8 năm 1997 của
Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường đã ban hành hướng dẫn lập và thẩm định báo cáo ĐTM cho các dự án đầu tư, thay thế Thông tư số 715/MTg ngày 03/4/1995.
- Thông tư số 490/1998/TT-BKHCNMT ngày 29 tháng 4 năm 1998 của Bộ khoa học, Công nghệ và Môi trường hướng dẫn ĐTM đối với các dự án đầu tư;
Thông tư số 08/2006/TT-BTNMT, ban hành ngày 08 tháng 9 năm 2006, của Bộ Tài nguyên và Môi trường, quy định hướng dẫn về đánh giá môi trường chiến lược, đánh giá tác động môi trường (ĐTM) và cam kết bảo vệ môi trường Thông tư này nhằm đảm bảo việc thực hiện các quy định về bảo vệ môi trường trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời nâng cao ý thức và trách nhiệm của các tổ chức, cá nhân trong việc thực hiện các biện pháp bảo vệ môi trường.
Thông tư số 05/2008/TT-BTNMT, ban hành ngày 08 tháng 12 năm 2008 bởi Bộ Tài nguyên và Môi trường, hướng dẫn quy trình đánh giá môi trường chiến lược, đánh giá tác động môi trường (ĐTM) và cam kết bảo vệ môi trường, thay thế cho Thông tư số 08/2006/TT-BTNMT.
Thông tư số 13/2009/TT-BTNMT, ban hành ngày 18 tháng 8 năm 2009, quy định về tổ chức và hoạt động của Hội đồng thẩm định báo cáo Đánh giá môi trường chiến lược (ĐMC) và Đánh giá tác động môi trường (ĐTM), thay thế Quyết định số 13/2006/QĐ-BTNMT.
Thông tư số 34/2009/TT-BTNMT, ban hành ngày 31/12/2009 bởi Bộ Tài nguyên và Môi trường, quy định về việc lập, phê duyệt, kiểm tra và xác nhận Dự án cải tạo, phục hồi môi trường Thông tư này cũng đề cập đến việc ký quỹ cải tạo, phục hồi môi trường liên quan đến hoạt động khai thác khoáng sản, nhằm đảm bảo bảo vệ môi trường và khắc phục các tác động tiêu cực từ hoạt động khai thác.
- Thông tư số 26/2011/TT-BTNMT ngày 18 tháng 7 năm 2011 của Bộ Tài nguyên và Môi trường quy định chi tiết một số điều của Nghị định 29/2011/NĐ-
CP ngày 18/4/2011 của Chính phủ quy định về đánh giá môi trường chiến lược, ĐTM, cam kết bảo vệ môi trường;
- Thông tư số 27/2015/TT-BTNMT ngày 29 tháng 5 năm 2015 của Bộ Tài nguyên và Môi trường quy định về ĐMC, ĐTM và kế hoạch BVMT;
- Thông tư số 38/2015/TT-BTNMT ngày 30/6/2015 của Bộ Tài nguyên và Môi trường về cải tạo, phục hồi môi trường trong hoạt động khai thác khoáng sản;
Quyết định số 13/2006/QĐ-BTNMT, ban hành ngày 08 tháng 9 năm 2006, quy định về tổ chức và hoạt động của Hội đồng thẩm định báo cáo đánh giá môi trường chiến lược và Hội đồng thẩm định báo cáo ĐTM Quy chế này nhằm đảm bảo quy trình thẩm định báo cáo môi trường được thực hiện một cách hiệu quả và minh bạch, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.
Quyết định số 19/2007/QĐ-BTNMT, ban hành ngày 26 tháng 11 năm 2007 bởi Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường, quy định các điều kiện và hoạt động liên quan đến dịch vụ thẩm định báo cáo ĐTM (Đánh giá tác động môi trường) Quyết định này nhằm đảm bảo tính chính xác và hiệu quả trong việc thẩm định các báo cáo ĐTM, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.
Quyết định số 71/2008/QĐ-TTg, ban hành ngày 29 tháng 5 năm 2008, của Thủ tướng Chính phủ quy định về việc ký quỹ cải tạo và phục hồi môi trường trong hoạt động khai thác khoáng sản Quyết định này nhằm đảm bảo rằng các doanh nghiệp khai thác khoáng sản có trách nhiệm trong việc bảo vệ môi trường và thực hiện các biện pháp phục hồi sau khi kết thúc hoạt động khai thác.
Tình hình nghiên cứu và thực hiện công tác ĐTM trên thế giới
Hoa Kỳ là quốc gia tiên phong trong việc phát triển hệ thống Đánh giá tác động môi trường (ĐTM), bắt đầu từ năm 1969 khi Đạo luật về chính sách môi trường quốc gia quy định yêu cầu ĐTM cho các dự án lớn Hệ thống này sau đó đã được áp dụng rộng rãi tại nhiều quốc gia, bao gồm Úc (1974), Thái Lan (1975), Pháp (1976), Philippines (1978), Israel (1981), Pakistan (1983), cùng với Nhật Bản, Singapore và Hồng Kông (1972) Tiếp theo là sự phát triển của hệ thống ĐTM tại Canada (1973), Đức (1975) và Trung Quốc.
Đạo luật năm 1979 quy định yêu cầu thực hiện Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) đối với các hoạt động lớn, quan trọng có khả năng gây ảnh hưởng đáng kể đến môi trường Nhiều thuật ngữ liên quan đến việc tuân thủ Đạo luật chính sách môi trường của Mỹ đã được đưa ra, trong đó ba thuật ngữ quan trọng nhất cần được chú ý.
Kiểm kê hiện trạng môi trường là hoạt động quan trọng nhằm mô tả toàn diện về môi trường tại khu vực dự kiến thực hiện dự án hoặc nơi có hoạt động môi trường Việc này bao gồm đánh giá các yếu tố lý hóa như thổ nhưỡng, địa chất, địa hình, khí hậu, nước mặt, nước ngầm, chất lượng không khí và nước Ngoài ra, cần xem xét môi trường sinh học với các loài động vật, thực vật, đa dạng sinh học và tình trạng phát triển hay suy thoái của chúng Môi trường nhân văn cũng được ghi nhận qua các điểm khảo cổ, di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh, bảo tàng và thư viện Cuối cùng, môi trường kinh tế xã hội cần được phân tích, bao gồm xu hướng tăng dân số, phân bố dân số, mức sống, hệ thống giáo dục, mạng lưới giao thông, cơ sở hạ tầng, quản lý rác thải và dịch vụ công cộng như an ninh, cứu hỏa và bảo hiểm y tế.
Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) là quá trình xác định và đánh giá các tác động có thể xảy ra từ các dự án, quy hoạch phát triển hoặc quy định pháp luật liên quan đến môi trường Mục tiêu chính của ĐTM là khuyến khích việc tích hợp các yếu tố môi trường vào quá trình lập quy hoạch và ra quyết định, nhằm lựa chọn và thực hiện các dự án phát triển mang lại lợi ích cho môi trường.
- Tường trình tác động môi trường hay báo cáo ĐTM của một dự án là văn bản chính yếu, tường trình tất cả kết quả của công tác ĐTM
Với sự ra đời của Đạo luật chính sách môi trường của Mỹ, mục tiêu và thủ tục thi hành ĐTM đã được xác định rõ ràng Hệ thống pháp lý cùng với các cơ quan quản lý được thành lập nhằm đảm bảo việc thực hiện ĐTM diễn ra nhanh chóng và hiệu quả Sau Mỹ, ĐTM đã được áp dụng rộng rãi ở nhiều quốc gia, trong đó Nhật Bản, Singapore và Hồng Kông là những nơi đầu tiên thực hiện vào năm 1972, tiếp theo là Canada vào năm 1973, và Úc cũng tham gia vào quá trình này.
Từ năm 1974 đến 1979, nhiều quốc gia như Đức, Pháp, Philippines và Trung Quốc đã nhận thức được tầm quan trọng của Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) trong việc giải quyết các vấn đề môi trường Điều này cho thấy không chỉ các nước lớn mà cả những nước nhỏ và đang phát triển cũng chú trọng đến ĐTM Trong vòng 20 năm qua, ĐTM đã được áp dụng rộng rãi ở nhiều quốc gia, mặc dù yêu cầu và thủ tục thực hiện ĐTM lại khác nhau giữa các nước.
- Loại dự án cần phải ĐTM
- Vai trò của cộng đồng trong ĐTM
- Các đặc trưng lược duyệt
Ngoài các quốc gia, các tổ chức quốc tế cũng rất quan tâm đến công tác ĐTM, điển hình như:
- Ngân hàng thế giới (WB), Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB) Chương trình phát triển quốc tế của Mỹ (USAID), Chương trình môi trường của Liên hợp quốc (UNEP)
Các ngân hàng lớn đã đưa ra hướng dẫn chi tiết về ĐTM cho các dự án vay vốn, do họ nắm giữ nguồn tài chính quan trọng mà chủ dự án cần Tiếng nói của ngân hàng có sức ảnh hưởng lớn trong việc triển khai dự án Ngoài ra, họ cũng tổ chức nhiều khóa học về ĐTM trên toàn cầu, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển.
Bảng 2.1 Lịch sử phát triển ĐTM trên thế giới và Việt Nam
Có yêu cầu cụ thể về tham vấn cộng đồng
Nguồn: Tổng cục Môi trường - Bộ Tài nguyên và Môi trường, Tập huấn triển khai Luật
BVMT 2014 và các văn bản hướng dẫn thi hành (tháng 6/2015 )
Hình 2.1 Quy trình ĐTM phổ biến trên thế giới
Tình hình nghiên cứu và thực hiện công tác đtm việt nam
2.3.1 Lịch sử hình thành và phát triển ĐTM tại Việt Nam
2.3.1.1 Giai đoạn từ 27/12/1993 đến 01/7/2006 - ngày Luật BVMT 2005 có hiệu lực
Từ khi Luật Bảo vệ môi trường được ban hành vào năm 1993 cho đến khi có sự sửa đổi vào năm 2005, quá trình thực hiện ĐTM tại Việt Nam diễn ra chậm hơn so với các tiêu chuẩn quốc tế.
Trong giai đoạn lập báo cáo đầu tư, hay còn gọi là nghiên cứu tiền khả thi, việc sàng lọc dự án là rất quan trọng để xác định loại dự án nào cần thực hiện ĐTM (đánh giá tác động môi trường) Quá trình sàng lọc dự án được thực hiện dựa theo các quy định hiện hành, nhằm đảm bảo tính khả thi và tuân thủ các yêu cầu về bảo vệ môi trường.
Chuẩn bị Dự án Thông báo cho các cơ quan chức năng về Dự án
Sàng lọc (Screening) về mặt ĐTM Xác định phạm vi (Scoping) ĐTM của dự án Nghiên cứu ĐTM của dự án (nhiều nội dung)
Lập báo cáo ĐTM của dự án
Tham vấn cộng đồng về các vấn đề môi trường của dự án
Trình nộp cơ quan thẩm định ĐTM
Thẩm định báo cáo ĐTM của dự án
Giám sát và quan trắc môi trường hậu ĐTM của Nhà nước được quy định tại Thông tư số 490/1998/TT-BKHCNMT, ban hành ngày 29/4/1998, bởi Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường Thông tư này hướng dẫn quy trình lập và thẩm định báo cáo ĐTM cho các dự án đầu tư, nhằm đảm bảo tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường trong quá trình phát triển.
- Giai đoạn lập dự án đầu tư (Nghiên cứu khả thi): quy định thực hiện ĐTM sơ bộ
- Giai đoạn thiết kế kỹ thuật: quy định lập báo cáo ĐTM chi tiết và trình thẩm định, phê duyệt
Việc lập báo cáo ĐTM tại Việt Nam hiện nay đang diễn ra chậm hơn so với nhiều quốc gia khác, dẫn đến một số khó khăn và bất cập Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả của quá trình thực hiện ĐTM.
Nhiều dự án chỉ lập báo cáo ĐTM sau khi đã hoàn thành thiết kế, thậm chí có những dự án đã thi công trong nhiều năm mới hoàn tất báo cáo này Điều này dẫn đến việc nếu trong quá trình thẩm định có yêu cầu thay đổi hoặc bổ sung biện pháp giảm thiểu và thiết kế để bảo vệ môi trường, một số phần trong thiết kế sẽ phải làm lại, gây chậm trễ và tốn kém Hệ quả là, báo cáo ĐTM và quá trình thẩm định thường trở nên hình thức vì rất khó để điều chỉnh công trình đã hoàn thiện.
Do thiếu báo cáo ĐTM khi Nhà nước phê duyệt báo cáo nghiên cứu khả thi và chuẩn bị nguồn vốn, hầu hết các dự án không có kế hoạch kinh phí cho việc lập báo cáo ĐTM chi tiết và các biện pháp giảm thiểu.
2.3.1.2 Giai đoạn từ 01/7/2006 đến 01/1/2015-ngày Luật BVMT 2014 có hiệu lực
Luật Bảo vệ Môi trường năm 2005 đã nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ môi trường và vai trò của Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) Việc thực hiện ĐTM hiện nay yêu cầu chặt chẽ và rõ ràng hơn đối với các dự án đầu tư có nguy cơ tác động môi trường cao, nhằm khắc phục những bất cập trong quy trình thực hiện so với tiêu chuẩn quốc tế.
Trong giai đoạn quy hoạch và lập báo cáo đầu tư, Nhà nước không bắt buộc phải thực hiện sàng lọc môi trường hoặc ĐTM sơ bộ.
Chủ dự án cần tuân thủ phân cấp của Nhà nước theo các quy định tại Nghị định số 80/2006/NĐ-CP, Nghị định số 21/2008/NĐ-CP và Nghị định số 29/2011/NĐ-CP Những nghị định này quy định chi tiết và hướng dẫn thực hiện các điều khoản của Luật Bảo vệ môi trường, bao gồm đánh giá môi trường chiến lược, đánh giá tác động môi trường và cam kết bảo vệ môi trường.
Theo Luật Bảo vệ Môi trường 2014, các dự án cần được “sàng lọc” để xác định xem có bắt buộc lập báo cáo Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) hay không Nếu dự án thuộc diện phải lập báo cáo ĐTM, cần tiến hành các công việc chuẩn bị như xây dựng đề cương ĐTM và tổ chức đội ngũ thực hiện báo cáo ĐTM trong giai đoạn tiếp theo.
Trong giai đoạn lập dự án đầu tư, nếu các dự án đã qua sàng lọc thuộc diện phải lập báo cáo ĐTM, chủ dự án cần tiến hành thực hiện ĐTM chi tiết cho dự án và trình thẩm định, phê duyệt.
Sau khi báo cáo ĐTM được phê duyệt, chủ dự án cần tuân thủ các cam kết đã nêu, đặc biệt là thực hiện các biện pháp giảm thiểu tác động tiêu cực trong quá trình thi công và quản lý vận hành, đồng thời triển khai chương trình giám sát môi trường cho dự án.
2.3.1.3 Giai đoạn từ ngày 01/1/2015 đến nay
Theo Điều 19 của Luật Bảo vệ Môi trường năm 2014, việc đánh giá tác động môi trường cần được thực hiện trong giai đoạn chuẩn bị dự án Kết quả của quá trình này sẽ được thể hiện qua báo cáo đánh giá tác động môi trường Chi phí cho việc lập và thẩm định báo cáo này sẽ do chủ dự án chịu trách nhiệm và được trích từ nguồn vốn đầu tư của dự án.
Theo Điều 20, chỉ những dự án không triển khai trong 24 tháng hoặc thay đổi địa điểm mới phải lập lại báo cáo ĐTM Đối với các dự án có thay đổi về quy mô, công suất, công nghệ làm tăng tác động xấu đến môi trường, Luật quy định Chính phủ sẽ đưa ra hướng dẫn cụ thể Khoản 4 Điều 19 Luật Bảo vệ Môi trường 2005 yêu cầu chủ dự án phải giải trình với cơ quan phê duyệt khi có thay đổi về quy mô, nội dung hoặc thời gian thực hiện dự án, và có thể cần lập báo cáo ĐTM bổ sung Tuy nhiên, quy định này đã dẫn đến tình trạng lạm dụng yêu cầu báo cáo ĐTM, gây ra hiện tượng trốn tránh hoặc báo cáo mang tính đối phó.
Nội dung báo cáo ĐTM được quy định tại Điều 22 Luật BVMT 2014, trong đó nêu rõ các yêu cầu và trách nhiệm của cơ quan thẩm định Các quy định về tổ chức và trách nhiệm của hội đồng thẩm định đã được lược bỏ, vì cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền sẽ chịu trách nhiệm trước pháp luật về kết quả thẩm định và phê duyệt (Khoản 1 Điều 27) Hội đồng thẩm định chỉ đóng vai trò tư vấn cho cơ quan thẩm định và phê duyệt kết quả.
2.3.2 Các nghiên cứu về công tác ĐTM và quy trình thẩm định tại Việt Nam 2.3.2.1 Các nghiên cứu về công tác ĐTM
- Hệ thống pháp luật về ĐTM của Việt Nam:
