Cơ sở lý luận và thực tiễn về tình hình thực hiện chuyển đổi hợp tác xã theo luật hợp tác xã năm 2012 trong nông nghiệp
Cơ sở lý luận
2.1.1 Khái niệm và đặc trưng của Hợp tác xã theo Luật HTX năm 2012
2.1.1.1 Khái niệm Hợp tác xã
Trong nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế, luật hợp tác xã (HTX) đều đưa ra định nghĩa về HTX Cụ thể, Liên minh HTX quốc tế đã cung cấp một định nghĩa rõ ràng về khái niệm này.
HTX là tổ chức tự trị của những người tự nguyện hợp tác để đáp ứng nhu cầu kinh tế, xã hội và văn hóa chung thông qua một xí nghiệp sở hữu và quản lý dân chủ Định nghĩa năm 1995 nhấn mạnh rằng HTX dựa trên nguyên tắc tự cứu giúp, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng, công bằng và đoàn kết Các xã viên HTX tin tưởng vào giá trị đạo đức, tính trung thực, sự cởi mở, trách nhiệm xã hội và lòng quan tâm chăm sóc lẫn nhau.
Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) định nghĩa hợp tác xã (HTX) là sự liên kết tự nguyện của những người có cùng khó khăn kinh tế, dựa trên nguyên tắc bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ sử dụng tài sản đã chuyển giao vào HTX Mục tiêu của HTX là đáp ứng nhu cầu chung và giải quyết những khó khăn thông qua sự tự chủ, tự chịu trách nhiệm, cũng như việc sử dụng các chức năng kinh doanh nhằm phục vụ lợi ích vật chất và tinh thần của các thành viên.
Theo Liên minh HTX quốc tế, hợp tác xã (HTX) là tổ chức tự trị, nơi các thành viên tự nguyện liên kết để đáp ứng nhu cầu và nguyện vọng chung về kinh tế, xã hội và văn hóa HTX hoạt động dựa trên nguyên tắc sở hữu và quản lý dân chủ.
Luật hợp tác xã năm 2003 định nghĩa hợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể, được thành lập bởi các cá nhân, hộ gia đình, và pháp nhân có nhu cầu và lợi ích chung Các thành viên tự nguyện góp vốn và sức lực nhằm phát huy sức mạnh tập thể, thực hiện hiệu quả các hoạt động sản xuất kinh doanh, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần, đồng thời góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước Hợp tác xã hoạt động như một doanh nghiệp có tư cách pháp nhân, tự chủ và chịu trách nhiệm về nghĩa vụ tài chính trong phạm vi vốn điều lệ, vốn tích lũy và các nguồn vốn khác theo quy định của pháp luật.
Luật Hợp tác xã năm 2012 định nghĩa hợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể, có tư cách pháp nhân, được thành lập bởi ít nhất 07 thành viên tự nguyện Hợp tác xã hoạt động dựa trên nguyên tắc hợp tác, tương trợ lẫn nhau trong sản xuất và kinh doanh, nhằm tạo việc làm và đáp ứng nhu cầu chung của các thành viên Tổ chức này hoạt động với sự tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý.
HTX trong lĩnh vực nông nghiệp chính là HTX nông nghiệp được tuân thủ theo Luật HTX sau quá trình đổi mới là Luật HTX năm 1996, 2003 và 2012
Trong nông nghiệp, hợp tác đóng vai trò quan trọng do sự phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên và tính thời vụ cao Hợp tác giúp tăng cường sức mạnh, tối ưu hóa thời gian, vật lực và tài lực Các mô hình tổ chức hợp tác đa dạng, từ hình thức đổi công, vần công đến hợp tác xã bậc thấp và cao Hợp tác xã, sản phẩm của lịch sử, ngày càng phát triển và góp phần quan trọng vào sự phát triển sản xuất nông nghiệp.
Hợp tác xã (HTX) trong nông nghiệp là hình thức kinh tế hợp tác, nơi nông dân tự nguyện liên kết để hỗ trợ nhau phát triển kinh tế và cải thiện đời sống HTX hoạt động theo các nguyên tắc pháp luật quy định trong Luật HTX năm 1996, 2003 và 2012, và có tư cách pháp nhân.
HTX nông nghiệp có những đặc điểm:
Hợp tác xã nông nghiệp là tổ chức kinh tế tập hợp nhiều nông dân, thường gặp khó khăn về vốn, cơ sở vật chất và trình độ dân trí Hoạt động sản xuất nông nghiệp không chỉ bị chi phối bởi các quy luật kinh tế mà còn chịu ảnh hưởng từ điều kiện tự nhiên Những đặc điểm này có tác động đáng kể đến kết quả hoạt động của hợp tác xã, do đó, cán bộ lãnh đạo và quản lý cần chú trọng tìm ra biện pháp hỗ trợ để thúc đẩy sự phát triển của hợp tác xã nông nghiệp.
HTX nông nghiệp được chia thành 3 loại hình:
HTX nông nghiệp chuyên ngành là tổ chức kinh tế của các thành viên hoạt động trong cùng lĩnh vực nông sản thực phẩm như gạo, rau xanh, thịt gia súc, gia cầm, trứng và cá Các thành viên hợp tác với nhau nhằm mở rộng sản xuất, phát triển kinh tế và nâng cao đời sống Hợp tác xã hoạt động theo luật HTX và có tư cách pháp nhân, thực hiện chức năng cung cấp dịch vụ "đầu vào" và "đầu ra" cho sản xuất kinh doanh, đồng thời tổ chức sản xuất nhằm tăng lợi nhuận cho HTX.
HTX nông nghiệp dịch vụ đơn thuần là tổ chức kinh tế của các hộ nông dân có nhu cầu chung trong sản xuất nông nghiệp, bao gồm trồng trọt, chăn nuôi và thủy sản Các thành viên tự nguyện hợp tác để hỗ trợ lẫn nhau trong quá trình sản xuất HTX hoạt động theo luật HTX và có tư cách pháp nhân, với chức năng chính là cung cấp các dịch vụ thiết yếu cho sản xuất nông nghiệp như tưới tiêu, bảo vệ thực vật, thú y, bảo vệ đồn điền và cung ứng giống, vật tư.
HTX nông nghiệp dịch vụ và sản xuất kinh doanh tổng hợp là tổ chức kinh tế bao gồm các thành viên cá nhân, hộ gia đình và pháp nhân, có nguyện vọng hợp tác để mở rộng sản xuất, phát triển kinh tế và tăng thu nhập HTX hoạt động theo luật HTX, có tư cách pháp nhân, cung cấp dịch vụ đáp ứng nhu cầu sản xuất và đời sống của thành viên, đồng thời sản xuất kinh doanh theo nhu cầu thị trường để tăng lợi nhuận và tích lũy cho tổ chức.
* Nguyên tắc tổ chức, hoạt động của HTX theo Luật HTX năm 2012:
- Tự nguyện gia nhập, thành lập HTX
- HTX kết nạp rộng rãi thành viên
Thành viên là yếu tố cốt lõi, đối tác và khách hàng chính của hợp tác xã (HTX) Sự tồn tại của HTX phụ thuộc vào sự phát triển của thành viên, vì họ không chỉ cung cấp nguồn lực tài chính mà còn mở rộng thị trường và tăng cường quan hệ đối tác Việc phát triển thành viên là nền tảng cho sự phát triển bền vững của HTX trong bối cảnh thị trường cạnh tranh và hội nhập quốc tế.
Tất cả các thành viên của hợp tác xã (HTX) đều có quyền bình đẳng và được biểu quyết ngang nhau, không phụ thuộc vào vốn góp của họ Họ có quyền nhận thông tin đầy đủ, kịp thời và chính xác về các hoạt động sản xuất, kinh doanh, tài chính, phân phối thu nhập và các nội dung khác theo quy định của điều lệ.
- HTX tự chủ, tự chịu trách nhiệm:
Tự chủ và tự chịu trách nhiệm là quyền và nghĩa vụ của hợp tác xã (HTX), liên quan đến việc tổ chức các hoạt động sản xuất và kinh doanh HTX cần đảm bảo chất lượng, hiệu quả và bảo vệ môi trường, đồng thời phải chịu trách nhiệm trước pháp luật, các thành viên và cộng đồng xã hội.
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở một số nước trên thế giới
2.2.1.1 Kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở Mỹ
Từ đầu thế kỷ 20, các hợp tác xã (HTX) nông nghiệp được thành lập bởi các chủ trại nhằm mục đích buôn bán và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp Các HTX này chủ yếu được phân loại thành ba loại: HTX tiêu thụ, HTX cung ứng và HTX chuyên cung cấp dịch vụ sản xuất.
Trong các HTX tiêu thụ, trên 50% giá trị chu chuyển hàng hoá là do việc bán các sản phẩm nông nghiệp
Các hợp tác xã cung ứng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp hạt giống, phân bón, nhiên liệu, vật liệu xây dựng và các hàng hóa khác cho các chủ nông trại, chiếm khoảng 31% tổng chu chuyển hàng hóa.
Nhiều hợp tác xã (HTX) hiện nay đã được chuyên môn hóa theo từng ngành như ngũ cốc, sữa, rau quả và bông Trong số đó, số lượng HTX sản xuất ngũ cốc rất lớn, cùng với nhiều HTX ngũ cốc địa phương Hiện tại, 80% HTX địa phương có cổ phần trong các HTX khu vực hoặc các liên hiệp HTX, cho thấy sự kết nối và hợp tác mạnh mẽ trong lĩnh vực này.
HTX được thành lập nhằm phục vụ nhu cầu của các thành viên, chú trọng vào việc mang lại lợi ích cho xã viên thay vì tối đa hóa lợi nhuận cho nhà đầu tư Sự tập trung vào quyền lợi của thành viên là yếu tố chính làm nên sự khác biệt cơ bản giữa HTX và các công ty thông thường (Đào Xuân Cần, 2012).
2.2.1.2 Kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở Thái Lan
HTX (Hợp tác xã) đã phát triển mạnh mẽ ở Thái Lan, đóng góp vào sự phát triển kinh tế của đất nước Trong số 1.797 HTX nông nghiệp, chiếm 52,1%, đây là lĩnh vực chủ yếu và quan trọng nhất trong phong trào HTX tại Thái Lan HTX nông nghiệp đa ngành hiện nay cung cấp dịch vụ đầu vào và đầu ra cho sản xuất nông nghiệp của các hộ nông dân, trong đó, kinh doanh thóc gạo là hoạt động lớn nhất Hệ thống HTX nông nghiệp ở Thái Lan được tổ chức thành ba cấp: HTX cơ sở (tại xã, huyện), liên hiệp HTX tỉnh và liên đoàn HTX quốc gia.
HTX nông nghiệp tại Thái Lan được hình thành từ sự tự nguyện liên kết của các nông dân cá thể, hoạt động trong nhiều lĩnh vực đa dạng.
- Cho thành viên vay tín dụng
- Nhận tiền gửi tiết kiệm của thành viên
- Thu mua nông sản cho thành viên để kinh doanh
- Cung ứng vật tư máy móc nông nghiệp, hạt giống cho thành viên
HTX nông nghiệp và HTX tín dụng là hai mô hình tiêu biểu tại Thái Lan, với HTX nông nghiệp được thành lập để đáp ứng nhu cầu của thành viên trong các lĩnh vực vay vốn, gửi tiền tiết kiệm, tiêu thụ sản phẩm và hỗ trợ phát triển nông nghiệp Chính phủ Thái Lan đã ban hành nhiều chính sách thiết thực như chính sách giá và tín dụng nhằm khuyến khích nông dân phát triển sản xuất và xuất khẩu Sự hỗ trợ từ Chính phủ đã góp phần quan trọng trong việc hoạch định các chính sách phát triển khu vực HTX, giúp các thành viên HTX nông nghiệp vay vốn với lãi suất thấp và thời hạn ưu đãi.
2.2.2 Kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở Việt Nam
2.2.2.1 Quá trình hình thành và phát triển Hợp tác xã nông nghiệp ở Việt Nam
* Tình hình phát triển HTX nông nghiệp giai đoạn 1987 - 1996
Giai đoạn 1987 - 1996, kinh tế tập thể và kinh tế nhà nước là hình thức kinh tế chủ đạo tại Việt Nam, nhưng cũng là thời kỳ khó khăn nhất cho sự phát triển của hợp tác xã (HTX) Số lượng HTX giảm mạnh, phản ánh sự thay đổi chính sách và yếu kém của nhiều HTX, cũng như sự phát triển vượt mức trong giai đoạn trước 1986 Từ năm 1986, Việt Nam đã chuyển từ cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, nhấn mạnh việc khuyến khích phát triển kinh tế hộ, cá thể và tư nhân, coi kinh tế hộ là chủ thể tự chủ Sự chuyển đổi này đã làm giảm vai trò và lợi thế của HTX, đồng thời bộc lộ những điểm yếu của chúng.
Sự suy thoái của các hợp tác xã (HTX) từ năm 1987 đến 1996 cho thấy hệ thống HTX đã trở nên lỗi thời và không còn phù hợp với các nguyên tắc cơ bản như tự nguyện, tự chủ và dân chủ, những nguyên tắc này đã được thiết lập trong giai đoạn trước đó.
Năm 1986 đánh dấu sự chuyển mình của nền kinh tế thị trường, đồng thời phản ánh sự suy thoái của hệ thống hợp tác xã (HTX) Để tồn tại và phát triển bền vững, các HTX cần được thành lập dựa trên nhu cầu chung của các thành viên, thay vì sự áp đặt từ các cơ quan chính quyền.
* Tình hình phát triển HTX nông nghiệp giai đoạn 1997 - 2003
Giai đoạn 1997 - 2003, kinh tế Nhà nước và kinh tế tập thể, đặc biệt là hợp tác xã (HTX), được xem là nền tảng của kinh tế quốc dân trong bối cảnh kinh tế đa thành phần Thời kỳ này chứng kiến sự chuyển đổi từ mô hình HTX kiểu cũ sang mô hình HTX kiểu mới, theo Nghị quyết số 13 - NQ/TW, nhấn mạnh tính tự chủ và thị trường Một số điểm nổi bật trong sự phát triển của HTX trong giai đoạn này bao gồm: việc giải thể nhiều HTX cho thấy tầm quan trọng của việc tuân thủ nguyên tắc tự nguyện và minh bạch; sự ra đời của các HTX mới chứng tỏ khả năng tồn tại và phát triển trong điều kiện thị trường; và sự chuyển đổi chủ yếu diễn ra tại các vùng nông thôn khó khăn Các HTX không hoạt động dựa trên tinh thần tự nguyện và thiếu khả năng tự chủ sẽ gặp nhiều khó khăn Sự phát triển của HTX trong thời kỳ này khẳng định rằng đây là hình thức tổ chức kinh tế cần được ưu tiên phát triển, đặc biệt ở khu vực nông thôn và những nơi có điều kiện kinh tế khó khăn (Nguyễn Văn Giàu, 2012).
* Tình hình phát triển, thực hiện mô hình HTX nông nghiệp giai đoạn từ năm
Từ năm 2004 đến nay, kinh tế hợp tác xã (HTX) đã phục hồi mạnh mẽ cả về số lượng lẫn chất lượng, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp Các HTX nông nghiệp đã tái cấu trúc hoạt động sản xuất kinh doanh, cung cấp dịch vụ hỗ trợ như thủy lợi, làm đất, bảo vệ thực vật, và cung ứng vật tư kỹ thuật Nhiều HTX đã thành công trong việc tiêu thụ nông sản cho các thành viên, đồng thời mở rộng sang các ngành sản xuất công nghiệp, thủ công nghiệp và dịch vụ thương mại khác Sự phát triển này đã tạo ra mối liên kết kinh tế chặt chẽ giữa các HTX và các hộ thành viên, giúp nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh, cải thiện thu nhập và đời sống, góp phần quan trọng vào công cuộc xóa đói giảm nghèo và xây dựng nông thôn mới.
2.2.2.2 Chủ trương của Đảng và nhà nước về phát triển hợp tác xã nông nghiệp
Năm 1945, sau thành công của cách mạng tháng Tám, phong trào hợp tác xã (HTX) ở Việt Nam nhận được sự quan tâm và chỉ đạo từ Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển Trong thư gửi điền chủ nông gia vào ngày 11 tháng 4 năm 1956, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh rằng Việt Nam là một quốc gia nông nghiệp, với nền kinh tế dựa vào canh tác nông nghiệp Ông khẳng định rằng Chính phủ đặt niềm tin vào nông dân và nông nghiệp trong công cuộc xây dựng đất nước Sự giàu có của nông dân đồng nghĩa với sự thịnh vượng của quốc gia, và để nông dân trở nên giàu có, nông nghiệp phát triển, cần thiết phải có HTX.
Trong thời kỳ Đổi mới, Đảng đã đưa ra nhiều chủ trương về đổi mới tổ chức hợp tác xã (HTX) Nghị quyết số 10-NQ/TW ngày 5/4/1988 khẳng định rằng HTX là tổ chức kinh tế tự nguyện của nông dân, hoạt động theo nguyên tắc tự quản lý và tự chịu trách nhiệm về hiệu quả sản xuất - kinh doanh HTX có tư cách pháp nhân và bình đẳng trước pháp luật Cần phải dân chủ hóa và công khai hóa công tác quản lý, phát huy quyền lực của đại hội thành viên, để các thành viên thực sự tham gia vào quản lý sản xuất và kinh doanh của tập thể.
Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 18 tháng 3 năm 2002, tại hội nghị lần thứ năm Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa IX, đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể.
