Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận của các vấn đề nghiên cứu
2.1.1 Các khái niệm liên quan
2.1.1.1 Một số khái niệm trong quản lý đất đai liên quan đến khiếu nại, tố cáo và tranh chấp đất đai
Quản lý nhà nước về đất đai được quy định tại Điều 1, Luật Đất đai năm 2013, nhấn mạnh rằng đất đai thuộc sở hữu toàn dân với Nhà nước là đại diện chủ sở hữu và quản lý thống nhất Luật này trao quyền sử dụng đất cho người dân, khẳng định tính chất quan trọng của đất đai và tạo cơ sở pháp lý cho việc quản lý hiệu quả Đồng thời, luật cũng đề cập đến việc giải quyết khiếu nại, tranh chấp và tổ chức thực hiện trong quản lý và sử dụng đất đai.
Theo Điều 3, Luật đất đai 2013 có quy định cụ thể về các khái niệm liên quan:
Nhà nước giao quyền sử dụng đất là quá trình mà Nhà nước quyết định cấp quyền sử dụng đất cho những đối tượng có nhu cầu.
Nhà nước thu hồi đất là quá trình trong đó Nhà nước quyết định lấy lại quyền sử dụng đất từ người được cấp quyền hoặc từ những cá nhân vi phạm pháp luật về đất đai.
- Bồi thường về đất là việc Nhà nước trả lại giá trị quyền sử dụng đất đối với diện tích đất thu hồi cho người sử dụng đất
Nhà nước hỗ trợ người dân có đất bị thu hồi nhằm ổn định đời sống, sản xuất và phát triển.
- Giá đất là giá trị của quyền sử dụng đất tính trên một đơn vị diện tích đất
Giá trị quyền sử dụng đất là giá trị tài chính tương ứng với quyền sử dụng một diện tích đất cụ thể trong một khoảng thời gian xác định.
Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và quyền sở hữu nhà ở, tài sản gắn liền với đất là chứng thư pháp lý quan trọng, xác nhận quyền hợp pháp của người sử dụng đất và sở hữu tài sản liên quan theo quy định của Nhà nước (Quốc hội, 2013).
2.1.1.2 Khiếu nại và giải quyết khiếu nại trọng lĩnh vực đất đai a) Khái niệm khiếu nại
Hiến pháp Việt Nam qua các năm 1959, 1980, 1992 và 2013 đều ghi nhận quyền khiếu nại của công dân Cụ thể, Điều 30 của Hiến pháp năm 2013 khẳng định rằng mọi người có quyền khiếu nại và tố cáo đối với những hành vi trái pháp luật của các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền Các cơ quan, tổ chức, cá nhân này có trách nhiệm tiếp nhận và giải quyết khiếu nại, tố cáo Người bị thiệt hại có quyền yêu cầu bồi thường về vật chất, tinh thần và phục hồi danh dự theo quy định của pháp luật Đồng thời, việc trả thù hoặc lợi dụng quyền khiếu nại để vu khống, làm hại người khác là nghiêm cấm.
Luật Khiếu nại năm 2011, Điều 2 định nghĩa về Khiếu nại và các vấn đề liên quan như sau:
Khiếu nại là quyền của công dân, tổ chức và cán bộ, công chức để yêu cầu cơ quan có thẩm quyền xem xét lại quyết định hành chính hoặc hành vi hành chính của nhà nước Quy trình khiếu nại được quy định bởi luật pháp, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân khi có căn cứ cho rằng quyết định hoặc hành vi đó vi phạm pháp luật.
Người khiếu nại là công dân, cơ quan, tổ chức hoặc cán bộ, công chức thực hiện quyền khiếu nại
Người bị khiếu nại bao gồm cơ quan hành chính nhà nước (HCNN) hoặc cá nhân có thẩm quyền trong HCNN, những người đã đưa ra quyết định hành chính hoặc thực hiện hành vi hành chính bị khiếu nại Đồng thời, cơ quan, tổ chức, và cá nhân có thẩm quyền trong việc kỷ luật cán bộ, công chức cũng thuộc đối tượng bị khiếu nại.
Quyết định hành chính (QĐHC) là văn bản do cơ quan hành chính nhà nước hoặc cá nhân có thẩm quyền ban hành, nhằm giải quyết một vấn đề cụ thể trong quản lý hành chính QĐHC được áp dụng một lần cho một hoặc một số đối tượng cụ thể.
Hành vi hành chính (HVHC) đề cập đến các hành động của cơ quan hành chính nhà nước và những cá nhân có thẩm quyền trong các cơ quan này, thực hiện hoặc không thực hiện nhiệm vụ công vụ theo quy định của pháp luật.
Quyết định kỷ luật là văn bản chính thức của người đứng đầu cơ quan, tổ chức nhằm áp dụng hình thức kỷ luật đối với cán bộ, công chức thuộc quyền quản lý, tuân thủ quy định pháp luật về cán bộ, công chức Ngoài ra, việc giải quyết khiếu nại cũng là một phần quan trọng trong quy trình này.
Tại khoản 11, Điều 2, Luật Khiếu nại năm 2011 thì:
Giải quyết khiếu nại là việc thụ lý, xác minh, kết luận và ra quyết định giải quyết khiếu nại
Theo khoản 6, Điều 2, Luật Khiếu nại năm 2011 thì:
Người giải quyết khiếu nại là cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền giải quyết khiếu nại (Quốc hội, 2011)
Giải quyết khiếu nại về đất đai là quá trình mà cơ quan hành chính nhà nước tiến hành kiểm tra, xác minh và kết luận về tính hợp pháp của quyết định hành chính liên quan đến đất đai Việc này nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, cũng như lợi ích chung của nhà nước và xã hội, đồng thời thực hiện các biện pháp giải quyết theo quy định của pháp luật.
2.1.1.3 Tố cáo và giải quyết Tố cáo trong lĩnh vực đất đai a) Khái niệm Tố cáo
Theo khoản 1, Điều 2, Luật Tố cáo năm 2011:
Tố cáo là hành động mà công dân thông qua quy trình pháp lý thông báo cho cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân có thẩm quyền về các hành vi vi phạm pháp luật Những hành vi này có thể gây thiệt hại cho lợi ích của nhà nước, cũng như quyền và lợi ích hợp pháp của công dân và tổ chức.
Tố cáo là hành động của công dân nhằm phản ánh các vi phạm pháp luật của cá nhân, tổ chức trong xã hội Đây là quá trình công dân phát hiện và thông báo chính thức cho cơ quan nhà nước có thẩm quyền về các hành vi vi phạm pháp luật, có thể liên quan hoặc không liên quan trực tiếp đến quyền lợi của họ Theo Điều 2 của Luật Tố cáo năm 2011, một số khái niệm liên quan đến tố cáo được giải thích rõ ràng.
Tố cáo và giải quyết Tố cáo cụ thể như sau:
Cơ sở thực tiễn của các vấn đề nghiên cứu
Việc giải quyết khiếu kiện hành chính phải trải qua hai giai đoạn:
Giai đoạn đầu của luật hành chính chuyên biệt, do các cơ quan tài phán hành chính thực hiện, được coi là giai đoạn quan trọng nhất Mặc dù các cơ quan này không hoàn toàn giống như các cơ quan xét xử thực thụ, vì họ xem xét cả tính hợp pháp và tính công bằng, nhưng chúng rất có năng lực Phần lớn các quyết định của họ đáp ứng yêu cầu của người khiếu nại, dẫn đến việc đa số tranh chấp được giải quyết ngay trong giai đoạn này.
Giai đoạn thứ hai trong quy trình giải quyết tranh chấp là "luật hành chính chung", nơi các tranh chấp được phán xét bởi các tòa án thường luật như Toàn thượng thẩm, Tòa phúc thẩm và Tòa tối cao Những tòa án này có nhiệm vụ xét xử các kháng cáo liên quan đến quyết định của cơ quan tài phán hành chính đã xử lý sơ thẩm về tính hợp pháp của các văn bản hành chính bị khiếu kiện Do đó, số lượng khiếu kiện tại các tòa án truyền thống đã giảm đáng kể sau khi đã trải qua bước giải quyết tại cơ quan tài phán hành chính, vì việc kiện cáo tại tòa tư pháp thường tốn kém (Lê Vũ Tuấn Anh và cs., 2012).
Trên thế giới, nhiều quốc gia cho phép người yêu cầu thông tin khiếu kiện trực tiếp ra tòa mà không cần qua bước khiếu nại Tuy nhiên, tại Pháp, việc khiếu kiện ra tòa chỉ được thực hiện sau khi đã trải qua các bước khiếu nại, và yêu cầu phải có khuyến nghị từ Ủy ban về tiếp cận tài liệu hành chính trước khi tiến hành khiếu kiện.
Tòa án hành chính; Tòa này sẽ ra phán quyết trong vòng 6 tháng kể từ ngày đệ đơn (Lê Vũ Tuấn Anh và cs., 2012)
Hoa Kỳ là một nhà nước liên bang, do đó, quy trình giải quyết khiếu nại hành chính tại đây có những đặc điểm riêng so với các quốc gia khác Theo báo cáo nghiên cứu và khảo sát về giải quyết khiếu nại hành chính tại Hoa Kỳ từ Ủy ban pháp luật Quốc hội, các cơ quan giải quyết khiếu kiện hành chính được tổ chức thành ba loại chính.
Cơ quan giải quyết khiếu nại hành chính độc lập, thường được gọi là cơ quan Tài phán hành chính, hiện có mặt tại 26 trên tổng số 53 bang của Hoa Kỳ.
Cơ quan giải quyết khiếu nại hành chính thứ hai được tổ chức trong chính cơ quan hành chính, với chức năng chuyên trách tiếp nhận và xử lý khiếu nại liên quan đến các quyết định hành chính trong lĩnh vực quản lý của mình Ví dụ, cơ quan giải quyết khiếu nại về phát minh sáng chế và đăng ký nhãn hiệu hàng hóa thuộc Ủy ban phát minh sáng chế và đăng ký nhãn hiệu hàng hóa Nếu khiếu nại bị từ chối, đương sự có thể gửi đơn đến Tòa án tư pháp để yêu cầu giải quyết.
Trong một số lĩnh vực quản lý, như hải quan Hoa Kỳ, không có cơ quan chuyên trách giải quyết khiếu nại hành chính mà chỉ có bộ phận tiếp nhận và xử lý khiếu nại Pháp luật Hoa Kỳ cho phép đương sự kiện ra Tòa án hoặc khiếu nại qua con đường hành chính, trong đó 90% vụ việc được chọn theo hình thức khiếu nại hành chính do tính nhanh chóng và tiết kiệm chi phí Ngoài ra, Hoa Kỳ còn có cơ quan độc lập chuyên giải quyết khiếu nại về quyết định kỷ luật công chức, gọi là Merit Systems Protection Board.
Theo quy định của pháp luật Hoa Kỳ, trong trường hợp tranh chấp hành chính đã được giải quyết bởi cơ quan hành chính hoặc cơ quan tài phán hành chính, nếu đương sự tiếp tục khiếu kiện lên Tòa án, Tòa án sẽ không xem xét lại nội dung sự việc mà chỉ đánh giá việc áp dụng pháp luật của cơ quan hành chính hoặc cơ quan chuyên trách trong quá trình giải quyết khiếu nại trước đó (Đinh Văn Minh, 2010).
2.2.1.4 Trung Quốc (Cộng hòa nhân dân Trung Hoa)
Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đã thiết lập hệ thống Tòa án hành chính từ những năm 1990, với các quy định trong Luật tố tụng hành chính liên quan đến khiếu nại hành chính Khiếu nại hành chính không phải là một trình tự bắt buộc, và người khiếu nại không cần phải trình bày khiếu nại với cơ quan hành chính trước khi khởi kiện ra tòa Tuy nhiên, nếu có quy định trong luật hoặc văn bản pháp quy, việc khiếu nại trở thành điều kiện bắt buộc Cơ quan hành chính có trách nhiệm giải quyết khiếu nại trong vòng hai tháng kể từ ngày nhận được Nếu không đạt được sự thống nhất trong quá trình khiếu nại, người khiếu nại có quyền khởi kiện ra Tòa án hành chính trong thời hạn 15 ngày kể từ ngày nhận thông báo từ cơ quan hành chính (Đinh Văn Minh, 2009).
Cơ chế giải quyết khiếu nại ở Hàn Quốc rất linh hoạt, với nhiều hình thức tiếp cận tương tự như Việt Nam, nhưng hiện nay việc khiếu nại trực tuyến đang gia tăng Hàn Quốc cũng triển khai các hình thức tiếp nhận khiếu nại lưu động tại các vùng sâu vùng xa, chú trọng đến việc lắng nghe và xử lý tại chỗ thông qua đối thoại giữa các bên liên quan Công tác này mang tính chất hòa giải và được thực hiện ngay tại địa phương Ủy ban Chống tham nhũng và Bảo vệ quyền công dân (ACRC) là cơ quan chủ chốt trong việc này, bên cạnh các vụ chuyên trách tại cơ quan thanh tra, kiểm toán Các bộ phận chuyên trách tại địa phương cũng đang hình thành để hỗ trợ chính quyền giải quyết khiếu nại của người dân Đặc biệt, Hàn Quốc rất chú trọng đến công tác hòa giải và tư vấn khiếu nại, với sự tham gia của tình nguyện viên là công chức về hưu hoặc luật sư đang hành nghề, họ tình nguyện tham gia với mức thù lao nhỏ để hỗ trợ công tác tư vấn và tiếp xúc với người khiếu nại.
Hàn Quốc đã xây dựng Trung tâm tích hợp thông tin hành chính nhằm tạo thuận lợi cho người dân trong việc thực hiện các thủ tục hành chính Tại đây, người dân có thể truy cập thông tin cần thiết và nhận tư vấn trực tiếp về các vấn đề quan tâm Việc này không chỉ giúp người dân vượt qua khó khăn trong việc thực hiện quyền lợi mà còn giảm đáng kể số lượng khiếu nại do thiếu thông tin.
2.2.1.6 Đài Loan Đối với Đài Loan, theo Luật xét xử của Tòa hành chính ban hành năm
Theo quy định tại Điều 1932, được sửa đổi, bổ sung năm 1975, công dân có quyền khởi kiện lên Tòa hành chính nếu quyền lợi của họ bị xâm hại bởi quyết định hành chính của cơ quan nhà nước trung ương hoặc địa phương Quyền khởi kiện này áp dụng khi công dân không đồng ý với cách giải quyết của cơ quan có thẩm quyền hoặc trong trường hợp không nhận được giải quyết trong thời hạn 02 tháng Do đó, để tiến hành khởi kiện vụ án hành chính, vụ việc cần được giải quyết qua giai đoạn tiền tố tụng hành chính (Đinh Văn Minh, 2009).
2.2.2 Cơ sở thực tiễn về các vấn đề nghiên cứu ở Việt Nam
2.2.2.1 Kinh nghiệm giải quyết tranh chấp, khiếu nại, tố cáo về đất đai ở đồng bằng sông Cửu Long
Người dân tại khu vực này chủ yếu sinh sống nhờ vào nông, lâm, ngư nghiệp, vì vậy đất đai không chỉ là tư liệu sản xuất quan trọng mà còn là tài sản quý giá nhất của họ.
Trong những năm gần đây, áp lực tăng trưởng kinh tế đã buộc các địa phương phải thực hiện các chiến lược chuyển đổi cơ cấu kinh tế, nhằm tăng tỷ trọng công nghiệp, thương mại và dịch vụ trong tổng sản phẩm Để thu hút đầu tư, nhiều địa phương đã chú trọng mở rộng các khu công nghiệp, khu kinh tế và phát triển các dự án nuôi trồng thủy sản, lâm sản Tuy nhiên, thách thức lớn nhất mà họ phải đối mặt là vấn đề thu hồi đất, đền bù, giải toả và hỗ trợ tái định cư, dẫn đến tỷ lệ đơn khiếu nại cao trong khu vực, đặc biệt là tại Đồng Tháp.
Vào đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, tình hình tranh chấp và khiếu kiện, đặc biệt trong lĩnh vực đất đai, diễn ra rất phức tạp Công tác giải quyết tranh chấp còn nhiều bất cập, với tình trạng đùn đẩy và né tránh trách nhiệm xảy ra ở một số địa phương Nhiều đơn thư khiếu nại tồn đọng quá hạn, gây khó khăn trong việc xử lý.
